Жеміс және тұқым

Жемістердің ботаникалық мә ні тұ қ ым арқ ылы пісіп, тү йін салуы болып табылады. Жемістер жеміс салушы немесе серігі (жемістің қ абығ ы тү йнек қ абырғ асында) перикарпий жә не тұ қ ым болып бө лінеді. Перикарпийдің сыртқ ы қ абатындағ ы экзокарпий (оң қ абық ша), ортадағ ы – мезакарпийден жә не ішкі жағ ындағ ы эндокарпийден тұ рады. Кө птеген тұ қ ымдар жемістерінің тағ амдық бө лігіне етті, шырынды мезокарпий (алма, алмұ рт, шие, алхоры, таң қ урай), ал экзокарпийге сү йекті жемістердің қ атты қ абық ты тұ қ ымдары жатады.

Алма жемісінде эндокарпий пергаменті пластинка тә різді, ал алмұ ртта – тас болып бекіген клеткалардан тұ рады. Экзокарпий тү кті (шабдалы), тү ксіз (алхоры, шие), жұ мсақ жә не қ алың (цитрусты), оң қ абық ша (қ арлығ ан) тү рінде болады. Жеміс айналасындағ ы қ оршап тұ рғ ан жеміс серігінің пайда болуы гү лдердің қ ай бө лігінің қ атынасуына байланысты болады. Сондық тан пайда болғ ан жемістер шын жә не жалғ ан жемістер болып бө лінеді. Шын жемістер тү йнек немесе гү л қ ауашағ ының тұ қ ым бү рі орналасқ ан тө менгі бө лігінен, ал жалғ ан жемістер тү йнектен, гү лдің басқ а бө ліктері (гү л тұ ғ ыры, гү л тостағ аншасы жә не желек) қ атысуынан пайда болады. Жай, кү рделі (қ ұ рамды) жә не ө сіп кеткен (жеміс шоғ ыры, жемісте гү л шоғ ының жеке гү лдерінен пайда болғ ан жемістердің бірігіп, тұ тасып кеткен тобы) жә не олардың жеміс серігінің ұ рық қ абы шырынды жә не қ ұ рғ ақ болады. Шын жай жемістер пайда болуы ұ рық қ абы сү йекті тұ қ ымдастарғ а тә н. Мұ ндай жемістердің тұ қ ымы қ атты сү йек тә різді заттармен ұ стасып, ішкі қ абатындағ ы тү йіндерден пайда болады. Сондық тан олар сү йектілер деп аталады. Сү йектілердің жемістері субтропикалық тұ қ ымдарда (унаби, зә йтү н, майшетен) болады. Шын жемістерге кө п тұ қ ымды жидектер (қ арақ ат, қ арлығ ан жә не қ ұ рма) жатады. Шекілдеуіктілердің жалғ ан жемістері ө сіп кеткен ет тә різді гү л тұ ғ ырынан жә не ортада орналасқ ан тү йіннен (гү л қ ауашағ ының тұ қ ым бү рі орналасқ ан тө менгі бө лігі) пайда болады. Мұ ндай тү йіндер алма тектес немесе алмалы деп аталады. Кү рделі жинақ талатын жемістер жидекті дақ ылдарғ а тә н келеді. Бү лдірген, қ ұ лпынай кү рделі кө п тұ қ ымды ә рі жалғ ан жемістер болып табылады. Оның тұ қ ымдары табанымен біте ө сіп, ет тә різді гү л тұ ғ ырына батып тұ рады. Ал таң қ урай жә не қ ара бү лдірген кү рделі сү йектілерге жатады, демек олардың жемістері шын жемістер болып табылады. Жаң ғ ақ тың жемісі қ ұ рғ ақ ұ рық қ абында орналасқ ан, тағ ам ретінде оның тұ қ ымы пайдаланылады.

