Алматы, 2015 ж. 3 страница

Материалдық балансты тең деу тү рінде былай ө рнектеуге болады:

G₁ = (G₂ + G₃ + G₄) + G₅

Егер қ алдық тар мен жанама ө німдер болмаса матералдық баланс тең деуін қ ысқ а тү рде белгілеуге болады:

G₁ = G₂ + G₅

Ә ә дебиеттер тізімі:

Қ азақ тілінде

негізгі:

1. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. - Шымкент, 2008. - 346 б.

2. Сағ ындық ова Б.А., Анарбаева Р.М. Дә рілердің дә ріханалық технологиясы. - Шымкент, 2008. - 436 б.

3. Дільбарханов Р.Д., Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Алматы.– 1998.–128 б.

4. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Шымкент.– 2002.–172 б.

Орыс тілінде

1. Технология лекарственных форм. /Под ред. Т.С.Кондратьевой. – М., Медицина, 1991 г.- 1-й том. – 496 с.

2. Технология лекарственных форм. /Под ред. Л.А.Ивановой/ – М., Медицина, 1991 г. – 2-й том. – 544 с.

3. Чуешов В.И., Зайцев А.И., Шебанова С.Г. Промышленная технология лекарств. – Харьков, 2002. - В 2-х томах: 1-й том. – 716 с., 2-й том.– 557 с.

4. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных форм. – (Под ред. Кондратьевой Т.С.). – М., 1986.– 287 с.

5. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. – (Под ред. Тенцовой А.И.). – М., 1986. – 271 с.

қ осымша:

1. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 1. – Алматы, 2008. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 592 б.

2. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 2. – Алматы, 2009. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 792 б.

3. ГФ СССР Х издания М., Медицина, 1968.– 1080 с.

4. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1987. – Том 1. – 336 с.

5. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1989. – Том 2. – 400 с.

6. Ділбарханов Р.Д., Датхаев У.М., Амантаева М.Е. Жақ па майлар. Алматы, 2005.– 123 б.

7. Машковский М.Д. - Лекарственные средства. - М.: Медицина, 2008. – Изд. 15-е.

8. Милованова Л.Н., Тарусова Н.М., Бабошина Е.В. Технология изготовления лекарственных форм. Ростов-на-Дону: «Феникс».– 2002.– 448 с.

9. Муляр А.Г. Общая рецептура: учеб.пос. – М., 2009.– 80 с.

10. Торланова Б.О. Машины и автоматы для фасовки и упаковки лекарственных форм. – Шымкент, 2003. – 166 с.

11. Сагиндыкова Б.А., Торланова Б.О., Анарбаева Р.М., Кыдыралиев Б.С. Биофармация и элементы фармакокинетики. – Шымкент, 2008. – 68 с.

12. Маркевич М.П. Руководство к лабораторным занятиям по биофармации. – Шымкент, 2008. – 50 с.

Кері байланыс (сұ рақ тар)

1. Дайын дә рілік қ ұ ралдар, олардың тұ рғ ындарды дә рілермен қ амтамасыз етудегі орны.

2. Фармацевтік кә сіпорындарда дә рілер ө ндірісін ұ йымдастыру.

3. Технологиялық процесс жә не оның компоненттері. Негізгі тү сініктері мен ұ ғ ымдары.

4. Технологиялық процесті жоспарлау.

5. Дә рілерді ө неркә сіпте ө ндіру ү шін қ олданылатын нормативтік-техникалық қ ұ жаттар.

6. GМР негіздері мен талаптары жә не оны Қ азақ стан Республикасындағ ы фармацевтік ө ндіріске ендіру.

№4 ТАҚ ЫРЫП: Қ АТТЫ ДЕНЕЛЕРДІ ЖӘ НЕ Қ Ұ РЫЛЫСЫ КЛЕТКАЛЫ МАТЕРИАЛДАРДЫ МАЙДАЛАУ (Ұ НТАҚ ТАУ). ЕЛЕУ. АРАЛАСТЫРУ.

