Жидек және бақша дақылдары

Қ азақ станда ө сірілетін негізгі жидек дақ ылдарына бү лдірген, таң қ урай, қ арақ ат, сондай-ақ аз да болса қ арлығ ан жатады. Жидек дақ ылдары жемісті ө те жылдам салады. Олар ө неркә сіптік негіздегі ө німін отырғ ызғ аннан кейін екінші, тө ртінші жылдары береді, ал кейбір жағ дайда бірінші вегетациялық кезең інің ө зінде (бү лдірген) жеміс бере алады.

Бү лдірген. Ол Оң тү стік Қ азақ стан облысында мамыр айында пісетін болса, Жамбыл, Алматы облыстарында маусымның басында, ал солтү стік облыстарда маусым-шілде айларында піседі. Жидек дақ ылдары мол ө німділігімен де кө зге тү седі. Оның ә р гектарынан 100–120 центнерге дейін ө нім алуғ а болады. Бірақ жеміс ағ аштарына қ арағ анда ө німділігі жоғ ары бола қ оймайды. Жидектер жыл сайын жемістер салады. Олардың жеміс ағ аштары (алма) тә різді теріс биологиялық қ асиеттері болмайды, яғ ни олар бір жыл жеміс салып, екінші жылы тынық пайды. Олардың қ ұ рамында А (каротин), В (тиамин), С (аскорбин қ ышқ ылы), В9 (фолий қ ышқ ылы), Е (токофералдар), К тә різді витаминдер, сондай-ақ қ анттар, минералды тұ здар жә не кумариндер мол болады. Жидектерде болатын кө п пектиндер ауыр металл тұ здарын байланыстыруғ а жә не бө ліп шығ аруғ а мү мкіншілік жасайды. Кө птеген жидектер ә ртү рлі ауруларды емдеуге қ олданылады. Мысалы, таң қ урай – тұ мау кезінде, салқ ын тигенде, бү лдірген – ас қ орыту жолдарын, бү йрек – тас ауруларын жә не авитаминоз ауруларын емдеу ү шін пайдаланылады. Қ арақ ат капиллярлы сұ йық тардың жоғ ары дә режеде ө туін, қ арлығ ан – зат алмасуының бұ зылуын реттесе, қ ара жемісті шетен – қ ан қ ысымы ауруларының алдын алуғ а кө мектеседі. Жидектер жас, кептірілген, қ атырылғ ан, консервіленген, қ айнатылғ ан кү йінде пайдаланылады. Сондай-ақ кондитер бұ йымдарын дайындау ү шін де қ олданылады. Жидек дақ ылдары Сібірде, Қ иыр Шығ ыста кең інен таралғ ан. Қ азақ станда негізінен бү лдірген, таң қ урай (оң тү стік жә не оң тү стік шығ ыс облыстарда), қ арақ ат, қ арлығ ан (солтү стік, солтү стік-шығ ыс облыстарда) егіледі.

Бақ ша дақ ылдары дә мдік қ асиеті жоғ ары шырынды жемісі ү шін ө сіріледі. Бақ ша дақ ылдары жемістері қ ант, витаминдерге бай. Олар тағ амдық мақ сатқ а, консерві, кондитер ө ндірісінде жә не мал азығ ына кең інен қ олданылады. Олардың қ ұ рамында 16-20 %-ғ а дейін қ ант болады.

Бақ ша дақ ылдарына қ арбыз, асқ абақ, қ ауын жатады. Олар дә мдік сапасы жоғ ары шырынды жеміс алу ү шін ө сіріледі. Мал азығ ына асқ абақ пен қ арбыздың мал азық тық сорттарының жас жемістері пайдаланылады. 100 кг мал азық тық асқ абақ та 10 а.ө. болады. Мал азық тық бақ ша дақ ылдарының ө німі жоғ ары, мә селен, қ арбыз суарылмайтын жерлерде 200-300 ц/та, ал суармалы жерлерде 400–500 ц/га ө нім береді, асқ абақ тың ө німі 350­700 ц/га дейін жетеді.

