Иярдың зиянкестері және олармен күрес шаралары

Қ ияр зиянкестері. Жапырақ сө лін сорып, олардың шырынды бө лігінен саң ырауқ ұ лақ тар пайда болады. Зақ ымданғ ан жапырақ тар қ арайып, кеуіп қ алады. Зиянкестер ө те тез кө бейеді. Оларды жою ү шін ащы қ ызыл бұ рыштың ерітінді тұ нбасын пайдалануғ а болады, яғ ни 30 грамм бұ рышты жә не 200 грамм темекі тозаң ын 10 литр ыстық сумен араластырып, тұ нбаны бір тә улікке қ алдырып, сү зіп, оғ ан бір қ асық сұ йық сабын мен 2-3 қ асық жанғ ан ағ аш кү лін қ осып, пайда болғ ан ерітінді тұ нбасымен ө сімдік жапырағ ын ө ң деп бү рку қ ажет.

Қ иярдың зиянкестері – қ ара шегіртке, бұ заубас, кеміргіш кө белектердің қ ұ рттары жә не шытырлақ қ оң ыз. Бұ л зиянкестер Қ азақ станның барлық жерінде біркелкі емес. Мә селен, оң тү стік облыстарда кө ктемде, жаз кезінде жауын-шашын кө бірек болса, салдатик, шытырлақ қ оң ыздар егістік жерде жиі кездеседі. Жауын-шашын аз болғ ан жылдары мұ ндай зиянкестер саны 40-50 пайызғ а кеміп кетеді. Егістік жер кү зде, жаз кезінде неғ ұ рлым ылғ алды болса, ә ртү рлі аурулар мен зиянды жә ндіктер соғ ұ рлым кө п таралады. Соның салдарынан кө птеген қ ияр жемістерін ылғ алды жерде бұ заубастар, кейбір шыртылдақ қ оң ыздар зақ ымдап, олардың толық дамуына мү мкіндік бермейді. Кейбір зиянкестері улы келеді. Олар кө п улы зиянкестер деп аталады.

Қ ара шегіртке. Ол қ иярдың кө шеттері мен ө ркендегі гү л тү йіндерін зақ ымдап, тұ қ ым жарнақ тары мен жас жапырақ тарын жеп қ ояды. Зақ ымданғ ан жапырақ одан ә рі ө се алмайды, қ урап қ алады. Қ ара шегірткенің уы жапырақ клеткаларына кең жайылып, тү гелдей уландырады. Егістік жер ылғ алды, ауа райы мен топырақ тың жылылығ ы 15°С-тан жоғ ары болғ ан сайын қ ара шегірткенің топырақ арасына кө мген жұ мыртқ алары тез дами бастайды. Алғ ашқ ы майда зиянкестер жер бетіндекө герген кө к шө ппен ғ ана қ оректенеді. Олар аяқ тарымен баяу ө рмелеп жү реді, секіре алмайды. Мұ нда 7-10 кү н ө ткенсін артқ ы аяқ тары толық дамып, бір жерден екінші жерге секіріп тіршілік етеді. Сондық тан олардың артқ ы аяқ тары толық жетілмей тұ рғ анда егістік жердің айналасына терең дігін 50 см, бетінің кең дігін 30-40 см етіп, тік жарлы арық шалар қ азылады. Ол шұ ң қ ұ рғ а тү скен майда шегіртке ө рмелеп шығ а алмай аштан ө леді.

Егер шегіртке жұ мыртқ алары кө мілген егістік жерлерді тасығ ан ө зен сулары басып, 1-2 кү н тұ рса, зиянкестің ұ рығ ы дами алмай, жойылып кетеді. Секіруге жаралғ ан қ арашегірткенің бетінің кең дігін 50 см, терең дігін 30-40 см мө лшерде қ азылғ ан арық шаларғ а ұ шына шү берек байланғ ан ұ зын таяқ шамен айдап, қ ұ латып, кө міп тастауғ а да болады. Бұ л ертеден қ олданылып келе жатқ ан ә діс.