Мақ саты: Қ атты денелерді жә не қ ұ рылысы клеткалы материалдарды майдалау (ұ нтақ тау), елеу, араластыруда қ олданылатын негізігі терминдер мен тү сініктерді мең геру.

Дә ріс тезистері

1. Жинақ тар.

Жинақ тар (Species) кесілген жә не ірі ұ сақ талғ ан емдік ө сімдік шикізаттарының қ оспасы болып табылады (қ ұ рамында кү шті ә сер беретін заттар бар ө сімдіктерді қ оспағ анда), оларғ а кейде тұ здарды, эфир майларын немесе ө зге заттарды қ осады. Латын тілінен аударғ анда «жинақ» сө зі «тұ қ ым», «тү р» дегенді білдіреді (емдік ө сімдіктердің белгілі тү рі немесе ә р тү рлерінің қ оспасы).

Ө те ежелгі заманның ө зінде-ақ адам ә р тү рлі ө сімдіктердің емдік қ асиеттері жө нінде айтарлық тай мә ліметтер қ орына ие болып, оларды ө мірде кең інен қ олданғ ан. Емдік ө сімдіктердің жинақ тары ө сімдік шикізатында табиғ и тү рдегі ә серлі заттардың болуының, дайындау, қ олдану қ арапайымдылығ ының жә не шикізаттың бағ асы бойынша қ ол жетерлік болуының арқ асында қ азіргі кезде де қ ұ нды болып отыр жә не кең інен қ олданылуда. Жинақ тардың кемшіліктеріне емдік тү рінің аяқ талмағ андығ ы (ауру адам шә й дайындауы, аузын шаюы керек жә не т.с.) жә не мө лшерлеудің дә лсіздігі (мө лшерленбеген жинақ тар ү шін) жатқ ызылады. Заводта ө ндірген кезде осы емдік қ алыпты одан ә рі жетілдірудің мынандай мү мкіндіктері бар: ұ сақ тау сапасын жә не араластыру біртектілігін жақ сарту; жинақ тардың негізгі кемшілігін – қ олданғ ан кезде мө лшерлеу дә лсіздігін жою.

1.1. Жинақ тарды жіктеу.

Жинақ тар мө лшерленген (Species divisae) жә не мө лшерленбеген (Species indivisae) болып жіктеледі. Мө лшерленген жинақ тарды кә дімгі, пресстелген жә не ерігіш шайларғ а бө луге болады.

Қ ұ рамы бойынша жинақ тар қ арапайым жә не кү рделі болуы мү мкін. Қ арапайым жинақ тар емдік ө сімдік шикізатының бір тү рінен, кү рделі жинақ тар – бірнеше ө сімдіктерден жә не басқ а емдік қ ұ ралдардан тұ рады.

Онымен қ атар, жинақ тарды қ олдану тә сіліне қ арай ішкі, сыртқ ы қ олдануғ а арналғ ан жинақ тарғ а жә не тартатын (ингаляциялық) жинақ тарғ а жіктейді. Ішкі қ олдануғ а арналғ ан жинақ тарды тұ тқ ырландыратын, запыран шығ аратын, тер шығ аратын, ащы (тә бет келтіретін), кеуделік, тыныштандыратын, ә лсіздендіретін, жел шығ аратын, витаминді жә не т.с. деп бө леді. Сыртқ ы пайдалануғ а арналғ ан жинақ тарғ а мыналарды жатқ ызады: ауыз шаюғ а арналғ ан, буландыруғ а арналғ ан немесе жұ мсартатын, су қ абылдауғ а арналғ ан жә не т.с. жинақ тар. Тартатын жинақ тар қ ұ рамында ұ шпалы ә сер ететін заттары бар буды ө кпеге тікелей енгізу ү шін пайдаланылады.

1.2. Жинақ тардың технологиялық ү лгісі.

Жинақ тарды дайындау келесі сатылардан тұ рады:

1. Ұ сақ тау.

2. Електен ө ткізу.

3. Араластыру.

4. Ыдысқ а салу, орау жә не безендіру.

