Азақстандағы негізгі жеміс ағаштары

Қ азақ станда ө ндірілетін алма жә не алмұ рт сорттары ө су ерекшеліктеріне байланысы ү ш топқ а бө лінеді:

Ерте ө нім беретін сорттар отырғ ызғ аннан кейін 4-5 жылда жеміс салады, ал 10-12 жылда ө німді мол бере бастайды (голден, делишес, заилийское, заря Алатау, ренет Симиренко, ренет Бурхардта, ренет Ландсберга, т.б.)

Орташа мерзімді ө нім беретін сорттар – отырғ ызғ аннан кейін 6­7 жылда ө німбере бастайды, 12–15 жылда жемісті мол салады (Белый налив, апорт Александр, мелба, румянка, Алматинская, салтанат, зимнее плесецкого, лесная красавица, талгарская красавица, т.б.)

Кеш ө нім беретін сорттар отырғ ызғ аннан кейін 10–12 жылда ө нім бере бастайды, 18­20 жылда жемісті мол салады (розмарин белый, кандиль синап, сапры синап, т.б.)

Ал екпе шыбық тың телінушісі қ алемшеден, сұ латпа бұ тақ шалардан ө сірілсе, онда жоғ арыда аталғ ан алма сорттары ө німді 2–3 жылда, ерте береді. Жемістердің пісуіне байланысты алма, алмұ рт сорттары – жаздық (ерте пісетін), кү здік, кү здік-қ ыстық (кеш пісетін) болып бө лінеді. Қ азақ станда ө сірілетін алманың жаздық сорттары – белый налив, сү йслеппер, пеструшка, мелба; кү здік сорттар – ранет Бурхардта, милтон, Қ азақ стан ранеті, Александр апорты. Кү здік-қ ыстық сорттары – голден делишес, заря Алатау, румянка Алматинская, салтанат, грушовка варненская, ренет Ландсбергский, рашида, заилийский қ ыстық, джонтан, розмарин белый, т.б.

Алмұ рттың жаздық сорттары – любимая клаппа, вильямс; кү здік – лесная красавица, талгарская красавица, бере боск; кү здік- қ ыстық сорттары- ароматная, бере арданпон, Жозефина Мехельнская, т.б.

Ө німді ерте, мол салуғ а жә не жеміс ағ аштарының ұ зақ тіршілік етуіне дұ рыстап іріктеп алынғ ан сорттар ерекше ә сер етеді.

Жеміс-жидек сорттары ө те кө п ө сіріледі. Сорттардың кө п болу себебі олар ө сірілген алқ апта суық қ а, ыстық қ а тө зімді, жемісті ерте, сапалы салу жағ дайлары ә ртү рлі болады. Бұ л жеміс-жидек ағ аштарының биологиялық ерекшеліктеріне тә н нә рсе.

Жеміс-жидек ө сімдіктерінің сорттарын дұ рыс пайдалану ү шін бақ отырғ ызу кезінде аудандастыру жө ніндегі ұ сыныстарғ а назар аударылып, жергілікті табиғ и жағ дайлар ескеріледі.