Бақ ша дақ ылдары асқ абақ тұ қ ымдасына (Cucurbitacae Juss.) жатады. Бұ л тұ қ ымдас тропиктік жә не субтропиктік аймақ тарда кең інен тарағ ан 100 - ден аса туыстық пен 1100-ге жуық тү рлерін қ амтиды. Олардың ішінде тек 20 - ғ а жуық тү рлері мә дени болып табылады. Бақ ша дақ ылдарына:

- қ арбыз – Citrullus lanatus (Thunb.) Matsum et Nakai;

- қ ауын – Cucumis Melo L;

- мускатты асқ абақ – Cucurbita moscfiata Duch.;

- ipi жемісті асқ абақ – Cucurbita maxima Duch.;

- қ атты жемісті асқ абақ – Cucurbita pepo L. Citrullina Alef. жатады.

Асқ абақ тардың тамыр жү йесі жақ сы дамығ ан, сабақ тары ө рмелегіш, жапырақ тары бесқ алақ ты. Жемістердің массасы 20-40 кг, 1000 тұ қ ымның массасы 200-300 г.

Бақ ша дақ ылдары – кү шті дамып, жақ сы тарамданғ ан кіндік тамырлы, ұ зын желілі, жатағ ан сабақ ты, ірі, бү тін, кейде тілімденген жапырақ ты біржылдың ө сімдіктер. Бір ү йлі, дара жынысты. Гү лдері ipi, диаметрі 2 см, кейде тіпті, одан да ү лкен, сары, сарғ ыш, қ ызғ ылт, кейде басқ а тү сті, бірақ сарғ ыш рең ді болып келеді. Гү л серігі дұ рыс, бес бө ліктенген. Кү лте жапырақ шалары тө мен жағ ында гү л тостағ аншасымен бірігіп кеткен. Аталық гү лдері бес аталық тан, ал аналық гү лдері ү ш (сиректеу 4-5) жеміс жапырақ шаларынан, кейде рудиментті аналық тан тұ рады. Жемістері кө п ұ рық ты, кө лемі ү лкен жидек-жеміс. Тұ қ ымы қ ос жарнақ ты, эндоспермсіз. Қ оректік заттар орналасқ ан ірі тұ қ ым жарнақ тарынан, болашақ сабақ пен жапырақ орналасқ ан бү ршіктен, тұ қ ым жарнақ тары асты сабағ ынан жә не тамыршадан тұ рады.

Дә н қ абығ ы – эпидермис, борпылдақ ауа толтырылғ ан гиподерма, дә н кабығ ына мық тылық беріп тұ ратын қ атты жасушалы жә не ішкі – іші ауамен толтырылғ ан трахеида қ абаттарынан тұ рады.

Қ арбыз дә ндерінің эпидермис кабаты бір катар тұ с беріп тұ ратын пигменті бар ө зара бірікпеген жасушалардан тұ рады. Ал қ ауын дә нінде бұ л жасушалар жоқ, сондық тан олар тү ссіз келеді. Асқ абақ дә нінде борпылдақ ауа толтырылғ ан гиподерма қ абаты жоқ, ал оның орнына қ алың, қ атты жасушалы қ абат орналасқ ан.

Бақ ша дақ ылдары – ыстық қ а тө зімді ө сімдіктер. Асқ абақ қ арбызбен салыстырғ анда салқ ынды жақ сы кө тереді, ал ыстық қ а орташа тө зімді.

Бақ ша дақ ылдары қ уатты жапырақ беті ауданын қ алыптастырады, осығ ан байланысты олардың транспирациялық коэффициенттері де жоғ ары: асқ абақ та – 800-850, қ арбызда 600-650. Осығ ан қ арамастан бақ ша дақ ылдары қ уаң шылық қ а тө зімді ксерофиттер ө сімдіктер қ атарына жатады.

Қ арбыз бен асқ абақ – жылу сү йгіш ө сімдіктер. Қ арбыздың тұ қ ымы +15-17°, ал асқ абақ тың тұ қ ымы +12-13° жылылық та ө не бастайды, бозқ ырауғ а ө те сезімтал темпертаура ­1° тө мендегенде қ арбыз ө сімдігі ө ліп қ алады, асқ абақ қ атты зақ ымданады. Ө сімдіктердің ө ніп-ө суі, сабақ тар мен жапырақ тардың дамуына қ ажетті ең қ олайлы температура +20–22°С, жемістердің дамуына +25-30°С, температура +15°С болғ анда ө сімдіктердің ө суі мен дамуы тежеледі, жемістері нашар байланады жә не нашар ө седі.

