Пайдалы қазбалар мен тау массаның аудандарын және көлемін анықтау тәсілдері.

Жалпы тү рінде қ арапайым блоктың кө лемі (сурет 7.1) келесі формула бойынша есептеледі:

V= S ∙ h_ор немесе V=S ∙ l_ор,

мұ ндағ ы S - негізінің немесе кескін кө лемі, м²;

h_ор немесе l_ор – орташа биіктік немесе қ уат, м.

Сурет 7.1 - Блоктың горизонталь параллель кескіні

Табиғ и немесе қ опарылғ ан тү ріндегі осы кө лемнің компонент немесе жыныс массасы келесі формула бойынша анық талады:

,

мұ ндағ ы γ - тығ ыздық, т/м³.

Р компонентінің саны, мысалы, кендегі металл келесідей анық талады:

немесе ,

мұ ндағ ы с - компоненттің орташа қ ұ рамы, %;

с' - компоненттің орташа қ ұ рамы, в г/т.

Анық талатын блоктардың формасы айтарлық тай кү рделі, бұ л массивтен пайдалы қ азба мен кен жыныстарының аршу технологиясы мен тә сіліне, жыныс, кө мір жә не кен ү йінділерінің немесе дайын ө нім қ орларының пайда болу тә сіліне байланысты.

Нақ ты кө леммен бірге есептелген блоктың кө лемінің жуық дең гейі (немесе қ ателік кө лемі) маркшейдерлік тү сірістің дә лдігі мен толық тығ ына, графикалық суреттің дә лдігі мен масштабына, жә не де кө лемді анық тауда қ олданылғ ан тә сілдің геометриялық сә йкес келуіне байланысты.

Блоктар мен денелердің жеке материалдық кө лемін горизонталь жә не вертикаль есеп, кө лем палетка арқ ылы есептейді. Жеке кең істіктік фигуралардың формаларын стереометрия формулаларын қ олдана отырып, дұ рыс геометриялық денелермен сә йкестендіреді.

Горизонталь есеп тә сілін (немесе орташа арифметикалық) планда 1 немесе 2 - 3 жә не одан да кө п блоктың горизонталь кескінінің контурлары болғ анда қ олданады.

Сонымен бірге, ойық биіктігі мен қ абат қ уаттылығ ы белгілі нү ктелер блоктың немесе қ абаттың бү кіл горизонталь проекциясының ауданында мү мкіндігінше біртекті жә не орташа мә ннен ү лкен емес ауытқ улармен орналастырылу керек.

Горизонталь кескіннің жалғ ыз контурының (жоғ арғ ы ойық жиегі) қ олданылуы мү мкін:

Кеннің жалпы кө лемінің бақ ылаулық анық талуында немесе жартыжылдық, жыл жә не одан да кө п жеке ойық пен басылғ ан пайдалы қ азбалардың қ орларында;

Тө менгі шайылумен гидравликалық тә сілі арқ ылы (гидромониторлармен, жер снарядтарымен) жү ргізілген кен кө лемінің анық талуы кезінде;

Жарылысты қ олданбай жұ мсақ жыныстарда біртекті экскаваторлармен жү ргізілген кеннің кө лемін анық тауда.

Берілген жағ дайда тау массасының кө лемін формула бойынша есептейді, яғ ни

V = S h_ср,

мұ ндағ ы ,

мұ ндағ ы ∑ z_в, n_и жә не ∑ z_н, n_н - биіктік белгілердің соммасы жә не анық талатын блоктың тө менгі жә не жоғ арғ ы контурлар шегіндегі олардың саны.

Егер планда жоғ арғ ы жә не тө менгі ойық жиектері кө рсетілсе, онда блок кө лемі болады:

.

Контурдың жоғ арғ ы ойық жиегі жә не 2 – 3 шекаралас контур ү йінділері мен ойық ең іс бұ рылысының болуы кезінде блоктың кө лемінің анық талуын қ абат бойынша анық тауғ а болады.

Жеке қ абат кө лемін формула бойынша анық тауғ а болады:

.

Блоктың жалпы кө лемі:

V = V₁ + V₂ +... + V_n.

