Жылыжайда өсетін қияр дақылы сорттарының сипаттамалары

Жылыжайда қ ияр сорттары мен будандарын ө сіру ү шін тө мендегі классификацияны білу қ ажет:

– Қ иярлар – кө ктем-жаздық, жаздық -кү здік жә не қ ыстық -кө ктемгі болып бө лінеді.

– Тү рлеріне қ арай – ірі бұ дырлы, майда бұ дырлы жә не тегіс жемісті болып келеді.

– Тү йін салуына қ арай – жалғ ыз жә не шоғ ырланып болып бө лінеді.

– Ө ріліп ө суіне қ арай – ө те ө рімді, жақ сы, орташа жә не ә лсіз ө рімді болып келеді.

Жылыжайда ө сірілетін қ ияр сорты мен гибридтерінің классификациясымен таныса отырып, қ азіргі таң да ең кең қ олданылатын: КуражF₁, ЗозуляF1, Конни F₁, Палех F1, Нерль F₁, Кадриль F₁, Капучино F₁, Подмосковные вечера F₁, Анюта F₁, Охотный ряд F₁, Балаган F₁, Берендей F₁, Календарь F₁, Апрельский F₁, Орфей F₁, Парус F₁, Марьина роща F₁, Кузнечик F₁, Первый класс F₁, Букет F₁, Колибри F₁, Махоан F₁, Лилипут F₁, Луховицкий F₁, Пикник F₁, Пыжик F₁ тағ ы басқ а сорттарды атап ө туге болады.

Анық тама: 1. Кураж F₁ сорты ерте пісетін (43-47 кү нде) партенокарпикалық будан тү йінді тү рде гү лдейді, ә рбір тү йінде 15-ке дейін жеміс болады. Ө сіру жағ дайына ө те бейімделгіш бір сабақ та 30-ғ а дейін жеміс салады. Ұ зындығ ы 12-14 см, жиі бұ дырлы, ақ тікенекті, ө те дә мді сорт. Бұ л қ ияр сортын универсалды тү рде пайдалануғ а болады, яғ ни оны тұ здап та, салат жасап жеуге де болады. Ө те ө німді, бірқ атар қ ияр ауруларына тө зімді сорт.

2. Балаган F₁ – партенокарпикалық буданды сорттың бір тү рі оны ү йде балконғ а да ө сіре беруге болады, " Манул" агрофирмасының селикционерлері алғ ан. Бұ л топта Балконный F₁, Городской F₁, Календарь F₁, Колибри F₁, Махаон F₁, Огурчик F₁ будан тү рлері жатады.

Тез піседі, тү йін арқ ылы кө бейеді, кө лең кеге ө те тө зімді, сондық тан ү й балкондарында, лоджия, терезе алдында жә не жылыжайларда ө сіруге ың ғ айлы. Биік ө седі, бү йір беттерінің сабақ тары қ ысқ а, жапырақ тары ү лкен емес. Жемістері майда, ұ зындығ ы 7-9 см, диаметрі 2, 5-3, 0 см массалары 90 грамғ а дейін, тығ ыз, қ ытырлақ орта бұ дырлы. Тұ здалғ ан жә не жаң а піскен жас қ иярдың дә мі жоғ ары. Жалғ ан ақ ұ н тақ, сары таң бағ а, мозаикалық вирустық ауруларғ а тө зімді.

3. Конни F₁ – ерте (41-47 кү нде) партенокарпикалық сорт буданы, гү лдеуі шоқ тық тү рде, пленкалы (ү дерлі) жылыжайларда ө сіруге арналғ ан. Ө сімдігі орташа қ уатты, ө ріліп ө седі. Жемісі цилиндр формалы майда бұ дырлы, ұ зындығ ы 8-10 см, дә мі ө те жақ сы. Консервация мен тұ здау ү шін қ олданылады. Ақ ұ нтақ ауруына тө зімді, ө німділігі 14-16 кг/м².