Ұ сақ тау. Ә сер ететін заттарды жақ сырақ алып шығ у ү шін жинақ тар қ ұ рамына кіретін ө сімдік шикізатын ә рқ ашан дерлік ұ сақ тайды. Шикізатты қ ұ рылымына жә не тү ріне байланысты жеке-жеке ұ сақ тайды. Жапырақ тарын, шө бін, қ абығ ын, тамырларын жә не сабақ тарын шө п жә не тамырқ иғ ыштарда кеседі. Тамырларын жә не тамырсабақ тарын кейін ү йіндіге арналғ ан немесе ө зге диірмендерде ұ сақ тайды. Жемістерін, дә ндерін жә не (толокнянканың, итбү лдіргеннің немесе эвкалиптің) терілі жапырақ тарын алуан тү рлі диірмендердің кө мегімен ұ сақ тайды. Жө ке, сиырқ арақ ат жә не дә ріханалық тү ймедақ гү лін қ оспағ анда, гү лдерді тұ тас кү йінде пайдаланады.

Ө сімдік шикізатының ұ сақ талу дә режесі жинақ тың пайдаланатын мақ сатымен анық талады. Ішке қ абылдауғ а арналғ ан тұ нбалар мен қ айнатынды жасауғ а арналғ ан жинақ тар (Species ad infusum et decoctum) – шай, шаю жә не дә ріленген дә ке – бө ліктерінің мө лшері келесідей болуы керек: жапырақ тары мен шө птері – 4-6 мм, сабақ тары, қ абығ ы жә не тамырлары – 3 мм, жемістері мен дә ндері – 0, 5 мм, тартатын жинақ тар (Species fumales) – 3 мм, су қ абылдауғ а арналғ ан жинақ тар (Species pro balneo) – 2 мм.

Електен ө ткізу. Ұ сақ талғ аннан кейін жинақ тар тесіктерінің мө лшері 0, 2 мм № 32 електен ө ткізу арқ ылы шаң нан тазартылуғ а тиіс.

Араластыру. Жинақ тың қ ұ рамдас бө ліктерін тұ рқ ы (корпусы) айналатын араластырғ ыштарда араластырады. Жинақ тың жекелеген бө ліктерінің мө лшерлері, пішіні, салмағ ы ә ртү рлі болғ андық тан жә не осығ ан байланысты қ абаттарғ а бө лінуі мү мкін болғ андық тан, қ ұ рамы бойынша біртекті қ оспа алу белгілі қ иындық тар ә келуі мү мкін.

Егер жинақ тың қ ұ рамына эфир майлары немесе тұ здары кіретін болса, оларды алдын ала ерітіп алады: эфир майларын этанолда, тұ здарды – суда; алынғ ан ерітінділермен жинақ тың бір қ ұ рамдас бө лігін немесе жинақ ты тү гелдей бү ркіп шығ ады. Сулы ерітінділер қ олданғ ан жағ дайларда ылғ алданғ ан жинақ ты мұ қ ият араластырып, 40-60⁰С температурада кептіргіш шкафтарда кептіреді. Ылғ алды ө сімдік материалы ферменттік жә не микробтық зақ ымдануғ а ө те оң ай кө неді. Ө сімдік шикізатының қ ұ рамдас бө ліктерінің денатурациясын болдырмау ү шін кептіру температурасы 60⁰С –ден аспауы керек. Спирт ерітінділерін қ олданғ ан жағ дайларда жинақ ты жиі-жиі араластырып, спирт кеткенге дейін ашық ауада кептіреді. Кептірілгеннен кейінгі жинақ тың салмағ ы ө сімдік шикізатының жә не жинақ қ а кіретін басқ а ингредиенттердің қ осынды салмағ ына тең болуғ а тиіс.

Жинақ тарды орау. Жинақ тарды ішіне пергаментті қ ағ аз тө селген картон қ ораптарда немесе 50, 100, 150 жә не 200 грамдық қ осарланғ ан қ ағ аз пакеттерде жібереді. Этикеткасында жинақ тың қ ұ рамы жә не міндетті тү рде қ олдану тә сілі кө рсетіледі.

