ық және заңның арақатынасы

(источник: Сапаргалиев, Ибраев. ТГП. 121 стр)

Ежелден қ ұ қ ық пен қ атар заң деген ұ ғ ым да қ алыптасқ ан. Екеуі дербес екі ә леуметтік қ ұ былыс болғ анымен, бірімен-бірі ө те тығ ыз байланысты. Қ ұ қ ық нормалардан, ережелерден, қ ағ идалардан тұ рады. Ал қ ұ қ ық тық нормалар ресми тү рде қ абылданады. Дә лірек айтсақ, қ ұ қ ық тық нормалар нормативті актілерде жазылады. Нормативтік актілердің тү рлері сан алуан. Мұ ны Қ азақ стан Республикасының Конституциясынан да анық кө руге болады. Конституцияның ө зі де жү йелендірілген мемлекеттің негізгі заң ы. Қ азақ стан Парламенті заң дар қ абылдайды. Олар - конституциялық жә не жай заң дар. Президент жарлық тар ң абылдайды. Жарлық тар - заң кү ші бар жә не жай жарлық тар тү рінде болады. Қ азақ стан Ү кіметі қ аулылар, шешімдер, ережелер қ абылдайды. Министрліктер мен мемлекеттік комитеттер бұ йрық тар, нұ сқ аулар, т.б. нормативтік актілер қ абылдайды. Жергілікті мемлекет органдары да шешімдерін, қ аулыларын қ абылдайды.

Осы аталғ ан нормативтік-қ ұ қ ық тық актілердің ішіндегі ең негізгілері - заң дар. Айта кету керек, ә дебиетте заң " кең " тұ рғ ыдан жә не " тар" тұ рғ ыдан тү сіндіріледі. Кең тұ рғ ыдан алсақ, заң ғ а нормативті актілердің барлық тү рлері: нағ ыз заң дар, жарлық тар, қ аулылар, шешімдер, бұ йрық тар, нұ сқ аулар, ережелер, жарғ ылар, т.б. жатады. Ал " тар" тұ рғ ыдан қ арайтын болсақ, заң ғ а тек қ ана " заң " деп аталатын нормативті-қ ұ қ ық тың актілер ғ ана жатады. Заң ө з мә нінде алатын болсақ, норма-тивті-қ ұ қ ық тық актілердің арасында ерекше орны бар, ерекше қ ызмет атқ аратын акт болып есептеледі. Былайша айтсаң, " заң " - тө рағ асы сияқ ты, басң а нормативті-қ ү қ ың тық актілердің тө рінен орын алатын акт. Оның себебі неде? Біріншіден, заң ды мемлекеттің ең жоғ ары заң шығ аратын органы - Парламент шығ арады. Екіншіден, заң ң оғ амдағ ы ең кү рделі ң атынастарды реттеуге бағ ытталады. Заң реттейтін ң оғ амдың қ атынастардың бү кіл ң оғ ам мү дделеріне қ атысы бар. Ү шіншіден, заң ның ең жоғ ары қ ұ қ ық тың кү ші бар. Заң дар ө з ішінде тү ріне байланысты бірнеше топтарғ а бө лінеді: Конституция, конституциялық заң, жай заң. Мұ ның ішінде ең жоғ ары қ ұ қ ық тық кү ші бары - Конституция. Мемлекеттегі барлық нормативтік актілер Конституция негізінде, соғ ан сә йкес жасалып, қ абылдануы керек. Қ азақ стан Конституциясы бойынша конституциялық заң Конституциядан қ ұ қ ық тық кү ші жағ ынан тө мен тұ рады. Сондық тан конституциялық заң деп аталса да, Конституцияғ а ө згерістер, қ осымшалар енгізе алмайды. Конституциялық заң Конституцияғ а сә йкес жасалып, қ абылданады. Қ ұ қ ық тық кү шіне қ арай конституциялық заң нан кейін жай заң тұ рады.

Ө зара қ ұ қ ық тық кү ші ә р дә режеде болса да, аталғ ан заң дар ең маң ызды нормативтік актілер болып саналады. Басқ а нормативтік актілер заң дарғ а тә уелді актілер қ атарына жатады. Нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің қ ұ рамында заң дардың ерекше орны болуы, айрық ша қ ызмет атқ аруы заң мен қ ұ қ ық тың арақ атысын анық тауғ а мү мкіндік береді.

«Қ ұ қ ық ты ң оғ ам жасайды, заң ды мемлекет жасайды» деген тұ жырым - заң мен қ ұ қ ық ты ажыратудың қ ажет екендігінің белгісі. Қ ұ қ ық ты қ алыптастыратын қ оғ ам. Қ ұ қ ық - қ оғ амдың қ атынастарды реттейтін нормалардың жиынтығ ы. Қ ұ қ ық қ алыптасуының объективтік барысын формальды заң шығ ару қ ызметімен шатастыруғ а болмайды. Қ ұ қ ық тың жасалуы - қ оғ амдық қ атынастардың ө здігінен шынайы қ алыптасып, адамдардың жә не олардың бірлестіктерінің байланыстары ә деттегі, бірың ғ ай жолмен, ү лгілермен, белгілі кө лемде жү ріп отыруына байланысты. Мұ нда шындық, ө ділдік, дұ рыстық қ ұ қ ық қ алыптасуының негізгі принциптері болып табылады. Демек, заң шығ арушылық тық алғ ышарты, оның тиімді болуының негізі – қ ұ қ ыты жасалуы. Заң шығ арушылық неғ ұ рлым қ ұ қ ық тың талаптарын (ә ділдікті, шындық ты) толығ ынан ескеретін болса, соғ ұ рлым заң қ ұ қ ық қ а сә йкес болады. Мұ ндайда заң ды қ ұ қ ық тық заң деп айтуғ а негіз бар. Біріншіден, қ ұ қ ық тың заң қ оғ амдық қ атынастарды жө нге салып, реттеуге, дамытуғ а ат салысады, екіншіден, қ ұ қ ық тық заң ә ділдікті, адамгершілікті баянды етеді, ү шіншіден, кө пшіліктің еркін білдіріп, халық тық сипатң а ие болады. Сондық тан қ ұ қ ық пен заң ды айырудың жә не олардың арақ атысын дұ рыс анық таудың зор адамгершілік мә ні бар. Сонымен қ атар бұ л мә селенің практикалық мә нін де естен шығ армағ ан жө н. Заң ның қ ұ қ ық талаптарына сай келуі оның сапасын жоғ ары кө тереді. Демек, бұ л жағ дайды заң шығ аратын орган ескеруі қ ажет.

2 Алексеев С. С. Общая теория права. ­– М., 1981. Т.1.С104.