4. Берендей F₁ – ерте пісетін (43-48 кү нде) партенокарпикалық сорт буданы, шоғ ырланып гү лдейді, пленкалы жылыжайларда ө сіруге арналғ ан. Жемістері цилиндрлі, бұ дырлы, ақ тікенекті, ащы емес, ұ зындығ ы 10-14 см, ө ріліп ө седі, универсалды тү рде қ олданылуғ а арналғ ан сорт.

Тамыр шірігі мен ақ ұ нтақ ауруына тө зімді. Кө лең кеге ө те тө зімді болғ андық тан буданды терезе алдында, балкон-лоджияларда ө сіруге болады.

5. Зозуля F₁ – ерте пісетін (43-48 кү нде) арамен тозаң данатын, жалғ ыз тү йін салатын сорт. Жемістері цилиндр формалы, ұ зындығ ы 30 см-ге дейін, тегіс, салатқ а арналғ ан сорт, сары таң балы жә не мозаикалық вирусты ауруларғ а тө зімді. Ө німділігі ө те жоғ ары, ә рбір метр квадрат ауданнан 45 кг/м² жеміс береді.

6. Апрельский F₁ – ерте пісетін (40-45 кү нде), партенокарпикалық будан сорты, ө рілуі орташа, жемістері ірі бұ дырлы ақ тікенекті, ұ зындығ ы 25 см-ге дейін, массасы 300 грамғ а дейін, суық қ а тө зімді будан, жай қ ияр мозаикасы мен сары таң балы вирустық ауруларғ а тө зімді.

7. Геркулес F₁ буданы – бұ л салатқ а арналғ ан сорт, ө зінің ө су кү ші мен ө нім беру жағ ынан ө те кү шті болғ андық тан оғ ан гректің ұ лы батыры Геркулестің аты берілген. Бұ л сортты жақ сы кү тетін болса 28, 7 кг/м ² ө нім береді, жемісінің массасы 152-170 грамм, ұ зындығ ы 15-17 см. Пісу мерзімі бойынша кеш пісетін сортқ а жатады, ө скіннің пайда болуы мен ө нім салғ анынша 62-63 кү н қ ажет. Геркулес сортының гү лдеуі аралас, бір буыннан бірнеше тү йін салады.

Жемістері біркелкі, қ ошқ ыл жасыл тү сті, ірі бұ дырлы цилиндрлік, ақ ұ шсыз біртекті. Бұ л сорт арамен тозаң данады, сондық тан аралар жоқ болса, жылыжайда жасанды тозаң дануды пайдалану қ ажет, бұ л оның кемшілігін кө рсетеді, ал оның бағ алылығ ы – мозаикалық аурулар мен таң балы зә йтү нге тө зімділігі.

8. Емеля F₁ буданы – бұ л тұ здалуғ а арналғ ан сорт. Оны ерте пісетін салаттық сортқ а да жатқ ызады.

Бұ л сорт ерте 39-43 кү нде ө нім береді. Гү лдеуі аналық, партенокарпикалық сортқ а жатады, сондық тан тозаң дануды қ ажет етпейді. Жемісі ұ ршық тә різді, ұ зындығ ы 13-15 см, ә рбір жемісінің массасы 120-150 грамм, ө німділігі ө те жоғ ары ә рбір квадрат метрден 12-16 кг/м² ө нім береді. Бұ л сорттың басқ а сорттардан артық шылығ ы – мозаикалық аурулар мен таң балы зә йтү н ауруғ а жә не тамыр шірігі мен ақ ұ нтақ ауруларына тө зімді. Тұ здалғ ан ө німінің дә мі ерекше, басқ а да жылыжайлық гибрид – Амур F1, Арина F1, Верные друзья F1, Вирента F1, Желудь F1, Козырная карта F1, Кіші лейтенант F1, Подмосковные вечера F1, Три танкиста F1 жә не Чистые пруды F1 сорттарынан қ алыспайды.