Бақ ша дақ ылдарын қ ұ нарлы, арамшө птерден таза танаптарғ а орналастырады. Ең жақ сы алғ ы дақ ылдар – тың жә не тың айғ ан жерлердегі, кө пжылдық шө птердің қ ыртысы, кү здік астық жә не бұ ршақ тұ қ ымдас дә нді дақ ылдар. Бір орынғ а бақ ша дақ ылдарын 5-7 жылдан ерте қ айтаруғ а болмайды. Бақ ша дақ ылдарына минералдық тынайтқ ыштардың жоғ ары нормасы қ ажет: азот 80–100 кг/га ә.е.з., фосфор – 100–140 кг/га, калий 50–70 кг/га ә.е.з., олардың, 60-70 % сү дігердің астына, ал қ алғ ан бө лігін дақ ылдарды сепкен мерзімде қ атарларғ а жә не ө сімдіктер гү лденген кезең де ү степ қ оректендіруге пайдаланады. Бақ ша дақ ылдарына топырақ ты терең жыртады, кө ктемде тазалайды жә не себу алдында 1-2 рет культивациялайды, бір мерзімде тырмаланады. Себу алдында тұ қ ымды жылы ауада қ ыздырады (кү ннің кө зі тү сіп тұ рғ ан жерде 3-5 тә улік бойы, немесе қ оймада +35-38°С жылумен қ амтамасыз ету арқ ылы). Тұ қ ымды алдын ала +40°С жылы суда 20 мин. уакыт ұ стап бө рттіреді, Мұ ндай тұ қ ымдар 8-10 кү ннен кейін кө ктеп шығ ады, ал қ ұ рғ ақ тұ қ ымдарғ а – 15-25 кү н қ ажет.

Бақ ша дақ ылдарының дә ндерінен май алынады. 70х70 см қ атарғ а ұ яғ а 3-4 дә ннен ө седі. Оны пленкамен жауып топырақ пен кө меді. Ө сімдік ө се бастағ ан пленканы ойып тастап алады да, сиретіп ұ яда 1-2 дә ннен қ алдырады.

Бақ ша дақ ылдары қ ұ рғ ақ шылық а тө зімді болғ андық тан, олар қ уаң аудандардың ө зінде сапалы жақ сы ө нім бере алады. Бақ ша дақ ылдары кө біне ө зен жағ алауларында жең іл топырақ ты кішкене телімдерде егіледі.

Ауыспалы егісте бақ ша дақ ылдарын кө пжылдық шө птерден жә не пардан кейін ексе жақ сы ө нім береді. Сонымен қ атар бақ ша дақ ылдарының ө здері де отамалы дақ ыл ретінде басқ а дақ ылдарды арамшө птермен тазартуда маң ызы зор. Сонымен қ атар бақ ша дақ ылдары кү здік, жаздық дақ ылдар ү шін жақ сы алғ ы дақ ыл болады.

Зябь жыртқ аннан соң кө ктемгі егіс қ ұ нарлы топырақ ты 2-3 реткультивациялап ө ндейді. Тұ қ ымды топырақ температурасы +12+15⁰ С болғ анда шарты ұ ялап егеді.

Тұ қ ымды топырақ қ а сің іру терендігі ә ртү рлі – қ ауын-қ арбыз ү шін гектарына 3-4 кг есебінен алынып, 4-5 см терең дікке себіледі, асқ абақ – 5-6 см терең дікте себіледі.

Ө сімдіктің вегетация дә уірінде егісті кеш-кө лденең культивациялайды, бұ л топырақ ты қ опсытумен қ атар, арамшө птерді жояды. Ө сімдіктің 4-5 жапырағ ы шық қ ан кезде сирексітіп, ә рбір щұ ң қ ырғ а1-2 ө сімдіктен қ алдыру керек.

Кейінгі кезенде бақ ша дақ ылдарын кө шеттер арқ ылы ө сіруде. Бұ л тұ қ ымнан ө сірудегіден 15-20 кү н ерте піседі. Бақ шаны пісуіне қ арай ә рбір 2-3 кү нде жинап отырады.