Цитрустардың тағ амдық бө лігі шырынды ішкі қ абатында орналасады да, олар бір-бірімен қ абық шамен бө лініп тұ рады. Мұ ндай жемістер померанцылар деп аталады. Жеміс шоғ ы шоғ ырланып немесе топтанып ө скен гү лдерден пайда болады, ал гү лдердің ө суі бір-бірімен тығ ыз байланысты. Мұ ндай жемістер інжірге тә н. Жеміс шоғ ының ішінде жеуге жарайтын майда ұ рық тар – жаң ғ ақ ша болады. Кейбір жемістердің тұ қ ымдарында (алма, алмұ рт, інжір, цитрусты) ұ рық танбайтын жемістер пайда болады. Мұ ндай жемістер дә н салмайды, бұ л партенакарпикалық жемістер деп аталады. Дә нсіз жемістердің кө п болуы олардың физиологиялық белсенді заттармен ө ң делуіне байланысты келеді. Селекциялық ә діспен апельсиннің, бананның, жү зімнің дә нсіз сорттарын алуғ а болады. Тұ қ ым ұ рық танғ ан тұ қ ым бү рінен жақ сы дамиды, бірақ ә ртү рлі тұ қ ымдарда олардың сандары да ә ртү рлі болып келеді. Шекілдеуікті жеміс салатын тұ қ ымдарда ә рбір бес камерада екі жә не одан да кө п тұ қ ым бү рі болады да, ұ рық тану шарты сақ талғ ан жағ дайда одан да кө п дә н қ алыптасады. Ал сү йекті тү йіндерде екі тұ қ ым бү рі болса, оның бірі кө п жағ дайда дамымай қ алады. Оның жемістері бір, кейде сиректеу екі дә н болады. Қ арақ ат, інжір, анардың жемістерінде дә ндер кө п болады. Тұ қ ымдар ұ рық тан, қ абық шадан жә не қ оректендіргіш ұ лпалардан тұ рады. Ұ рық тар – болашақ ө сімдіктің бастауы. Олар алғ ашқ ы бү ршіктер, алғ ашқ ы қ абық ша жә не қ ұ рамында қ оректік заттары бар екі тұ қ ым жарнағ ынан тұ рады.

Тұ қ ым жү йесі. Тамыр жү йесі бү кіл ө сімдік организмінің ажырамас ә рі аса маң ызды бө лігі болып табылады. Ол тө мендегідей басты қ ызметтер атқ арады:

1. Ө сімдіктерге аса қ ажетті заттарды, суды топырақ тан сің іріп алады, оларды ө сімдіктердің жер бетіндегі бө ліктеріне жеткізеді. Мұ ндай жағ дайда тамырлар топырақ тың ортасында органикалық қ ышқ ылдарды бө ліп, жақ сы еритін қ осылыстарды ө сімдіктерге пайдалы қ осылыстарғ а айналдыруғ а ү лкен ық пал етеді.

2. Тамырлар микроорганизмдермен, ең тө мен саң ырауқ ұ лақ пен (ризосферамен) ә рекеттеседі де, топырақ тың сің іру қ асиетін арттырады.

3. Тамырларда қ осымша қ оректік заттар қ оры жақ сы сақ талады ә рі жинақ талады.

4. Тамырлар ағ аштың топырақ, бетіндегі бө лігін жақ сы ұ стап тұ рады, оның бекемдігін арттырады.

5. Тамырларда органикалық заттардың химиялық синтезі (жасанды заттар), кү рделі қ осылыстар, амин қ ышқ ылдары, фосфорлы қ осылыстар, алколоидтар, т.б. тү зіледі.

6. Кейбір жеміс жә не жидек дақ ылдарының (таң қ урай, шие, алхоры) атпа тамырлары кө бейту органдары болып табылады.

Тамырлар топырақ қ а кө лденең жә не тік бағ ытта орналасады. Олардың анатомиялық қ ұ рылымы мен атқ аратын қ ызметтері жағ ынан бір-бірінен айырмашылық тары бар. Кө лденең тамырлар топырақ тың жоғ ары жә не борпылдақ болып келетін беткі, астың ғ ы қ абатына орналасады да, мұ нда сорып алатын тамырлардың негізгі бө лігі шоғ ырланады. Ал тамырлар бірнеше метр терең дікке кетеді. Олардың негізгі қ ызметі ағ аштың жер бетіндегі бө лігін тік ұ стап тұ рады жә не ағ ашты топырақ тың терең қ абатындағ ы қ оректік заттармен жә не сумен қ амтамасыз етеді.