Зандық жауапкершіліктін мақсаттары мен қағидалары. Зандық жауапкершіліктен босатылатын мән-жайлар

Жасалғ ан қ ұ қ ық бұ зушылық міндетті тү рде заң ды жауапкершілікті тудырады.

Заң ды жауапкершіліктің негізі – қ ұ қ ық бұ зушылық тың жасалуы мен адамның іс-ә рекеттерінің қ ұ қ ық бұ зушылық пен қ амтылуы.

Заң ды жуапкершілік деп мемлекетпен қ ұ қ ық бұ зушылық қ а барғ ан жеке адамның арасында пайда болғ ан қ ұ қ ық тық қ атынастардың нә тижесінде қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ ан субъект ө зінің жасағ ан қ ауіпті, зиянды ә рекеті ү шін арнайы қ олданылғ ан жазағ а тө зуін айтады.

Тү рлері:

1. Позитивтік заң ды жауапкершілік – барлық қ ұ қ ық субъектілерінің заң жә не басқ а нормативтік қ ұ қ ық тық актілер тыйым салғ ан талаптарын бұ лжытпай орындау, қ ұ қ ық қ а сай мінез-қ ұ лық ты қ алыптастыру. Мұ ндай жауапкершілік негізінде болашақ та қ алыптасатын мінез-қ ұ лық қ а тікелей қ атысы бар.

2. Ретроспективтік жауапкершілік – қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ ан суюъектіге мемлекет тарапынан кү ш қ олдануы жә не қ ұ қ ық бұ зушының ондай ә рекетке тө зуі. Мысалы, субъект жасағ ан ұ рлығ ы ү шін міндетті тү рде жазағ а тартылуы тиіс. Қ ызыл бағ даршамғ а ө тіп кеткен жү ргізушіге белгіленген заң мө лшерінде айып салынуы тиіс жә не т.с.с.

Заң ды жауапкершілік ө зінің функцияларына байланысты компенсациялық жә не жазалаушылық болып бө лінеді.

Компенсациялық заң ды жауапкершілік деп субъектінің қ ұ қ ық қ а қ арсы жасалғ ын ә рекетінің нә тижесінде келтірілген зиянды ө теуі.

Жазалаушылық заң ды жауапкершілік жариялылық қ ұ қ ық тық тә ртіпті қ орғ ау ү шін қ ұ қ ық бұ зушыны жазалаудың жолы. (пара алғ аны ү шін лауазымды тұ лғ аны заң ды жауапкершілікке тарту).

Қ ұ қ ық салалары бойынша конституциялық, қ ылмыстық, ә кімшілік, азаматтық, тә ртіптілік, материалдық болып бө лінеді.

Конституциялық заң ды жауапкершілік Қ азақ стан Республикасының барлық азаматтарының, лауазымды тұ лғ алардың, мемлекеттік қ ызметкерлерінің, Ү кіметтің, Президенттің ата заң алдындағ ы жауаптылығ ы. Мұ ндай талаптар конституцияның 34-бабынан туындайды жә не онда конституциялық жауапкершілік мынадай мағ ынада берілген: «Ә ркім Қ Р конституциясын жә не заң дарын сақ тауғ а, басқ а адамдардың қ ұ қ ық тарын, бостандық тарын, абыройы мен ар-намысын қ ұ рметтеуге міндетті».

Қ ылмыстық қ ұ қ ық тық жауапкершілік субъектілердің жасағ ан қ ылмыстары ү шін тек қ ана сот органдары, қ ылмыстық кодексте белгіленген қ ылмыстар ү шін қ олданылады. Бұ л жауапкершілік басқ а жауапкершілік тү рлеріне қ арағ анда қ атаң жаза қ олданумен ерекшеленеді.

Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық жауапкершілік – атқ арушы-орындаушы органдардың басқ ару жү ргізу барысында ә кә мшілік теріс қ ылық тар ү шін қ олданылатын жауапкершіліктің жиынтығ ы. Ә кімшілік-қ ұ қ ық тық жауапкершілік Қ Р ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы кодексінде бекітілген.

Азаматтық -қ ұ қ ық тық жауапкершілік – жеке тұ лғ а мен заң ды тұ лғ алардың шарт, келісім, мә мле арқ ылыө здеріне жү ктелген қ ұ қ ық тың міндеттерін орындамауынан жә не адам ө мірі мен денсаулығ ына зиян келтіруден туындайтын жауапкершілік.

Тә ртіптілік-қ ұ қ ық тық жауапкершілік – заң ды ә кімшілігі тарапынан ең бек тә ртібін бұ зғ ан адамдарғ а қ олданылатын тә ртіптік жазаның қ олданылуы (ө з міндеттерін орындай алмағ аны ү шін ескерту, сө гіс, қ атаң сө гі, жұ мыстан босату).

Материалдық жауапкершілік жұ мысшының, қ ызметкердің жұ мыс істейтін орнында ө зінің кінә лі ә рекетінің нә тижесінде келтірілген зиянын ө теуі. (мысалы, мү лікті қ ирату).

Заң ды жауапкершіліктің қ ағ идалары:

1. Жауапкершіліктің мақ сатқ а сай болуы. Бұ л қ ағ иданың мазмұ ны бойынша жауапқ а тартылғ ан субъекттің мінез-қ ұ лқ ы жан-жақ ты танылып, барлық суюъективті, объективті жағ дайларды ескеріп, жаза қ олданылуы тиіс. Мысалы судья сотталушыны жауапқ а тартып, жаза қ олданғ анда жазаны жең ілдететін жә не ауырлататын мә н-жайларды ескеріп мақ сатқ а сай келетін жазаны тағ айындауы тиіс.