Қ арбыз – Citrullus. Қ арбыз – біржылдық, желі тә різдес топырақ бетінде жататын, жақ сы бұ тақ танып, ұ зындығ ы 1-5 метрге жететін сабағ ы бар ө сімдік. Енді, жеті бө лікке белінген, бө ліктері кейде бір-біріне қ абаттасьш орналасқ ан. Жапырақ тың ол бө ліктерінің ө здері де бірнеше бө ліктерге тілімденуі мү мкін. Бө ліктердің ұ штары жұ мыр болып аяқ талады. Қ арбыз жапырақ тарының кө лемі, бө ліктерінің саны жә не олардың тілімдену дә режесі сортына байланысты ө згеріп отырады. Қ арбыз – жарық сү йгіш ө сімдік, мал азық тық қ арбызғ а органикалық заттарғ а бай қ ұ мдақ, арамшө птерден таза топырақ тар қ олайлы,

Ә рбір сорттың ө зіне ғ ана тә н қ ұ рылысты жапырақ тары болып, тамырынан есептегенде 15-20 жапырақ тары саналады. Қ арбыздың сабақ тары жене жапырақ тары ө те қ алың тү ктермен қ апталады. Сабақ тарында қ ұ рылысы кү рделі, бұ тақ танғ ан, жабысуғ а икемді мұ ртшалары болады.

Гү лдері – сарғ ыш-қ оң ырша тү сті, қ ысқ а гү л сағ ақ ты. Аналық гү лдері аталық тарына қ арағ анда ірі болып келеді. Алғ аш аталық гү лдері пайда болады.

Жемісі – ірі, ұ зындығ ы 14 см-ден 35 см-ге жететін жұ мыр немесе ұ зынша келген, беті тегіс, қ ара жасыл немесе сепкіл суретті болып кездесетін жидек-жеміс. Жеміс – тығ ыздығ ы, сынғ ыштығ ы жә не сортына тә н тү сі (ақ шыл, сарғ ыш, қ ызғ ылт, қ ызыл) ә ртү рлі болып келетін жидек.

Қ арбыздың ә рбір жемісінде 30-дан 1000 данағ а дейін тұ қ ым болады. Тұ қ ымдары жапырылғ ан, жұ мыр кескінді ірі, ұ зындығ ы 1 см-ден 1, 5 см-ге дейін жетеді, рең і – ақ, сұ р, кө к, қ ара, кейде ә ртү рлі суретті болып келеді. 1000 дә н салмағ ы – 60-150 г.

Қ арбыздың негізгі тұ рлерін ажырату. Т. Б. Фурс классификациясы бойынша (1972) Citrullus scrad тұ қ ымдасы тө рт тү рге жіктеледі:

1. Тү кті қ арбыз – С. lanatus (Тhunb) Matsumet Nakai, бұ ғ ан асханалық (С. edulis) жә не мал азық тық (С. сolonsynthoides) тү ршелері жатады;

2. Колоцинт – С. colonsynthis (L) Schrad;

3. Мұ ртшасыз қ арбыз­ – С. ecirrhosus Cogn;

4. Ноден қ арбызы – С. naudinianus (Sond) Hookp.

Бұ лардың ішінде тек асханалық жә не мал азық тық қ арбыз шаруашылық та кең інен тарағ ан. Ал қ алғ ан ү ш тү рі тек селекциялық мақ сатта ғ ана қ олданылуы мұ мкін. Асханалық жә не мал азық тық қ арбыз жемістері арқ ылы оң ай ажыратылады. Асханалық қ арбыздың жеміс жұ мсағ ы айқ ын тү сті, жұ мсақ, ө те нә зік, тә тті, жеуге жарамды келеді.

Мал азық тық қ арбыздың жеміс жұ мсағ ы ақ шыл, аздап кө кшіл тү сті, аса тығ ыз, қ атты, пышақ пен қ иын кесіледі, дә мсіз, жеуге жарамсыз. Мал азық тық қ арбыздың тамыр жү йесі кү шті дамығ ан, жапырақ тары қ атты тілімделген қ ысқ а ірі бө ліктерден тұ рады. Гү лдері ірі, кү лтешесінің тү сі сарғ ыш. Жемісінің массасы 10-нан 30 кг-ғ а дейін 1000 тұ кымның массасы 120–240 г.