Жеміс жә не жидек дақ ылдарының зиянкестері. Алма жегіш Қ азақ станның барлық аймағ ында да бар. Олар оң тү стік жә не оң тү стік шығ ыс облыстарда 2-3 ұ рпақ тан таратып кө бейеді. Алманың, алмұ рттың, ө ріктің, алхорының, шабдалының, жемістеріне кө п зиян келтіріледі. Кө белектері онша ү лкен емес, қ анаттарының орамы 14-18 мм-ге жетеді.Сақ а жұ лдыз қ ұ рт тығ ыз қ ауылдырық та, ағ аш сидамының тө мегі бө лігіндегі ну қ абық та, топырақ тың беткі қ абатында, жапырақ тарда, дің нің маң айында, тү рлі жарық тарда, жеміс сақ тайтын қ оймаларда, басқ а да қ уыстарда қ ыстап шығ ады. Олар кө ктемде сол қ ыстағ ан жерінде балалап, жемістер тү йін тастау кезінде бірінші ұ рпағ ын таратады да, кө белектері ұ шып шығ ады. Олар жапырақ қ а, тү йінге жә не кешірек жемістерге жұ мыртқ а салады. 7-12 кү н, ал жаздыгү ні 5-8 кү ннен кейін жұ лдызқ ұ рттар жарып шығ арады. Ә уелі олар жапырақ жұ мсағ ымен, одан соң жеміспен қ оректенеді. Олар тұ қ ым дә ніне еніп, оны да жеп қ ояды. Жетілу кезінде бір жұ лдызқ ұ рттың ө зі 2-3 жеміс ағ ашына зиян келтіреді. Сө йтіп жерге тү седі. Жұ лдызқ ұ рт қ оректеніп болғ ан соң жемістен шығ ады да, жасырын жерлерге қ онақ тап, қ ауылдырық торын жасайды. 7-12 кү н ө ткеннен кейін кө белектің екінші ұ рпақ тары ұ шып шығ ады. Осындай жолмен Қ азақ станның оң тү стік жә не оң тү стік шығ ыс облыстарында зиянкестердің ү шінші ұ рпағ ы ө сіп жетіледі. Кө белектердің екінші жә не ү шінші ұ рпақ тары негізінен жемістерге жұ мыртқ алайды. Биік таулы аймақ та олар ұ рпағ ын бір рет, ал тау етегіндегі аймақ тарда екі рет таратады.

Жеміс жә не жидек дақ ылдарының аурулары. Алма мен алмұ рт қ отыры Қ азақ станның барлық аймақ тарында кең інен таралғ ан. Олар жауын-шашыны мол, кө ктемі ұ зақ қ а созылатын жылдары тез ө ршейді, таз – саң ырауқ ұ лақ ауруына жатады. Алманың жемістерін, жапырақ тарын, ал алмұ рттың ө ркендерін зақ ымдайды да, олардың ө німділігін, сапасын, ағ аштың суық қ а тө зімділігін тө мендетеді.

Ауру қ оздырғ ыштар жерге қ урап тү скен, ә р зақ ымданғ ан жапырақ тарда қ ыстап шығ ады. Аурудың таралуы жең іл споралардан (аналық ө сімдіктен бө лініп, жыныссыз жолмен кө бею қ ызметін атқ аратын ерекше клетка) – конидиядан басталады. Споралар піскеннен кейін жас жапырақ тарғ а, содан соң жемістермен жанасып ауру жұ қ тырады. Жемістердің ауруғ а шалдық қ ан бө лігінде қ оң ыр зә йтү н дақ ты тү стер пайда болады. Содан соң бірлі-жарым жә не майда, бірақ кө лемі жә не саны жағ ынан кө бейеді. Зақ ымданғ ан қ абық тар жарылып, қ айызғ ақ танады немесе қ айта тү леп жабылады. Жемістің ауруғ а шалдық қ анын қ ара сызық тан, тү гел қ арайып кеткен дақ тар жапқ ан барқ ыт тә різді заттың ө ршуінен білуге болады.

Зиянкестер мен ауруларғ а қ арсы кү рес шаралары. Жеміс-жидек ө сімдіктерінің зиянкестері мен ауруларына қ арсы кү ресте химиялық, агротехникалық, биологиялық, механикалық жә не физикалық ә дістер қ олданады. Олардың тиімділігін барлық ә дістері ә ржақ ты, комплексті тү рде жү ргізгенде ғ ана арттырылады. Химиялық ә діс зиянкестер мен ауруларғ а қ арсы кү ресте ө те жиі қ олданылады. Бірақ олар дұ рыс қ олданылмаса, кө птеген теріс ә серлер салдарынан дақ ылдар ө німі тө мендейді, сапа кө рсеткіштері нашарлайды. Ө сімдіктерді қ орғ ау ү шін қ олданылатын кө птеген химиялық ә дістер зиянкестер мен ауруларғ а ғ ана емес, пайдалы фаунағ а, адамдарғ а, жылық анды жануарларғ а жә не олардың организмдеріне де улы заттар есебінде ә сер етеді. Кейбір препараттарды жыл сайын бір жерге қ айталап қ олдана берсе зиянкестер тобы ү йреніп алып, оларды қ ұ рту ө те қ иынғ а соғ ады. Сондай-ақ химиялық препараттардың жетімсіз кемшіліктері де бар. Олар атмосфераны, топырақ ты, ө зенді, кө лді, суды уландырады, ө сімдіктерді кү йдіріп, жемістер мен жидектерде улы заттар жинақ талады да, адамдар, ә сіресе балалар организмдеріне теріс ә сер етеді. Сондық тан зиянкестер мен ауруларғ а қ арсы кү ресте химиялық препараттар қ олданудың ерекшеліктері туралы ережелерді қ атаң сақ тау қ ажет.