Бұ заубас. Алғ ашқ ы кезде қ ияр жапырағ ын жей қ оймайды. Алдың ғ ы аяғ ы қ азғ ыш, ірі жә ндіктер. Тіршілігін кө бінесе, топырақ арасында ө ткізеді. Кү ндіз ауа райының жылылығ ы 25⁰С-тан артық ә рі қ ұ рғ ақ болса, жер бетіне шық пайды, ылғ алды топырақ арасында тіршілік етіп, ө сімдік тамырларымен қ оректенеді. Соның ішінде қ иярды кө п зақ ымдайды.

Кеміргіш кө белектердің қ ұ рттары. Бұ лар кө ктемде, жаз ортасында қ иярды жеп зақ ымдайды. Мұ ндай кө белектің дернә сілдері жер бетінен 3-4 см терең діктегі топырақ арасында тіршілік етеді. Мұ ны жұ лдыз қ ұ рттар деп атайды. Олар ә бден жетілген соң жер бетіне шығ ып, кө к шө птердің арасында ө седі. Маусым айының басында егістік жерде пайда болғ ан жұ лдызқ ұ рт тез жетіледі. Олар топырақ ішінеқ ыстап шығ ып, ерте кө ктемнен бастап тіршілік етеді. Бір жаздың ішінде 2-3 рет жұ мыртқ а салады.

Шыртылдақ қ оң ыз. Бұ л қ иярдың тамырын қ иып қ оймайды. Ал ө сімдік гұ лдеген кезде гү л кү лтелерінің ішіне кіріп, гү л тозаң дарын зақ ымдайды.

Шыртылдақ қ оң ыз ү шін топырақ тың жылылығ ы 6⁰ С-тан сә л асса болды, ол 2-3 см терең діктегі ө сімдік қ алдық тарының арасында тіршілік ете береді. Кү н жылығ ан кезде топырақ бетіндегі майда кесектердің аралығ ында жү реді. Маусым, шілде айлары кезінде ауа ысығ ан соң ылғ алды топырақ пен ө сімдік кө лең кесінде тіршілік етіп, тамыр мен сабақ тарды кеулеп тесіп, ү ң гіп тастайды.

Қ иярдың зиянкестері мен кү ресуде химиялық жә не биологиялық шаралар қ олданылады. Химиялық кү рес шараларының бірі – қ ияр тұ қ ымы егістік жерге себілмей тұ рғ анда топырақ ты жә не ө сімдіктерді 5, 5 пайыздық ДДТ дустымен, 12 пайыздық гексахлоран дустымен тозаң дайды. Сонымен қ атар зябь жыртылғ ан жерлерде жұ лдызқ ұ рт жұ мыртқ алары мен дернә сілдері терең топырақ аралығ ында қ алып, дами алмайды. Ал егістік жердің айналасындағ ы арамшө птерді уақ ытылы жойып отырса, жұ лдызқ ұ рттар қ оректен айрылып, кө п ө се алмайды.

Бұ заубастарғ а қ арсы химиялық кү рес тү рі. Уланғ ан жемді қ иярдың арасына шахмат тә різді етіп, ә рбір 80-100 см сайын шашып тастауғ а немесе 4-5 см терең діктегі топырақ арасына сің іріп тастауғ а болады. Бір кг уландырылғ ан жү геріні, не сонша бидай мен сұ лыны 50 грамм арсенит натриймен немесе кальцийлі қ осылыспен араластырып тастаса, бұ заубас жақ сы уланады.

Мұ ндай жемді 5 мө лшерінде фосфид мырышымен уландырып, пайдалануғ а да болады. Жалпы уланғ ан жеміс екі тү рлі жағ дайда: бірінші рет егістік жерге тұ қ ым себердің алдында, одан кейін – жер бетіне ө сімдік кө ктері шық қ ан соң ә р ұ яның айналасына тасталады. Уланғ ан жем бір гектар жерге 50-60 кг, жылыжайда ә рбір рамағ а 15 грамнан тасталады.

Егістік жердегі ө німді жинап алғ ан соң уланғ ан, жем тасталғ ан шұ ң қ ырлар қ азып алынып, ара қ ашық тығ ы 50 см сайын жылқ ы тезегі немесе басқ а да ө здігінен қ ызатын материалдар тасталады. Ауа райы ә бден суытқ ан кезде шұ ң қ ырдың ішіндегі ү йінді бұ заубастарымен бірге егістік жерге қ айта тасталса, бұ заубастар қ ырылып қ алады.