Қ арбыз сабақ тарының ө суі кезінде топырақ ішіндегі ылғ ал жеткілікті болу керек. Ылғ ал жетіспесе, гү лдеген кезде тозаң дану қ абілеті тө мендеп, кейбір гү л тү йіндері солып тү сіп қ алады. Оны болдырмас ү шін алдын ала ү степ қ оректендіру жұ мыстары жү ргізіледі.Қ арбыздың вегетативтік дамуы кезінде топырақ ішінде ылғ ал артық болса, жапырақ тү стері солғ ын жасыл тү ске айналып, жапырақ алақ аны бү рісіп ішіне қ арай жиырылып тұ рады. Топырақ ылғ алы жеткілікті болса, жасыл тү ске айналып, жапырақ алақ аны жазылып ө седі. Қ арбыз – ауа райының жылылығ ын сү йетін бақ ша дақ ылдарының қ атарына жатады. Жер беті мен топырақ ішіндегі мү шелерінің ө суі жылудан жақ сара тү седі. Қ арбыз егілетін егістік жердің топырағ ының температурасы 16-18°С жылылық қ а жеткен кезде тұ қ ым себіледі, себілген тұ қ ым жылылық температурасының ә сер етуіне байланысты кө ктейді.

Егілген қ арбыз тұ қ ымдарының толық ө ніп шығ уы ү шін 14-48 пайыздық ылғ ал жеткілікті, жылылық 19°С-қ а дейін жетсе, егілген қ арбыз тұ қ ымдары жер бетіне кө ктеп шығ а бастайды. Жапырақ тары толық дамып жетілгенге дейін топырақ ылғ алы жеткілікті болуы керек. Ылғ ал жетіспесе гү лдеген кезде тозаң дану қ абілеті тө мендеп, кейбір гү л тү йіндері солып тү сіп қ алады.

Қ арбыз жер бетіне ө ніп шық қ аннан кейін жақ сы ө сетін кезең і – маусым, шілде айлары. Қ арбыздың қ ұ рғ ақ шылық қ а, ыстық қ а тө зімді болу себебі, ауа райы ыссығ ан кезге дейін топырақ ішіндегі тамыры кең кө лемде ө седі. Қ ұ рғ ақ шылық пен ыссығ а тө зімділік кү ні бұ рын қ алыптасады. Кү ні бұ рын ө скен тамыр, топырақ тан ылғ алды белгілі мө лшерде қ абылдауғ а икемделіп жаттығ ады. Топырақ та ылғ ал жеткілікті болса, қ арбыз жемісі домалақ, сопақ пішінде сырты тегіс болып ө седі. Қ ұ рғ ақ шылық, ауа райы ыссығ ан кезде жеміс сыртынан аздағ ан қ атпар пайда болады.

Жарық. Бақ ша ө сімдіктерінің ішінде қ арбыз жарық сү йгіш ө сімдік қ атарына жатады. Жарық жетіспенген жағ дайда аталық жә не аналық гү лдердің пайда болу мө лшері азайып, ө німі тө мендеп, шаруашылық қ а жарамды қ арбыз саны азайып, оның қ анттылығ ы, жемістігі қ ұ рғ ақ заттың мө лшері кемиді де, пісу мерзімі ұ зақ қ а созылып кетеді.

Қ ауын­ Меlо. Гү лдері сары, жапырақ қ олтық тарында бірнешеден орналасқ ан. Аналық гү лдері жанама бұ тақ тарында орналасады. Қ ауын – біржылдың жатағ ан сабақ ты ө сімдік. Жапырақ тары бү тін, кейде тілімделген, бесбармақ ты, бү йрек не жү рек тә різдес.

Сабақ тары мен жапырақ тар тү к басқ ан, жапырақ жү йкелерінде тікенге айналады. Сабақ тарында орналасқ ан мұ ртшалар кө бінесе, бұ тақ танбайды.

Жемісі – жұ мыртқ а, эллипс тә різденген, домалақ не басқ а кескінді. Сигменттелген, жылан тә різдес ұ зынша созылғ ан кескіндері де кездеседі. Жеміс беті тегіс, кейде бұ жыр немесе ә жімді болып келеді. Кей жағ дайда жеміс қ абығ ында жарық тар кездеседі. Жеміс жұ мсағ ы борпылдақ немесе тығ ыз.

