Ықтық қағидалары және олардың юридикалық тәжірибедегі маңыздылығы

Қ ұ қ ық теорияснда қ ұ қ ық қ ағ идасы деп қ оғ амдық қ атынастарды реттеу, қ оғ ау барысында қ алыптасқ ан қ ұ қ ық жү йесшнін қ алыптасуы жә не қ ұ рылуының, мә нін негізгі идеаларының жиынтығ ын айтады.

Қ ұ қ ық тың қ ағ идалары қ ұ қ ық тың мазмұ нын, мә нін жә не ерекшеліктерін айқ ындайды. Қ ұ қ ық тың сананың элементтеріне жатады. Халық қ ұ қ ық қ ағ идаларын тану жә не оғ ан сену арқ ылы ә ділеттілікті, ә діл сотты бағ алайды. Заң ғ ылымында қ ұ қ ық тың қ ағ идалары мынандай тү рлерге бө лінеді:

1. Халық билігінің баяндылығ ы. Бұ л қ ағ ида Қ Р Конституциясының ү шінші бабында мына мағ ынада бекітіледі:

1 Мемлекеттік биліктің бірден- бір бастауы халық

2 Халық билікті тікелей республикалық референдум жә не еркін сайлау арқ ылы жү зеге асырады, сондай‑ ақ ө з билігін жү зеге асыруды мемлекеттік органдарғ а береді

3 Қ Р на билікті ешкімде иемделіп кете алмайды. Билікті иемденіп кетушілік заң бойынша қ удаланады. Халық пен мемлекет атынан билік жү ргізуге Республика Президентінің, сондай‑ ақ ө зінің Конституциялық ө кілеттігі шегінде парламенттің қ ұ қ ығ ы бар. Республика Ү кіметі мен ө зге де мемлекеттік органдар мемлекет атынан оларғ а берілген ө кілеттіктері шегінде ғ ана билік жү ргізеді.

2. Демократизм. Біздің мемлекеттімізде қ ұ қ ық тың демократизм қ ағ идаларының іске асырылуы ү ш бағ ытта жү ргізіледі:

А) Азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының шең берін кең ейту.

Ә) Ү кіметтік емес ұ йымдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын Конституциялық талаптарғ а сай дамыту азаматтық қ оғ амның толық қ амды дә режеде қ алыптасуына мү мкіндіктер жасау.

Б) Демократиялық институттардың шең берін кең ейте отырып ө мірдің барлық саласында заң дылық ты нығ айту. Заң ды орындау барлық заң ды тұ лғ алар жеке тұ лғ алардың қ ажеттілігі болуы тиіс. Заң бұ рмаланғ анқ оғ амда лауазымды тұ лғ алар мен мемлекеттік органдар халық тың бақ ылауынан тысқ ары қ алады бюрократия кү шейіп, адам қ ұ қ ыұ тары аяқ қ а тапталады.

3. Барлық адам жә не адамзаттардың заң алдындағ ы тең қ ұ қ ылығ ы. Ешкім ұ лтына, нә сіліне, ә леуметтік тегіне, дініне, тіліне жынысына қ арамастан қ ұ қ ық нормалары талабы шеберінде артық дептанымайды. Лауызымдарғ а ие болу жеке адамдардың қ абілеттеріне ғ ана сай дә режеде іске асырылуы тиіс.

4. Гуманизм. Адамгершілік қ асиетінің асқ ақ тауы ең жоғ арғ а қ ұ ндылық тар санатына кө теріледі, тпбиғ и қ ұ қ ық тарының позитивтік қ ұ қ ық та орын тебуі. Гуманизм негізінде адам қ ұ қ ық тарын ең қ астерлі қ ұ ндылық тарын санатына жатқ ызады жә не оның іс жү зіне асырылуы ү ш мә селені қ амтиды: біріншіден, адамгенршлік идеяның қ ұ қ ық тық барлық саласыны енуі. Екіншіден, мемлекеттің кү ш қ олдануы ереже, кек алу емес, керісінше, тек қ ажеттіліктен туындайды, келтірілген зиянды зардаптардың орын толтыру, болашақ та алдын алу ү шін пайдаланады. Осы бағ ытты жасалғ ан қ адамдардың ең бастысы ретінде ө лім жазасын қ олдануғ а мараторий жариялау болып табылады. Ү шіншіден, қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ ан субъектілерге кінә лә рінің ауырлығ ына байланысты жазаны тағ айындау. Гуманизм қ ағ идасы қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру барысында адамдар діни нормаларды кең інң қ ажеттікке жаратады, оларды саналы дә режеде орындау, іске асыру арқ ылы, ұ лы Абай айтқ ан имани гү лді қ алыптастырады. Бұ л ең жоғ арғ ы дә режедегі гуманизм Алланы сү йу, оны жаратқ ан адамды жә не пендешіліктен арылып, ә ділеттікті сү йу.

5. Ә ділеттілік қ абылдағ ан қ ұ қ ық тық нормалар ә ділеттілік сипаттарғ а ие болулар қ ажет. Ә дідеттілік қ ұ қ ық тың іргетасы. Бұ л қ ағ иданы қ ұ қ ық тық реттеудің барлық саласына енгізу мына бағ ытта жү зеге асады:

а) мемлекетбалығ ы ә ділеттік қ ұ қ ық тың талапиар негізінде азаматтардың қ оғ амғ а қ осқ ан ең бек, ү йлесіне қ арай бө лінуі тиіс. Артық шылық тек халық қ а сің ірген ең дегіне қ арай ғ ана берілуі мү мкін.

ә) ә ділеттілік тек қ ана заң дылық негізінде іс жү зіне асады. Заң ды оындау ә ркімнің азаматтық борышы, оны бұ рмалау ә ділеииілікті аяқ қ а таптау.

б) ә ркімнің кінә сіне қ арай заң алдындағ ы тең жауаптылығ ы.

6. Адам қ ұ қ ық тары мен міндеттерінің біртұ тастылығ ы. Қ ұ қ ық тар мен міндеттерді еш увқ ытта бө лік қ арауғ а болмайды. Бұ л екі ү ғ ым бір бірімен ажырамайтын, біртұ тастық тық мағ ынанын білдіреді. Адам қ ұ қ ытары мен міндеттерін бө ліп қ арау ә ділетсіздік мен заң сыздық қ а жол ашады.

7. Сендіру мен мә жбү р етуді ү йлестіру. Қ ұ қ ық тық реттейдің негізгі қ ағ идалары ретінде қ оғ амда кенінен пайдаланылатын талап. Қ алай болғ ан жағ дайда да, адамды ең алдымен сендіру қ ажет, тек бұ л жағ дайда тиімді нә тижелер болмағ ан жағ дайларда ғ ана мә жбү р ету шаралары қ олданылады. Сендіру қ ұ лық тылық мораль, ә дет ғ ұ рып нормаларын қ олдану негізінде болатын болса, мә жбірлей шаралры заң нама негізінде іс жү зіне асырылады, Қ ұ қ ық тық мемлекетті сендіру мен мә жбү р ету прогмативтік кө зқ арас негізінде тә жірибеде пайдаланылады.