2. Барлық адамдардың заң алдындағ ы тең дігі. Жауапқ а тарту, қ ұ қ ық қ олдану, жаза тағ айындау барысында ешбір адамғ а артық шылық беруге болмайды. Тек заң негізінде, тең қ ұ қ ылық ты сақ тау арқ ылы жауапкершілік іс жү зіне асады.

3. Ә ділеттілік. Қ абылданғ ан бұ йрық, шешім ү кім ә ділетті болуы тиіс. Сонда ғ ана заң ды жауапкершілік тиімді нә тиже береді, қ оғ амда ә ділеттік ұ ғ ымы салтанат қ ұ рады.

4. Заң дылық. Заң дық жауапкершілікке тарту тек заң дылық қ ағ идалары негізінде іс жү зіне асулары тиіс. Заң ды бұ рмалау арқ ылы жауапқ а тартып, жаза қ олдану мемлекеттік органдардың халық алдындағ ы бделін тү сіреді, бассыздық, адам қ ұ қ ық тарын аяқ қ а таптауғ а тікелей жол ашады.

5. Заң ды жауапкершілікке тек қ ана кінә лі субъектінің тартылуы. Қ ұ қ ық талаптары бекіткен жә не тек қ ана кінә лі субъект заң ды жолдармен алынғ ан дә лелдер негізінде жауапқ а тартылуы тиіс.

Заң ды жауапкершіліктен босатудың мә н-жайлары.

1.Қ ажетті қ орғ ану. Қ ұ қ ық бұ зушылық пен кү ресу текқ ана мемлекеттік органдардың ғ ана емес, сонымен қ атар ә рбір азаматтың моральдық борышы болып табылады. Азаматтардың қ ұ қ ық тарын, бостандық тарын, меншік қ ұ қ ық тарын, мемлекеттік мү дделерді, қ ылмыстық, ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық тан қ орғ ау, олармен кү ресу барысында кейбір адамдар мемлекеттік, қ оғ амдық жә не кейбір жеке адамдардың мү дделеріне зиян келтіруі мү мкін. Қ ажетті қ орғ ану Қ Р конст-ның 13-бабында: «Ә ркім қ ұ қ ық суюъектісі ретінде танылуғ а қ ұ қ ы бар жә не ө зінің қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын, қ ажетті қ орғ анысты қ оса алғ анда, заң ғ а қ айшы келмейтін барлық тә сілдермен қ орғ ануғ а қ ұ қ ылы» - деп атап кө рсетілген.

Қ ажетті қ орғ ану қ ылмыстық жә не ә кімшілік кодексінде арнайы нормалармен бекітілген.

4. Аса қ ажеттілік жағ дайнда жасалғ ан ә рекеттер де қ ылмыс, немесе басқ а да ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық қ а жатпайды. «Аса қ ажеттілік жағ дайында, яғ ни, осы адамның немесе ө зге адамдардың ө міріне, денсаулығ ына, қ ұ ық тары мен заң ды мү дделеріне, қ оғ амның немесе мемлекеттің мү дделеріне тікелей қ атер тө ндіретін қ ауіпті жою ү шін, осы Кодекспен қ орғ алатын мү дделерге зиян келтіру, егер бұ л қ ауіпті ө зге қ ұ рылдармен жою мү мкін болмаса жә не бұ л орайда аса қ ажеттілік шегінен асуғ а жол берілмесе, ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық болып табылмайды». (Қ Р Ә Қ БК 40-бабы) (Қ Р Қ ылмыстық кодексінің 34-бабы.)

5. Қ ол сұ ғ ушылық жасағ ан адамды ұ стау кезінде зиян келтіру – қ ылмыс жасағ ан адамғ а онв мемлекеттік органдарғ а жеткізу жә не оның жаң а қ ол сұ ғ ушылық жасау мү мкіндігін тыю ү шін ұ стау кезінде зиян келтіру, егер ондай адамды басқ а амлдармен ұ стау мү мкін болмаса жә не бұ л орайда осы ү шін қ ажетті шаралар шегінен шығ уғ а жол берілмесе, қ ылмыс болып табылмайды. (Қ Р Қ К 33-бабы).

6. Орынды тә уекел ету Қ Р Қ К 35-бабында жауапкершіліктен босатудың негізі деп танылғ ан. Атап айтқ анда қ оғ амдық пайдалы мақ сатқ а қ ол жеткізу ү шін орынды тә уекел еткен ретте... кодекспен қ орғ алатын мү дделерге зиян келтіру қ ылмыс болып табылмайды.

7. Кү штеу немесе психикалық мә жбү рлеу егер кү штеп мә жбү рлеудің салдарынан адам ө зінің іс ә рекетіне (ә рекетсіздігіне) ие бола алмаса, кү штеп мә жбү рлеудің нә тижесінде... кодекспен қ орғ алатын мү дделерге зиян келтіру қ ылмыс болып табылмайды.

8. Бұ йрық ты немесе ө кімді орындамауда ө зі ү шін міндетті бұ йрық ты немсе ө кімді орындау жө нінде іс ә рекет жасағ ан адамның... кодекспен қ орғ алатын мү дделерге зиян келтіруі қ лмыс болып табылмайды. Мұ ндай зиян келтіргені ү шін заң сыз бұ йрық немесе ө кім берген адам қ ылмыстық жауапқ а тартылады (Қ Р Қ К 37-бабы).