Тұ қ ымдары – қ арбыз, асқ абақ тұ қ ымдарына қ арағ анда кішілеу, сопақ ша, ақ, ақ шыл, кейде кү ң гірт тү сті, ұ зындығ ы 0, 5-тен 1, 5 см-ге дейін болады. 1000 дә н салмағ ы 35-50 г.

Қ ауынның негізгі тү рлерін ажырату. Қ ауын Cucumis L. туыстырына жатады. Оның 40 - тан астам тү рлері кездеседі. Соның ішінде тек қ ауын Cucumis Melo жә не қ ияр Cucumis satuvus мә дени дақ ылдар қ атарына жатады. Қ ауындарды А. И. Филов (1960, 1969.):

- мә дени-еуропалық;

- орта азиялық;

- кіші азиялық;

- жартылай мә дени-жылан тә різділер;

- қ ытайлық қ ауындар;

- иісті қ ауындар;

- жабайы ө сетіндер – арамшө п тә різді қ ауындар сияқ ты жеті экологиялық топтарғ а бө леді.

Еуропалың (europalus) мә дени топқ а жататын қ ауындардың жапырақ тары орташа, ойығ ы бар, жапырақ сағ аты қ ысқ а, кейде жатың қ ы. Жемістерінің кө лемі жә не кескіні ә ртү рлі, жеміс жұ мсағ ының шырындылығ ы аз, қ анттылығ ы тө мен (4, 5-5%). Батыс Еуропа, Америка жә не Батыс ТМД мемлекеттерінде ө сіріледі.

Бұ л топқ а жататын қ ауындар:

- ерте пісетін – ргеасах;

- аздық – duripulposus;

- кыстайтын – hiymalis;

- канталупа – cantalupa;

- америкалық – rokkiford сияқ ты бес тұ р тармақ ты камтиды.

Орта Азиялық – rigidus мә дени тобына жататын қ ауындардың сабақ желісі ұ зын, қ алың тү ктермен капталғ ан, жапырағ ы ірі, ойық сыз, жапырақ сағ ағ ы ұ зын, жемістерінің қ анттылығ ы жоғ ары (6-8%). Орта Азия республикаларында ө сіріледі. Ө збекстанда ө сірілетін Орта Азия тобына жататын қ ауындар дү ниежү зінде жоғ ары бағ аланады.

Бұ л топқ а жататын қ ауындар:

- хандаляк – chandalak;

- ерте жаздық жұ мсақ – bисharica;

- ерте жаздық қ атты – aestivolis;

- кү здік – fotumnalis;

- қ ыстық - hibernus сияқ ты бес тү р тармақ ты қ амтиды.

Кіші Азиялық – orientate мә дени тобына жататын қ ауындардың жапырақ тары орташа, тұ ктері жұ мсақ, жеміс жұ мсағ ы тығ ыз, қ анттылығ ы 12%-ғ а дейін. Кіші Азия мемлекеттерінде, Тү рікменстанда, Тә жікстанда ө сіріледі.

Бұ л топқ а жататын қ ауындар:

- жаздық кассаба – zhukowskiі;

- кү здік-қ ыстық кассаба – hassanbey;

- урбеки – gurbuk сияқ ты ү ш тү рлі тармақ ты қ амтиды

Қ ауын сорттарының ө сіп-ө нудегі биологиялық ерекшеліктерін ескеріп жә не оны зерттеудің нә тижесінде қ ысқ а мерзім ішінде аса сапалы, жоғ арғ ы репрордукциялық тұ қ ым ө ндірісіне қ ол жеткізуге болады.

Ө сімдіктің генеративтік мү шелерінің (аталық жә не аналық гү лдері) қ ұ рылуы мен ө сіп жетілуі ә р мезгілде жә не ө сімдік денесінің ә р жерлерінде қ алыптасуы қ оршағ ан ортаның ә ртү рлі жағ дайларың да ө теді. Сол себепті олардағ ы зат алмасу, тіршілікке қ ажетті барлық биологиялық ү рдістер ә ртү рлі болады. Осының бә рі тұ қ ым сапасына ә серін тигізіп, оның ә ртү рлі сапалылығ ын туғ ызады.