9. Динамит F1 буданы универсалды сорт, Геркулес сортына жетпейді, бірақ басқ а ерте пісетін сорттармен салыстырғ анда чемпион деп айтуғ а болады. Егілгеннен бастап 40-43 кү нде жеміс береді, ө німділігі бір квадрат метр ауданнан 15-18 кг/м² жеміс береді, жемістері иілген формалы, ұ зындығ ы 12-14 см, дә мі ерекше, жемісінің орташа массасы 100-120 грамм. Жылыжайда ө здігінен тозаң данатын- партенокарпикалық сорт.

Жылыжайда ө сірілетін голландиялық қ ияр сорттары:

1. Пасадена F1 –партенокарпикалық сорт, цилиндр формалы қ оң ыр кө к тү сті, ащы емес, дә мі жақ сы. Ә рбір жемісінің массасы 66-92 грамм, тұ рақ ты ө нім бергені ү шін ө те жақ сы бағ аланады, товарлы тү стері жақ сы, тасымалдауғ а тө зімді.

2. Сантана F1 ә ртү рлі ауруларғ а тө зімділігімен ерекшеленеді, тұ рақ ты мол жеміс береді, жеміс салу мерзімі ұ зақ. Ащы емес, цилиндрлік формалы, орта ө лшемді, ә рбір жемісінің массасы 50-88 грамм. Тұ здалғ ан тү рде жә не балғ ын (свежий), жаң адан салатқ а туралғ ан кезде дә мді, орташа мерзімде пісетін, арамен тозаң данатын сорт.

3. Зозуля сорты, жемісінің ұ зындығ ы 23 см-ге дейін жетеді, ұ зын, тегіс, цилиндр формалы, беттері ә лсіз майда қ ырлы болып келеді, негізінен тегіс, кө лденең кескен кезде дө ң гелек ү ш жақ ты форма береді. Жапырақ тары жасыл тү сті, дө ң гелек, бес бұ рышты болып келеді.

Артық шылығ ы – ерте жә не кө п жеміс береді, егілгеннен жеміс бергенше 48 кү н ө теді, партенокарпикалық сорт, кемшілгі – ақ ұ нтақ жә не тамыр шірігі ауруына жиі ұ шырайды.

4. Церес F1 – негізінен қ ысқ ы жылыжайларда ө сіруге арналғ ан партенокарпикалық сорт. Ө скіннің шығ уынан жеміс бергенге дейін 40 кү н қ ажет. Ұ зын цилиндр формалы, қ ошқ ыл жасыл тү сті, орташа қ ырлы, тегіс, жемісінің ұ зындығ ы 33 см-ге, ал массасы 300 грамғ а дейін. Дә мі жақ сы, салатқ а арналғ ан сорт.

Басқ а да жылыжайлық сорттар:

Анюта F1, Висента F1, Марта, Пыжик F1 сорт будандарының ө німділігі 12-18 кг/м², ал орта мерзімде жеміс беретін Белый ангел F1, Кристалл, Солнечный жә не кеш пісетін будан Атлет F1 сорттарының ө німділігі Геркулес F1 сортынан да асып тү седі – 32, 3 кг/м², орташа ө німділігі 25, 6-27, 1 кг/м².

Қ ыстық шынылық жылыжайда ө сірілетін Граната, Заря, Маниг, Московский тепличный жә не Сюрприз 66 сорт будандары жоғ арыда аталғ ан сорттардың ө німділігінен тө мен болса да, кү тіп- баптауды онша қ ажет етпейді.

Ал жылыжайда жарық аз тү сетін болса жә не кү тіп-баптауғ а уақ ыт аз болса: Дик 30-СН, Домашний, Ива, Маофинский, НК-мини, Реагата, Россиский, Рыковский, Спотрезистинг, Эстафета сорттары мен будандарды ө сіру ұ сынылады. Бұ лар кө лең кеге, тө мен атмосфералық ылғ алдылық қ а жә не суару режимінің бұ зылуына тө зімді.

