Ық субьектілік және оның құрамдары

Қ ұ қ ық тық қ атынас қ ұ рылымы тө рт элементтерден тұ рады. Субьект, обьект, субьективтік қ ұ қ ық, заң ды міндеттер.

1.қ ұ қ ық тық қ атынастың субьектісі жеке адам жә не заң ды тұ лғ алар. Қ азақ стан Республикасының жә не басқ а елдердің азаматтары, сондай ақ азаматтығ ы жоқ адамдар жеке тұ лғ алар болып ұ ғ ылынады. Қ атынастың субьектісі болу ү шін олардың қ ұ қ ық тық қ абілеті жә не ә рекеттілігі қ алыптасуы керек.

Қ ұ қ ық тық қ абілет қ ұ қ ық қ а, бостандық тар мен міндеттерге ие болу қ абілеті. Қ ұ қ ық тық қ абілет адам туғ ан сә ттен басталып, ө лгенде аяқ талады. Қ азақ стан Республикасының Азаматтық кодексі азаматтардың қ ұ қ ық тық қ абілетінің негізгі мазмұ ның анық тайды: меншігінде мү лік, оның ішінде шетелдік валютаны ұ стауғ а ие болу; мү лікті мұ рагерлікке не ө сиет етіп қ алдыру; тұ ратын жерін ө зі таң дап алу; шет елдерге кетуге; қ айтып келуге ерікті; шаруашылық қ ұ руғ а, қ арым қ атынас жасауғ а т.б. қ ұ қ ық тары бар.

Ә рекеттілік адамның ө з ә рекетімен қ ұ қ ығ ын пайдалана алу жә не оны жү зеге асыру, ө зі ү шін міндеттер тудырып, оларды орындау қ абілеті. Ә рекеттіктің басты шарты кә мелеттік немесе қ ұ қ ық тық нормада белгілі жасқ а толу болып табылады.

Қ ұ қ ық тық субьектіліктің (ә рекеттіліктің) адамның тә ртіп бұ зғ аны ү шін заң дылық жауапқ а тартылу жағ дайына байланысты бө лігі: қ ұ қ ық жауаптылық мү мкіндігі деп аталады. Бұ л мү мкіндік Республиканың қ ылмысты істер заң ы бойынша он алты жасқ а толғ аннан басталады. Ал, ауыр қ ылмыстар (кісі ө лтіру, зорлау) жасағ ан жағ дайда он тө рт жастан басталады.

Қ ұ қ ық тық субьектіліктің шарттар жасап басқ а да келісімдер жү ргізуге негіз болатын мү мкіндігі келісім қ абілеттілігі деп аталады. Толық ә рекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қ абілеттіне ие болады. Кә мелетке толмағ ан он тө рт жасқ а дейінгілер ү шін келісімді олардың атынан ата аналары, асырап алушылары, не қ амқ оршылары жасайды.

Қ ұ қ ық тық қ абілеттілігі пен ә рекеттілікке заң актілерінде қ арастырылғ ан тә ртіп пен жағ дайларда ғ ана болмаса, ешкімге шектеу қ ойылмайды. Сонымен адамдардың ә рекеттілігіне бірнеше шектеулер қ ойылады:

-Кә мелеттік жасқ а толмаса адамдардың саяси қ ұ қ ығ ы болмауы, ү йленуге, қ ылмыстық жауапкешілікке тартуғ а, жұ мысқ а орналасуғ а, ә скер қ атарына шақ ыруғ а шеклеулер бар. Оларды бү зуғ а тыйым салынғ ан:

- адамдардың денсаулығ ының нашар болуы;

-туысқ андық, қ андас болу;

-егерде азамат сотталғ ан болса;

-діни нормаларғ а шектеу.

Шет елдердің азаматтары толық қ ұ қ ық ты, тек олар сайлауғ а қ атысуғ а, ә скер қ атарына шақ ырылуғ а қ ұ қ ығ ы жоқ.

Субьективтік қ ұ қ ық қ ұ қ ық тық қ атынастардағ ы субьектілердің екі жақ ты мү дде мақ саттарының орындалуы. Субьективтік қ ұ қ ық пен заң ды міндеттер қ ұ қ ық тық қ атынастың ең негізгі мазмұ нын қ ұ рады.

Субьективтік қ ұ қ ық тың алдындағ ы негізгі мү дде мақ саттар: бірінші, қ атынастың кү рделі мақ сатын толық орындау; екінші, кө рсетілген іс ә рекеттә дұ рыс орындау; ү шінші, кө рсетілген міндеттердің дұ рыс орындалуын қ амтамасыз ету; тө ртінші, егерде дұ рыс орындалмаса сот арқ ылы орындату. Бұ л ә рекет екі жақ ты субьектілердің қ ұ қ ығ ы. Оғ ан ешкім кіресе алмайды.