Жинақ тарды шығ арудың болашағ ы зор тү рі – пресстелген, мө лшерленген дә рілік шикізатқ а ұ қ сас брикеттер болып табылады.

2. Ұ нтақ тар

Ұ нтақ тар (Pulveres) – бір немесе бірнеше ұ сақ талғ ан затардан тұ ратын, сусымалы қ асиетке ие, ішкі жә не сыртқ ы қ олдануғ а арналғ ан қ атты дә рілік форма.

Қ ұ рамына байланысты ұ нтақ тарды бір ингредиенттен тұ ратын қ арапайым (Pulveres simplises) жә не бірнеше ингредиенттерден тұ ратын кү рделі (Pulveres composite) тү рлерге бө леді. Мө лшерлеу сипатына байланысты ұ нтақ тарды жекелеген мө лшерлерге бө лінген (Pulveres divisi) жә не жекелеген мө лшерлерге бө лінбеген (Pulveres indivisi) тү рлерге бө леді. Қ олдану тә сіліне байланысты ұ нтақ тар ішкі жә не сыртқ ы қ олдануғ а арналғ ан болып бө лінеді. Сонымен қ атар, ұ нтақ тарды електің ұ нтақ толығ ымен ө те алатын тесіктерінің мө лшерімен анық талатын ұ сақ талуы бойынша жіктейді (2 кесте).

Дә рілік форма ретінде ұ нтақ тар бірқ атар оң ды қ асиеттерге ие: технологиясының қ арапайымдылығ ы; дисперсиялану дең гейін реттеп отыру мү мкіндігі; кейбір жағ дайларда заттардың кристалды қ ұ рылымының биологиялық қ ол жетерлікке оң ә серін тигізуі; мө лшерлеу дә лдігі; ауру балалар мен егде тартқ ан ауралар ү шін ерекше маң ызды болып табылатын қ олдану ың ғ айлылығ ы; қ ұ рамының ә мбебаптығ ы; сақ тау жә не тасымалдау ың ғ айлылығ ы – осылардың бә рі дә рілік заттардың терапиялық белсенділігін барынша қ олдануғ а мү мкіндік береді.

Ұ нтақ тарғ а кемшіліктер де тә н – ұ сақ дисперсиялы заттар ү лестік бетінің кү рт артуының нә тижесінде сә уленің, ылғ алдың жә не ауаның оттегінің қ олайсыз ә серлеріне оп-оң ай ұ шырайды. Гигроскопиялық заттар оп-оң ай дымқ ылданады, ал қ ұ рамында кристалданғ ан су немесе ұ шпалы қ ұ рамдас бө ліктері бар заттар жетілдірілмеген орамда оларды оп-оң ай жоғ алтып алады («ауамен ұ шып кетеді»). Ұ нтақ тар иісті заттардың буларын адсорбциялай отырып, бө где иіс ала алады. Онымен қ оймай, осы дә рілік тү рдің кемшіліктеріне мыналарды жатқ ызады: сұ йық дә рілік тү рлермен салыстырғ анда баяуырақ терапиялық ә сер беруі; асқ азан-ішек жолының кілегейлі қ абығ ына қ оздырғ ыш ә сері.

2 кесте

Ұ нтақ тарғ а қ ойылатын негізгі талаптар: сусымалылығ ы, заттардың кү рделі ұ нтақ тың бү кіл бө лігіне бірқ алыпты бө лінуі, араластырылу біртектілігі, мө лшерлеу дә лдігі, тұ рақ тылығ ы. Медициналық қ олданылуына жә не қ олдану тә сіліне байланысты ұ нтақ тардың бө ліктерінің белгілі ө лшемі болуғ а тиіс.

2.1. Ұ нтақ тардың технологиясы

Аталғ ан дә рілік тү рді ө ндіру процесі келесі сатылардан тұ рады:

1. Бастапқ ы материалдарды ұ сақ тау.

2. Ұ нтақ тың бө лшектерін мө лшерлері бойынша айырып алу.

3. Жекелеген қ ұ рамдас бө ліктерін араластыру.