Салатқ а арналғ ан сорттар, егер қ иярдың қ абығ ы қ алың болса олар тұ здауғ а жарамайды, бірақ жас жаң а піскен кезінде салатқ а пайдалану ө те дә мді. Оларғ а: Феникс, Синтез, Алтайский раний, Эпилог, Адам, Голубчик, Единство, Владивостокский 155, Салтан, Эскадрон, Пасамонте, Изящный, Ржавский местный, Стрелец, Резастр, Дачный, Парад, Кит, Левина, Хабер, Круиз, Аист, Фотон, Фермер, Северный, Дуэт, т.б. сорттар жатады.

Тұ здауғ а қ олданылатын сорттар мен гибридтер: Пальчик, Авангард, Каскад, Бригантина, Родничок, Астерикс, Конкурент, Засолочный, Алтай, Конни, Фаворит, Взгляд, Водолей, Великолепный, Урожойный, Верные друзья, т.б. Олардың қ абық тары жұ қ а келеді.

Барвина F1 (Barvina) – пленкалы жә не шынылы жылыжайларда ө сіруге арналғ ан партенокарпиялық будан сорты. Бойы орташа, генеративті тү рдегі дақ ыл, негізгі ортаң ғ ы сабақ та жемістің кө п мө лшері қ алыптасады, жоғ ары ө німді, кө лең кеге ө те тө зімді ө сімдік. Жемістері жылтыр, тегіс, ұ зындығ ы 10-12 см, ірі кедір-бұ дырлы, цилиндр формалы біркелкі қ ою-жасыл тү сті, тасымалдауғ а тө зімді сорт. Қ иярды жылыжайда отырғ ызу арақ ашық тығ ы 2, 8-3, 5 дана/м², будан пероноспорозғ а, ақ ұ нтақ қ а жә не кладоспориоз ауруларына тө зімді.

Сорт ерте піседі, жоғ ары ө німді, жемістері біркелкі, тартымды, тасымалдауғ а оң ай, аурулар мен стрестік факторларғ а жоғ ары тө зімді.

Директор F1 (Director) – партенокарпиктік сорт, вегетативтік- генеративтік типтегі, ө сіру технологиясы кү й талғ амайды. Бір тү йінде 2-3 жеміс береді. Жемістері ірі - бұ дырлы, цилиндрлік формалы, қ арқ ынды қ ошқ ыл жасыл тү сті, ақ ұ шсыз бертекті, қ уысы жоқ. Жеміс беруі ұ зақ мерзімді ө сірудің стерстік жағ дайларында ө зінің тауарлық сапасын сақ тайды.

Бұ л сортты ө сіру екі метроайналымда пленкалы жылыжайларда жү зеге асырылады. Егудегі тиімді қ алың дық бірінші айналымда 3, 0-3, 3 дана/м², екінші айналымда – 2, 5-3, 0 дана/м². Сорт ерте піседі, жоғ ары ө німді, тауарлық жә не тасымалдағ ыштық қ асиеттері жоғ ары.

Урано F1 (Urano) – партенокарпиктік тең герілген вегетативтік-генеративтік типтегі сорт. Жемістері біркелкі, қ ошқ ыл жасыл тү сті, ірі бұ дырлы, цилиндр формалы, тегіс, біртекті. Дә мі жоғ ары сапағ а ие, кө лең кеге тө зімді, жеміс берудің ұ зақ кезең ділігімен, жұ қ палы вирустық ауруларғ а далалық жоғ арытө зімділігімен сипатталады.

Қ ысқ ы жә не пленкалы жылыжайларда екі айналымда ө сіріп ұ зақ жеміс беруге арналғ ан сорт. Егудің тиімді қ алың дығ ы – 2, 2 дана/м², бү лінуден кейін жылдам қ алпына келеді. Ақ ұ нтақ, пероноспорозғ а, кладоспориозғ а тө зімді, тө менгі жарық тылық жағ дайында (кү з-қ ыс) жақ сы ө се береді.

