Ашу және қазу көлемін маркшейдерлік есепке алу.

Кен ө ндіру кә сіпорындарында қ орды есепке алудың ү ш тү рін қ олданады: бухгалтерлік, оперативті (статистикалық) жә не маркшейдерлік.

Бухгалтерлік есепке алуды карьердің есептік периоды (ай) бойынша пайдаланушығ а айдың басындағ ы жә не соң ындағ ы қ алдық тарын қ ажетті маркшейдерлік анық тау бойынша ө ндірілген пайдалы қ азбаларды (кө мір, кен жә не басқ а пайдалы қ азбалар) тиеу сә йкес келетін қ ұ жаттар негізінде жү ргізеді.

Бухгалтерлік есепке алу бойынша карьерлерде ө ндірілген ө німді іске асыру жә не кө лемін анық тау мемлекеттік жоба боынша анық талады. Бірақ бұ л ә діс ө ндіру жұ мыстарындағ ы жұ мыскерлерге ең бекақ ы тө леу ү шін қ ажетті жеке учаскелер мен экскаваторлық топтар бойынша ө ндірліген ө нім кө лемін анық тай алмайды. Оперативтік немесе статистикалық есепке алу кен ө ндіру жә не ашылғ ан жерлерде де қ олданылады.

Маркшейдерлік есепке алу шоғ ырдың массивіндегі ә рбір экскаваторлық забой арқ ылы ө ндірілген кен кө лемін анық тайтын детальді пландық -биіктік тү сірісі бойынша жү ргізіледі. Сонымен бірге тұ қ ымды қ осындылар мен жұ қ а қ абаттардың қ азындылары пайдалы қ азбалардан бө лек орындалса оларды жолсерік ашылғ ан жерлерге жатқ ызады.

Есептік кезең ү шін қ ор кө лемін бухгалтерлік жә не оперативтік есепке алу кезінде маркшейдерлік ө лшеулер тығ ыздық та кө лемді кө рсету тә різді ө ндірілетін шоғ ырлар массивтерінде анық талады. Қ орды технологиялық процесстен ө ткізу нә тижесінде жә не пайдалы қ азбалардың табиғ и тү рінен тауарлық кү йге ауысуы оның тек қ ана физикалық шамасы ғ ана емес, сонымен қ атар сандық -сапалық шамасы ауысады.

Маркшейдерлік ө лшеулер бойынша анық талғ ан есептік кезең дегі қ ор кө лемі бірінші кезекте жойылғ ан баланстық қ орды есепке алу жә не жердің қ ойнауындағ ы қ орлардың қ озғ алысы мен жағ дайы, сонымен қ атар жоғ алтулар мен пайдалы қ азбалардың сапасының жоғ алтулары ү шін қ олданылады. Ол топ бойынша жә не жалпы оперативтік есепке алудың бақ ылауы болып табылады.

Ереже бойынша есепке алудың барлық ү ш тү рі бірдей нә тиже бермейді. Ауытпашылық тар ә р тү рлі дә лдіктер жә не пайдалы қ азбалардың сапалық кү йін есепке алумен байланысты болады.

Маркшейдерлік есепке алуымен бірге жыныстардың аршылуы жү ргізіледі жә не тиелген вагондар, самосвалдар немесе экскаватордың ожаулары бойынша ағ ымдағ ы оперативтік есепке алу жү ргізіледі. Жыныстардың қ опсытуларының коэффициенттерін есепке алумен кө лемді ө лшем бірліктерін анық тау бойынша жү ргізіледі. Сондық тан нә тижелер міндетті тү рде маркшейдерлік есепке алумен бақ ылануы керек.

Тау кен ө ндірісінің кә сіпорындарының жоспарлы жә не тиімді жұ мыстар жү ргізу кезінде жү йелік есепке алуды жә не жыныстарда пайдалы қ азбалардың қ орларының қ озғ алысы болады.

Пайдалы қ азбаларды ашық ә діспен ө ң деу кезінде баланстық қ орлар есепке алынады.

Есеп алуғ а баланста бар болғ андар жә не баланста тіркелмеген қ орлар міндетті тү рде алынады.

Баланстық (баланста бар болғ ан) қ орлар дегеніміз жыныстар қ ұ рамындағ ы қ ажетті зерттелген пайдалы қ азбалар жатады, олар бойынша сапалық жә не сандық сипаттамалары жә не техникалық -экономикалық кө рсеткіштері анық талады. Пайдалы қ азбалардың баланстық қ орлары жыныстардағ ы зерттеледі.

Сурет 13.1 - Топырқ тағ ы жоғ алтулар

Жарылу жұ мыстары кезіндегі жоғ алтулар пайдалы қ азбалардың ұ сақ жә не ірі бө ліктерінің бос кең істікке немесе тау жұ мыстарынан тысқ ары жерлерге лақ тырулары болатындық тан, сонымен қ атар қ айырмаларғ а тү сетін бос жыныстармен араласуынан пайда болады.

#