Шыртылдақ қ оң ызды жоюғ а қ олайлы екі кезең бар. Бірінші рет егістік жердің ү стің гі бетіндегі топырақ ты культиватормен немесе тырмамен қ опсытқ ан кезде 1 кг кальцийді 20 литр суғ а, мышьяктың 50 грамын 20 литр суғ а ерітіп, 30-40 кг кү нжара, бидай жармаларын осы ерітінділермен буландырып пайдалану керек. Екінші рет уландырылғ ан заттарды ө сімдік жер бетіне ө сіп шық қ аннан кейін қ атар аралығ ында немесе ә р тү пке шашап тасталады.

Зиянды жә ндіктермен биологиялық кү рес жү ргізу шаралары. Тор қ анаттылар отрядың ішіндегіалтынкө зділерді қ ияр ө сімдігінің зиянкестерін жоюғ а пайдаланамыз.

Алтынкө здердің Жер жү зінде 200 жуық тү рі белгілі. Ал Қ азақ станның оң тү стік-шығ ысында 18 тү рі табылғ ан. Олардың ішінен кең інен таралып, зиянды жә ндіктерді, шаруашылық қ а пайдасын тигізетіндер: жеті нү ктелі алтынкө з (chrysopa septempunchtata Wesim); мү сінді алтынкө з (Ch Formosa Brauer Chventralis prasina Burm) меруерт рең ді алтынкө з (Ch. Perla).

Алтынкө зділерді жапай ө сіп-ө ндіру жұ мысын ұ йымдастыру. Жаң адан ұ шып шық қ ан алтынкө зділердің ұ рғ ашысы особьтары қ осымша тармақ талып, шағ ылысқ аннан кейін 5-7 кү ннен соң жұ мыртқ алай бастайды. Жаппай жұ мыртқ алау 4-5 аптағ а созылады да, одан кейін насекомдар біртіндеп ө ле бастайды алынатын жұ мыртқ алардың орташа саны тө мендей келе 9 аптада 50% -ғ а жетеді, 12 аптада жұ мыртқ а салу мү лде тоқ татылады. Осығ ан орай энтомофагтың жұ мыртқ аларын жинау ү дерісі тоғ ыз аптаның ішінде жү зге асырылуы тиіс.

Алтынкө зділерден тұ рақ ты мө лшерде жұ мытқ алар жинап тұ ру ү шін алдың ғ ы партияның жұ мыртқ алау мерзімінің соң ы келесі жаң адан ұ шып жатқ ан насекомдар партиясының жұ мыртқ алауғ а кіріскен мерзімінде дә л келуі керек. Зертханада қ олайлы жағ дай сақ талса, алғ ашқ ы рет салынғ ан жұ мыртқ алардан жаң а ұ рпақ тың ұ рғ ашылары ұ шып шық қ анғ а дейін орта есеппен 28 кү н ө теді. Сондық тан жаң а партияның жұ мыртқ аларын инкубациялауды алғ ы насекомдар партиясының жұ мыртқ а салуының аяқ талуына бір ай қ алғ анда бастау керек.

Алтынкө зділерді жаппай ө сіріп-ө ндіру белгілі бір уақ ыттың ішінде қ айталанып, ү здіксіз жү ріп отыратын ө ндірістік ү деріс болуы тиіс. Ол уақ ыттың жалпы ұ зақ тығ ы 13 аптағ а созылып, негізінен екі кезең нен тұ рады:

– 1-кезең – жыртқ ыштарды жұ мыртқ алауғ а кіріскен кү нінен бастап, олардың ұ шып шық қ ан ересек насекомдардың жұ мыртқ алауына дейін;

– 2-кезең – энтомофагтардың жаппай жұ мыртқ алауы жә не оларды жинау.