Инфинити F1 (Infiniti) – шынылы жә не пленкалы жылыжайларда кө ктемгі­ жазғ ы жә не жазғ ы-кү згі метроайналымда ө сіруге арналғ ан ерте пісетін, тегіс жемісті партенокарпиалық қ ияр сорты. Ө сімдік қ уатты, жеміс салуы негізгі сабағ ына келеді, бір буын арасында бірнеше тү йін салады. Жемісі тө менгі температура мен тасымалдауғ а тө зімді, салатқ а дә мдік сапасы жоғ ары, жемісі тегіс, ұ зындығ ы-17-18 см, кө к, жылтырлы, цилиндрлік формадағ ы, қ абығ ы қ ырлы, дә мді ө німді сорт.

Максимум F1 (Maximum) – шынылы жә не пленкалы жылыжайларғ а кө ктемгі-жазғ ы метроайналымда ө сіруге арналғ ан, партенокарпиалық ерте пісетін сорт. Ө сіп дамуы ө те қ уатты, стрестік жағ дайларғ а тө зімді, жемісі тегіс, ұ зындығ ы 17-18 см, диаметрі 3-4 см, кү ң гірт кө к, жылтырлы, цилиндрлік формалы, қ абық шасы қ ырлы, дә мдік жә не тауарлық сапасы ө те жоғ ары.

Жеміс салуы негізгі сабақ қ а келеді, кө ктемгі-жазғ ы отырғ ызу мезгілінде ө німділігі ө те жоғ ары, бір буын арасында бірнеше тү йін салады. Жемісі жақ сы сақ талады, тасымалдауғ ы тө зімді, ерте пісетін, дә мдік сапасы салат ү шін жоғ ары. Ақ ұ нтақ пен переноспорозғ а тө зімді сорт.

Магнум F1 (Magnum) – шынылы жә не пленкалы жылыжайларда кү згі-қ ысқ ы жә не қ ысқ ы- жызғ ы метроайналымдарда ө сіруге арналғ ан тегіс жемісті партенокарпикалық қ ияр буданы.

Ө сімдіктің ө сіп-дамуы қ уатты, бү йірлік сабақ тары кү шті ө седі, тө менгі температура мен қ олайсыз ауа-райына тө зімді. Буданның тү йін аралары қ ысқ а, ә рбір тү йінде 1-2 жеміс қ алыптасады, негізгі тү йін салуы басты сабағ ына келеді. Жемістері тегіс, ұ зындығ ы 18-20 см, қ ою жасыл тү сті, жылтыр, қ абығ ы аздап бұ жырлы. Жемістері жақ сы сақ талады, тасымалдауғ а тө зімді, тартымды, тауарлық тү рін жоғ алтпайды.

Немо F1 (Nemo) – партенокарпикалық, вегетативті-генеративтік типтегі, ө сіру технологиясы кү й талғ амайтын сорт. Кө лең кеге ө те тө зімді, ұ зақ мерзімді жеміс беру кезең імен сипатталады. Екінші айналымда жоғ арғ ы ө нім береді, жұ қ палы вирустық ауруларғ а ақ ұ нтақ пен переноспорозғ а жә не кладоспорозғ а далалық жоғ ары тө зімділігімен ерекшеленеді.

Жемістері жоғ ары сапалы, қ ою - жасыл тү сті, ірі бұ дырлы, цилиндрлік формадағ ы, ұ зын, тегіс жә не біртекті, дү кен сө релері мен қ оймаларда жақ сы сақ талып, тоуарлық тү рін жоғ алтпайды. Отырғ ызу қ алың дығ ы 2, 2 дана/м² тиімді деп саналады, 2-3 жапырақ ты шырпу ө німділігін арттырады.