Химиялық препараттар (пестицидтер) қ олдану. Бұ лар қ олданылатын объектілері жағ ынан мына тө мендегідей топтарғ а бө лінеді: инсектицидтер – зиянкестерді қ ұ рту ү шін, акарацидтер – улы ө сімдіктерің кенелеріне, лимацидтер – сү йексіз денелерді – шырыштыларды қ ұ рту ү шін, ал нематоцидтер – жұ мыр қ ұ рттарғ а, зооцидтер – кеміруші сү т қ оректілерге, фунгицидтер – саң ырауқ ұ лақ ауруларын таратушылара, бактерицидтер – бактерияларғ а, гербицидтер арамшө птерге қ арсы кү ресте пайдаланылады. Ө сімдіктерді химиялық қ орғ ау қ ұ ралдары ылғ алданғ ан ұ нтақ (Ы. Ұ.), концентрациялы эмульсия (К. Э.), концентраттар (К), еритін ұ нтақ (Е. Ұ.), сулы еритіндерді (С. Е.), паста (П) жә не олардын тү йіршіктелген тү рлері кү йінде шығ арылады. Жеміс-жидек дақ ылдарына пестицидтер шашу, тозаң дату, дә ріленген қ ызық тырғ ыш улы заттар шашу, аэрозолдау (сұ йық заттардың газды жә не ауада араласып жү рген ұ сақ тамшылары, тұ ман немесе газда араласып жү рген ұ сақ қ атты бө лшектері) ә дістері қ олданылады. Шашу ү шін ерітінділер, суспензия, препараттардың эмульсиялары пайдаланылады.

Ерітінділер – сұ йық заттар, яғ ни препараттар суғ а ерітіледі (мысалы, мыс тотияйының ерітіндісі). Суспензиялар – сұ йық заттар, яғ ни қ атты ұ нтақ препараттар суғ а салғ аннан кейін ерімеген кү йінде қ алқ ып жү реді (мысалы, коллоидты кү кірттің сумен қ оспасы).

Эмульсия – сұ йық қ оспалар, яғ ни ұ сақ талғ ан сұ йық заттар (мысалы, N 30 препараты) бө лшектер басқ а сұ йық заттарғ а араласады да (мысалы, суғ а) қ алқ ып жү реді.

Аэрозоль – сұ йық затардың тамшылары немесе қ атты шаң ды бө лшектер ауада қ алқ ып жү реді. Сұ йық бө лшектердің аэрозолі – тұ ман, қ атты заттардың аэрозолі тү тін болып аталады. Бақ зиянкестерінее кө біне, аэрозольдардың уланғ ан тұ мандары қ олданылады.

Дуст – ұ сақ шаң тә різді препарат, ө сімдіктерге тозаң дату ү шін пайдаланылады.

Агротехникалық ә дістер. Зиянкестер мен ауруларғ а қ арсы курес ұ йымдастыру жә не агроехникалық шаралар қ олдану мә селелерін қ амтиды. Ондағ ы мақ сат ө сімдіктердің жақ сы ө суін, жеміс жә не жидек дақ ылдарын жетілдіріп, тұ рақ ылығ ын жоғ арылату ү шін қ олайлы жағ дайлар жасау, сондай-ақ зиянкесттер мен ауру таратушыларды ең болмаса азайту. Агротехникалық шаралардың бірі алдын алса, яғ ни зиянкестердің кө беюіне жол берілмесе, екінші біреулері оларды жою жағ дайын қ арастырады. Зиянкестер мен ауруларғ а қ арсы кү ресте қ олданылатын маң ызды агротехникалық шараларғ а: бақ қ атар аралығ ы мен ағ аш дің і маң айының топырағ ын мезгілінде жә не дұ рыс ө ң деу жатады.