Алтынкө зділерді жылыжайдағ ы ө сімдік бітесіне қ арсы пайдалану. Жылыжайда ө сімдік бітелеріне қ арсы алтынкө з дернә сілдерін екі тү рлі тә сілмен пайдаланады:

– ө сірілетін жылыжайда тек бақ ша бітесінің шоғ ырланғ ан жерлеріне, яғ ни жеке ошақ тарына ғ ана жіберіледі;

– томаттың, салаттық кө ктердің жә не гү лдердің зиянкестеріне қ арсы дернә сілдерді жалпылама пайдаланады.

Бірінші ә дісте зиянкестің ошағ ы мен оның ә рқ айсысындағ ы бітелердің санын есепке алады. Бұ л жұ мысты іске асырар алдында жылыжайдағ ы қ ияр ө сімдігін ө сіру жоспарын жасап, ө сімдіктердің ә рбір қ атарына тұ рақ ты рет санын белгілейді. Қ ыстық жә не пленкалы жылыжайларда бақ ылау жұ мыстарын қ ыс айында аптасына бір рет, ал жазда жә не кө ктемде екі рет жү ргізеді.

Бақ ылау жұ мысының нә тижесін кү нделікті дә птерге ұ қ ыпты жазып отыру керек. Салаттық кө к ө сімдіктер мен гү лдердегі бітелердің сан – мө лшерін анық тау ү шін алдымен олардың жылыжайының 1 м³ кө леміне келетін шамасын анық тайды. Ол ү шін 0, 25 м жердегі бітені санайды. Содан кейін жылыжайдағ ы зиянкестің жалпы санын есептеп шығ арып алып, қ ажетті мө лшерде энтомофаг жібереді.

Алтынкө зділердің техникалық жә не экономикалық тиімділігін анық тау ү шін тә жірибе жасағ ан жылыжайлардағ ы бір маусым ішінде жіберілген жыртқ ыштардың жалпы саны мен оғ ан жұ мсалғ ан қ аржы, ө сімдіктерді химиялық жолмен ө ң деуге жұ мсалғ ан қ аражат салыстырылып есепке алынады.

Ауыл шаруашылығ ында биологиялық кү рес ретінде қ ысқ а мұ рттылар отряд тармағ ына жататын қ ара шыбындарды пайдалануғ а да болады. Ә ртү рлі шыбындар тұ қ ымдастарының ө кілдері тіршілік ету жағ дайларына жә не қ оректік заттарғ а мамандануына байланысты алуан тү рлі болады. Кө птеген тү рлері ө сімдік қ оректілер, жыртқ ыштар жә не паразиттік зиянды насекомдарды жояды. Мысалы, қ ара шыбындар – бақ ша дақ ылдарын, тахиналар тұ қ ымдасының ө кілдері астық тың ас қ ауіпті зиянкестерін – бақ ашық, бізтұ мсық ты, крестгү лді қ андалаларды залалдайды.

Саркофагидалар немесе еттің сұ рғ ылт шыбындар тұ қ ымдасының дернә сілдері шегірткелердің, ө сімдік кандалалардың, қ оң ыздардың, кө белектердің парзиттері. Бақ ша дақ ылдарында билогиялық кү рес ретінде – қ ара шыбындарды пайдаланады. Кө белектердің дернә сілдері қ алдық тармен, шірінділермен қ оректенеді. 15-20 кү нде дернә сілдерден кө белектер пайда болады. Оларды арпа қ алдық тарымен, қ ұ рғ ақ сү тпен, сары қ антпен қ оректендіреді. Жү гері ұ нынан быламық жасап, оғ ан, қ ант, сү р, май қ осады. Оларды осылай 20 кү н бағ у керек. Белгілі уақ ыттан кейін артында дернә сілдерін қ алдырып, кө белектер ө леді. Осы қ алғ ан дернә сілдерге шыбындарды жібереді.

Онымен қ атынасқ а тү скен шыбындардан сегіз кү ннің ішінде майда шыбындар қ аптап ө сіп шығ ады. Осы шыбындарды бақ ша дақ ылдарының зиянкестерін қ ұ рту ү шін бір гектарғ а 200 шыбын жібереді. Егістіктердегі зиянкестер кө бейіп кетсе, ө німнің шығ ымдылығ ы да аз болатыны белгілі. Сондық тан да сол зиянкестердің кө зін жоюда шыбындар таптырмас қ ұ рал болып отыр. Экологияғ а байланысты зиянкестермен кү ресетін шыбындар жойылып барады. Сол себептен де қ олдан ө сіру қ азір кең ө ріс алып отыр.