Кураж F1 – қ ияр сортының сипаттамасы:

Жемістері негізінен басты сабақ тарында қ алыптасады, оның массалық жеміс беруі жаздық -кү здік кезең де 38-44 кү н, ал қ ысқ ы мезгілде 50-54 кү н. Бұ л партенокарпиалық, аналық гү лдеу типіндегі ө сімдік, шынылы жә не пленкалы жылыжайларда ө сіріледі. Ө сімдік шоғ ыр тү рінде тү йін салады, жасы мен жарық тандыру дә режесіне байланысты 2 ден 10-ғ а дейін тү йін салады. Негізгі сабақ тағ ы салынғ ан жемістің ұ зындығ ы 13-16 см, ал бү йір сабақ тарындағ ы жемістерінің ұ зындығ ы 12-15 см. Жемістерінің диаметрі 3, 5-4, 0 см, ал массасы 120-140 грамм. Піскен жемістерінің беттері бұ дырлы, қ ою жасыл тү сті, ақ тікенекті болып келеді, олар пайдалануғ а универсалды, ө зінің тауарлық сапасын 10 кү нге дейін сақ тайды.

Кураж F1 – қ ияр сортының ерекшелігі:

Кураж F1 қ иярын бақ ша мен жабық жерлерде ө сіре беруге болатындық тан оның ө німдері жылыжайдан алынатын ө німдерге бә секелес бола алады. Сонымен қ атар бұ л гибрид-будан белгілі ауру тү рлеріне, атап айтқ анда: жалғ ан ақ ұ нтақ жә не ақ ұ нтақ қ а, сары тең білге, вирустық қ ияр мозаикасына, тамыр шірігіне тө зімді келеді.

Бұ л буданның тамыры ө те қ уатты кү шті дамитындық тан оларды ө су биіктігі жоғ ары жә не жапырақ тарының ассимиляциялық бет аудандары жақ сы қ алыптасады.

Сортты ө сіру агротехниксы – қ иярдан жаздық -кү здік ө нім айналымын алу ү шін оны маусым айының 2 онкү ндігінде егу тиімді деп саналады. Ең тиімді кө шеттерді отырғ ызу кезең і шілде айы болып табылады, ал ең шеткі шегі шілде айының 3- онкү ндігінде. Бұ л мезгілді сақ тау ө те маң ызды, ө йткені будан кө шеттерді кеш отырғ ызу - алынатын ө німнің мө лшерін елеулі тү рде азайтып жібереді, ә рбір аптағ а кеш егілген дақ ылдың ө німділігі ә рбір квадрат метрден 1 кг-ғ а азаяды.

Қ иярдан мол ө нім алу ү шін ұ сынылғ ан ө сімдік тығ ыздығ ын сақ тау қ ажет, яғ ни ө сімдіктің қ алың дығ ы ә рбір квадрат метрге 2- 2, 2 дана/м² келуі тиіс. Егер ө скен кө шеттерді ерте ексек, онда 25-30 кү ннен кейін алғ ашқ ы жемістерді жинауғ а болады. Бірінші ө німді олардың ұ зындығ ы 10-11 см-ге жеткенде жинай беруге болады жә не ө сімдік тү йіндері шоғ ырланып салуына байланысты, оларды ерте жинағ ан тиімді, ө йткені биікке байланғ ан тү йіндердің ө суіне жағ дай жасалады, яғ ни ө нім кө бейеді.

Кей кезде ө сімдік жақ сы ө суде, жапырақ аудандары ү лкен, бірақ берген ө німі аз сияқ ты маң ызды мә селелер орын алуы мү мкін. Оның басты себебі - артық кең ауқ ымды жапырақ аудандарының кө п болуы, нә тижесінде ө сімдікке тү сетін жарық кү ші азайып, жапырақ тар сарғ айып, ө ле бастайды. Сондық тан артық қ алың жапырақ тарды жойып қ алемшелерге жарық тың тү суін қ амтамассыз ету қ ажет.

Осының нә тижесінде жапырақ тардың фотосинтетикалық активтілігі жоғ арылап, қ иярдың ө німі артады.