Егер блоктың жоғ арғ ы жә не тө менгі алаң ы жә не анық талатын блокта келісілген жә не келісілмеген ең істер болса, мү мкіндігінше вертикаль бойынша сә йкес келетін, сә йкес интервалдар арқ ылы биктік белгілерін алады.

Изогипстердегі (горизонтальдардағ ы) пландарда кө рсетілген ү йінді кө лемін жә не дайын ө нім қ орын анық тау кезінде екі изогипс арасындағ ы жеке қ абат кө лемін Бауман формуласы бойынша анық тауғ а болады:

мұ ндағ ы s₁ жә не s₂ - кө ршілес немесе тақ изогипстермен шектелген аудаң дар;

s₀ - контурдың орта немесе жұ п изогипспен шектелген ауданы.

Горизонталь кескін тә сілінің артық шылығ ы оның қ арапайымдылығ ында жә не блок контурларының шекаралас ең кү рделі конфигурацияларында кө лемді анық тауда жұ мыстың аз кө лемінде.

Вертикаль кескін тә сілі карьердегі тау массасының алынғ ан кө лемін есептеуде қ олданылады. Тә сіл негізі болып анық талатын блоктың (экскаваторлық кіру, жыныс ү йіндісі немесе кен, кө мір жә не т.б. қ орлары) вертикаль кескіндерге бө лінуі табылады.

а – карьердегі созылғ ан блокта; б – ү йіндіде

Сурет 7.2 - Вертикаль параллель кескін тә сілімен кө лемді анық тау схемасы

Блоктың, экскаваторлық кірудің немесе дайын ө нім қ орының жалпы кө лемі келесі формула бойынша анық талады:

.

Параллель вертикаль кескіндерде жә не олардың арасындағ ы тең қ ашық тарда формула мына тү рінде болады

Егер блоктардың вертикаль кескін аудандары ЭЕМ-де Н, у немесе х, у шартты координаталар бойынша аналитикалық тә сілмен анық талса, онда оның бағ дарламасына бір уақ ытта блоктардың кө лемін анық тау формулалары енгізіледі.

Кө лем палетка тә сілін ө ндіріс алаң дарын жоспарлауда, массалық жарылыстарда, кендермен жә не жыныс ү йінділермен жә не т.б. басылғ ан аудандарды рекультивациялау кезінде ө сімдік жамылғ ысы мен топырақ асты қ абатын алу мен бетін жабу кезінде, яғ ни жұ мыс алдында жә не жұ мыстан кейін жү ргізілген тахеометрлік, мензулалық жә не стереофотограмметриялық тү сіріс алынғ ан жә не жабылғ ан қ абаттың изоқ уаттылығ ының (изосеанстың) планын қ ұ руғ а мү мкіндік береді.

Жалпы кө лем формула бойынша есептелінеді:

мұ ндағ ы S - палетканың қ арапайым квадратының ауданы, м²;

h - палетка квадратының центріне (нү ктесіне) сә йкес болатын алынғ ан не жабылғ ан жыныс қ абатының қ уаты, м;

n - анық талатын контур шегіндегі палетка квадраттарының (палетка нү ктелерінің) саны.

Дұ рыс геометриялық фигуралар тә сілін қ озғ алыс қ ұ рамының, бункерлерінің, дайын ө нім қ орларының немесе жыныс ү йінділерінің сыйымдылығ ын анық тау кезінде, жә не де геометриялық дұ рыс дене тү рінде кө рсететін жеке экскаваторлық кірулердің немесе қ осулардың кө лемінің жуық анық талуы кезінде қ олданады. Осындай фигуралардың немесе денелердің сызық тық элементтерін ө лшеу немесе тү сіріс жә не графикалық қ ұ рулар нә тижесі бойынша, ал кө лемді – стереометрия формулалары бойынша анық тайды.

Кө лемді анық тау тә сілін таң дағ анда анық талатын блоктардың жә не фигуралардың конфигурациясының таң дағ ан тә сіліне сә йкестігін, тү сірістің толық тығ ын жә не дә лдігін, сурет масштабын, ауданды анық тау тә сілін жә не есептеу жұ мыстарының техникасын ескерту қ ажет.