Қ азақ станда бақ ша дақ ылдарының зиянкесі ө рмекші кенемен биологиялық кү рес шараларын жү ргізу ү шін энкарзия жә не жыртқ ыш кенефитоселиус деген жә ндіктерді қ олданады. Энкарзия жә не фитоселиус жә ндіктері ө рмекші кенелермен қ оректеніп, ө сімдіктердің ө суіне пайда келтіреді. «Izet Green House» жылыжайында қ ияр ө сіруде биологиялық тә сілмен кү рес шараларын жә не оларды тозаң дандыру кезең інде де жә ндіктерді пайдаланады. Мысалы, Голландиядан 26 қ орап ара ә келіп, ө сімдіктерді тозаң дандырады. 1 қ орапта 50 ара бар. Осы аралар кү н ұ зақ жылыжайдың ішінде ұ шып, дақ ылдарды тозаң дандырады. Бұ л аралар адамды шақ пайды. Аралар ә р дақ ылғ а арналып, мысалы, қ иярғ а арнап, қ арбызғ а арнап, т.с.с ө сіріледі.

Зиянкестермен биолгиялық кү рес ә дісінің жақ сы жағ ы олардың белгілі бір агроценоздардағ ы зиянды тү рлерге таң дап ә сер ететіні болып табылады. Нә тижесінде улы химикаттар қ ажет болмай қ алады, ортаның ластауын болдырмайды жә не пайдалы фауна- тозаң дандырушылар, жыртқ ыштар мен паразиттер сақ талады. Биоә дісті қ олданғ анда жаң а жыртқ ыштар мен паразит­зиянкестерді ендіру мен акклиматизациялау, жергілікті тү рлердің кө беюіне қ олайлы жағ дайлар жасау жә не бақ тар мен егіндіктерге зиянды жә ндіктердің жауларын ө сіріп, жіберу жү ргізіледі.

Мысалы, біздің елде майда жарғ ақ қ анаттылар – трихограммдарды ө сіреді, олардың дернә сілдері басқ а жә ндіктердің жұ мыртқ асында паразиттеледі. Трихограммдарды қ ыстық зиянкестің кө беюімен кү ресуде жемісті қ олданды, бұ л жә ндік – егін ө сімдіктерінің қ ауіпті зиянкесі. Жапырақ кеміргіш жә ндіктердің аз мө лшері мә дени ө сімдіктерге пайдалы. Олардың қ ызметі жапырақ бетін жарық тандырып, фотосинтез ү шін жарық тың тү суін жақ сартады. Аз зардап шеккенде ө сімдіктер желінген жапырақ ты, жалпы ө німді жоғ алтпай, қ алыпқ а келтіреді. Мә дени ө сімдіктер мен қ оректенетін жә ндіктер тү рі олардың саны артып, олардың қ ызметі ө німді тө мендеткенде зиянкестер деп есептеледі.

Бұ л дең гейді «зиян келтіру шегі» деп атайды. Егер тү р бұ л шектен ө тпесе, ол зиянкес деп есептелмейді. Бір тү рге зиян, арамшө птер мү шесі, екіншісіне ә сер етпейді. Егер таза егіндегі ө німді бірлік деп алсақ, онда ө те қ атты ластанғ ан ауданда ол бидай ү шін 0, 75, картоп ү шін 0, 65, жү гері ү шін 0, 56, зығ ыр ү шін 0, 42, қ ант қ ызылшасы ү шін 0, 23, мақ та ү шін 0, 12. Сонымен, бидай – ластануғ а ө те тө зімді мә дени ө сімдік. Топырақ тың 10-15 % арамшө птермен жабылуы бидай егіндерінде химиялық қ опару шығ ынын ө німді қ осумен орнын толтырмайды жә не улыхимикаттарды қ олданбай-ақ қ оюғ а болады.