4. Орау жә не ыдысқ а салу.

Бастапқ ы материалдарды ұ сақ тау. Ұ сақ тау кезең інде ұ сақ тайтын машиналарды дұ рыс таң дап алу маң ызды болып табылады: материалдың физикалық -химиялық қ асиеттері, бастапқ ы материалдың жә не соң ғ ы ө німнің ө лшемі, ұ сақ талуғ а тиісті материалдың жалпы мө лшері ескеріледі.

Ұ нтақ тың бө лшектерін мө лшерлері бойынша айырып алу. Медициналық тағ айындалуына жә не қ олданылу тә сіліне байланысты ұ нтақ тарғ а дисперсиялық қ а қ атысты ә р тү рлі талаптар қ ойылады. Аурулар қ олданар алдында ерітуге арналғ ан кристалл ұ нтақ тарды (магний сульфаты, бор қ ышқ ылы жә не басқ алары) ә детте орташа ұ сақ, орташа ірі жә не тіптен ірі ұ нтақ тар (0, 2-0, 3 мм) тү рінде шығ арады, терінің немесе кілегейлі қ абық тардың алуан тү рлі зақ ымдануын емдеуге арналғ ан себілетін ұ нтақ тардың дисперсиялық дә режесі, осы заттардың бө лшектерінің қ осынды бетін ү лкейту жә не жарақ ат ә келетін ә серін азайту мақ сатында, жоғ ары болуы керек (0, 090-0, 093 мм).

Кү рделі ұ нтақ тарды завод жағ дайында алғ ан кезде қ оспаның қ ұ рамына кіретін ә рбір затты жеке-жеке ұ сақ тап, тиісті елек арқ ылы елейді. Қ оспаларды електің тесіктері арқ ылы ө ткізген кезде ең алдымен ұ сағ ырақ жә не ү лес салмағ ы кө бірек бө лшектер ө теді. Одан соң жең ілірек жә не ірірек бө лшектер електен ө теді. Осының нә тижесінде ө ткен заттар сапасы ә ртү рлі қ абаттардан тұ ратын масса болып табылады.

Жекелеген қ ұ рамдас бө ліктерін араластыру. Ұ нтақ тарды араластыруды араластырғ ыштарда жү ргізеді. Араластырудың ең қ арапайым жә не оң ай тә сілі – барлық компонеттерді араластырғ ышқ а салып, біртекті қ оспа алғ анғ а дейін араластырады. Егер кө рсетілген тең жағ дайларда араластырылатын ұ нтақ тардың ү лес салмағ ы ә р тү рлі болып шық са, араластыру ұ зақ тығ ы арттырылады.

Егер қ оспағ а аздағ ан мө лшердегі қ ұ рамдас бө лік кіретін болса, оның бө лінуінің бірқ алыптылығ ын арттыру ү шін оның бө лшектерін қ осымша ұ сақ тау қ ажет болады. Бұ л ретте, оның қ оспадағ ы концентрациясы неғ ұ рлым азырақ болғ ан сайын, осы ингредиенттің бө лшектері де соғ ұ рлым ұ сағ ырақ болуы керек. Жекелеген қ ұ рамдас бө ліктердің бө лшектерінің мө лшеріндегі айырмашылық тар айтарлық тай болғ ан кезде, бірқ алыптырақ қ оспа алу мақ сатында, ірі бө лшектерді ең кішкентай бө лшектердің мө лшеріне дейін азайтқ ан жө н болады.

Егер де заттардың кө п мө лшеріне улы немесе кү шті ә сер ететін ингредиенттің шамалы ғ ана мө лшерін қ осу керек болса, онда ең алдымен соң ғ ы затты ингредиенттердің біреуімен немесе индифферентті ұ нтақ тә різді затпен мұ қ ият араластырып шығ у керек. Алдымен араластырғ ышқ а ең кө п мө лшерде бар болатын затты салып, кейін оғ ан улы немесе кү шті ә сер ететін зат бар дайындалғ ан қ оспаны қ осады да, мұ қ ият араластырады.