Карьердегі экскаваторлық кірулердің немесе жеке блоктардың кө лемінің анық талу қ ателіктері, дө рекі қ ателіктерін қ оспағ анда, тү сіріс кезінде, планғ а тү сіріс нә тижелерін графикалық тү сіргенде жә не жоспардағ ы белгілі бір тә сілмен аудандарды анық тағ анда пайда болатын қ ателіктерден шығ ады.

Маркшейдерлік тү сіріс нә тижесіндегі анық талғ ан блок кө лемінің орташа квадраттық қ ателігін жалпы тү рде мына формула бойынша кө рсетуге болады:

мұ ндағ ы S – блоктың горизонталь кескінінің (тө менгі немесе жоғ арғ ы) орташа ауданы;

Ауданның орташа квадраттық қ ателігі, планғ а тү сірістің техникалық қ ателігінің нә тижелік тү сірісті графикалық тү сіргенде суммалық ә серін кө рсетеді жә не план немесе кескін бойынша ауданды планиметрмен анық тау:

Егер блоктың кө лемін анық тау кезінде орташа мә н алынса, есептеу нә тижелеріне қ ателіктің ә сері тү сірісте жіберілген техникалық қ ателіктерден жә не де аналогиялық (ө згеріс) қ ателіктерінен тұ рады.

Қ ателікті формула бойынша анық тауғ а болады:

мұ ндағ ы стандарт - орташа мә нінен кездейсоқ орташа квадраттық ауытқ уы;

- ық тималдық коэффициенті;

- блоктағ ы ө лшенген ойық биіктіктері.

Тү сірістің мө лшерлік ә серінен жә не тек пикеттік нү ктелерін планғ а тү сіруінен контур ауданының қ ателік мө лшерін кө рсетуге болады, егер тахеометрлік тү сіріс тірек пункттінен жү ргізілсе, ал ординаталық тү сіріс – эксплуатациялық тор пункттерінен.

,

мұ ндағ ы – нү ктесінің тең контурғ а ә серінің шекара ұ зындығ ы (осы учаскелер суммасы анық талатын ауданның контур периметрін қ ұ райды).

Жалпы жағ дайда бү кіл фигура ауданының қ ателігі:

мұ ндағ ы – станцияларғ а сә йкес пикеттік нү ктелердің орналасуының орташа квадраттық қ ателіктері, жә не де тү сіріс пункттері сә йкес станцияларғ а жә не тірек пункттеріне сә йкес станцияларғ а;

– пункттер мен нү ктелер ә серінің шекара ұ зындығ ы;

– пикет нү ктелерінің, станциялардың жә не тү сіріс пункттерінің саны.

Вертикаль кескін тә сілімен есептелген блок кө лемінің қ ателігін анық тау кезінде тү сіріс қ ателігінің жә не тү сіріс нә тижелерін планғ а графикалық тү сірістің суммалық ә серіне тә уелді болатын блоктың горизонталь кескінінің орташа қ ателігі горизонталь кескін тә сілі сияқ ты анық талады. Сонымен, егер тү сіріс тахеометрлік немесе ординаталық тә сілмен жү ргізілсе, блоктың вертикаль кескіндері мен пикеттік нү ктелер арасындағ ы арақ ашық тық тар тең немесе соң ғ ылардан біраз ү лкен болу керек. Осы тә сіл есептеулерінде фигуралар ауданының жә не ойық биіктіктерінің анық талуы ә рбір вертикаль кескін бойынша жү ргізілсе, блоктың кө лемінің салыстырмалы қ ателігін формула бойынша анық тауғ а болады:

мұ ндағ ы жә не – блоктың горизонталь кескінінің орташа суммалық аудан қ ателігі мен оның ауданы, м²;

жә не – номерімен вертикаль кескін ауданын анық таудың орташа қ ателігі мен оның ауданы, м²;

жә не – тү сіріс деректері бойынша анық талғ ан номерімен блоктың вертикаль кескінінің ойық биіктігінің орташа қ ателігі жә не оның биіктігі, м;

– блоктағ ы вертикаль кескіндерінің саны.

#