Физикалық жә не механикалық ә дістер – жеміс-жидек дақ ылдарын қ орғ ау ү шін қ олданылады. Зиянкестер мен аурулардың пайда болуы есепке алынып, оларғ а қ арсы кү ресу мерзімі анық талады. Тор ұ стағ ыш пен зиянкестердің тү рлік қ ұ рамын, ұ шу ерекшеліктерін жә не зиянкестердің санын анық тауғ а болады. Бұ л ә дістің кемшілігі ұ стағ ыштарғ а зиянды насекомдармен қ атар пайдалы насекомдарда кіріп кетеді.

Механикалық ә діс. Бұ л ә діске зиянкестердің қ ыстап шығ атын ұ ясын жә не жұ мыртқ а салатын орындарын бө ліп тастау жатады.

Билогиялық ә діс. Бұ л ә діс жеміс-жидек дақ ылдарының зиянкестеріне, ауруларына қ арсы кү рес, ауру таратқ ыш микроорганизмдерді, жыртқ ыш жә не қ ан сорғ ыш улы насекомдар, бунақ денелілер мен жыртқ ыш қ ұ стар жә не кейбір мал тү ліктеріне негізделген. Бунақ денелілермен қ оректенетін сарышымшық тар – бақ тың нағ ыз досттары. Бір сарышымшық ұ ясы ө здерінің кү нделікті тіршілігі ү шін жеміс ағ аштарының қ ырық қ а жуық қ ауіпті зиянкестерін жояды. Қ осарланып ұ шатын сарышымшық тар ө з балапандарын кү ндіз 350 рет ұ шып келіп қ оректендіреді. Сондай-ақ кө ктеке, қ аратамақ, қ ызыл қ ұ йрық тар да пайдалы. Дә н мен қ оректенетін торғ айлардың ө зіде бунақ денелілермен қ оректенеді. Бунақ денелермен қ оректенетін кө птеген қ ұ стар (кө ктеке, сарышымшық, тоқ ылдақ, т.б.) ө здері тіршілік ететін ортасында қ ыстап шығ ады. Сондық тан ол қ ұ старды сақ тап, қ орғ аудың маң ызы бар. Ол ү шін ағ аш арасына ұ я салып, жем шашатын тақ тай жасау керек. Бақ зиянкестері мен ауруларына қ арсы биологиялық кү рестің негізгі бағ ыты жыртқ ыш жә не қ ансорғ ыш бунақ денелілер мен қ ұ старды, ә ртү рлі жә ндіктерді пайдалану. Жыртқ ыш денелілердің арасында кө п тарағ ан қ оң ыздар – кокцинеллидттер (қ анқ ызы қ оң ызы), флерницалар щұ бар шыбындар, шыбындар – ызылдақ шыбындар жә не ызылдақ қ оң ыздар. Алғ ашқ ы ү ш жыртқ ыш битпен жә не т.б. ө сімдік сорғ ыш зиянкестермен қ оректенеді. Ал барылдақ қ оң ыздар – жауын қ ұ рты мен дернә сілдердың жауы.

Семитог қ оң ызы (Қ ұ дай қ орабы) қ анқ ызы ө з тіршілігінде 5000, ал олардың дернә сілдері 350 битке дейін қ ұ ртады. Алтынкө з дернә сілдері 10 кү ннің ішінде 500 бит жеп қ ойса, ал шыбын дернә сілдері – ызылдақ шыбындар осындай уақ ыттың ішінде 400 бит жейді.

Бақ зиянкестерінен биологиялық қ орғ анудың басты бағ ыттарының бірі микробиологиялық ә діс болып саналады. Бұ л ә діс спорабактериялары, саң ырауқ ұ лақ тар, вирустар, т. б. микроорганизмдерді пайдалану жолымен зиянды бунақ денелілерді жаппай ауруғ а шалдық тырады, тіпті, ө лтіріп те жібереді. Қ азіргі кезде ө ндірістен зиянды бунақ денелеріне қ арсы кү ресте энтобактерин, дендобациллин, бип, битокси бациллин, т. б. препараттары шығ арылады.