Кейбір жағ дайларда қ оспа қ ұ рамына азғ антай мө лшерде кіретін заттарды еріткен ұ тымдырақ болады. Алынғ ан ерітіндіні қ алғ ан материалмен араластырады.

Азғ антай мө лшердегі эфир майларын ұ нтақ тарғ а улы жә не кү шті ә сер ететін заттар секілді дерлік қ осады, яғ ни оларды ұ нтақ тың кішкентай мө лшерімен араластырады немесе спирт ерітіндісін дайындайды.

Ұ нтақ тарды орау жә не ыдысқ а салу. Фармацевтика ө ндірісі қ арапайым жә не кү рделі ұ нтақ тарды, ә детте, кө п мө лшерлі (бө лінбеген) орамдармен шығ арады. Ұ нтақ тарды ыдысқ а салып, орау негізінен алғ анда кө лемдік принцип бойынша жұ мыс істейтін шнекті жә не вакуумды арнайы мө лшерлегіштердің кө мегімен жү зеге асырылады. Кө лемдік мө лшерлегіштер қ ұ рылысы бойынша қ арапайым, пайдалануда кү рделі емес жә не 2-3% салыстырмалы дә лсіздік кезінде минутына 300 мө лшерге дейінгі ө німділікті қ амтамасыз етеді. Препарат мө лшерінің азаюымен жә не мө лшерлеу жылдамдығ ының артуымен бірге дә лсіздік ө се тү седі.

Шнекті мө лшерлегіштің жұ мыс істеу принципі 2-суретте кө рсетілген.

Ұ нтақ ты бункерге 1 салады. Реттегіштің кө мегімен ол бағ ыттаушы араластырғ ышпен 3 дроссельді қ ақ пақ 4 арқ ылы тө менге, тиеу шұ ң қ ырына 2 беріледі, мұ нда ұ нтақ тың дең гейі бір қ алыпта ұ сталып отырады. Мө лшерлеу процесі тік мө лшерлегіш шнектің 5 дайындалғ ан қ ұ тығ а 6 бұ рылысымен жү зеге асырылады.

Камералы вакуумды мө лшерлегіштің жұ мыс істеу принципі 3-суретте кө рсетілген. Ыдысқ а салынатын ұ нтақ тиеу шұ ң қ ырына 1 беріледі. Тиісінше тік жә не кө лденең ө зектердің айналасында айналатын 2 жә не 3 араластырғ ыштар ұ нтақ тардың толтыру камерасында 4 бірқ алыпты бө лінуін қ амтамасыз етеді. Толтыру камерасының тө менгі жағ ын тұ йық тап тұ рғ ан роторда 5 сегіз мө лшерлегіш тесік 6 орналасқ ан. Дө ң гелектің ортасынан осы тесіктерге оймада толтырылу кө лемін анық тайтын мө лшерлегіш поршеньдер 7 орнатылғ ан. Ротор мезгіл-мезгіл, ә рбір циклден кейін, оның кө лемінің 1/8 бө лігіне бұ рылады, мө лшерлегіш тесіктер толтыру камерасының астында орнатылады, бұ л ретте ұ нтақ вакуум астында тұ рғ ан тесіктерге сорылады. Екі циклден кейін толтыру дө ң гелегінің сыртқ ы бетін ракель 8 тазартады, ал ұ нтақ тың шамадан тыс бө лігі сорылып алады. Одан кейінгі екі циклде ротор дайындалғ ан қ ұ тының 9 мойнының тесігімен сә йкес қ алыпқ а келтіріледі. Ұ нтақ сығ ылғ ан ауаның қ ысқ а импульсінің ә серімен қ ұ тығ а қ ұ йылады.

Ә дебиеттер тізімі:

Қ азақ тілінде

негізгі:

1. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. - Шымкент, 2008. - 346 б.

2. Сағ ындық ова Б.А., Анарбаева Р.М. Дә рілердің дә ріханалық технологиясы. - Шымкент, 2008. - 436 б.

3. Дільбарханов Р.Д., Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Алматы.– 1998.–128 б.

4. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Шымкент.– 2002.–172 б.