Көркем әдебиет стилі, зерттелуі, ерекшеліктері.

Кө ркем ә дебиет стилі - проза, поэзия, драматургия салаларында жазылғ ан кө ркем шығ армалардың стилі (тілі). Кө ркем ә дебиет стиліне тә н бірнеше ерекшеліктер бар. Солардың бірі - тіл байлығ ы. Кө ркем шығ армапарда қ олданылмайтын сө здер мен сө з тіркестері, фразеологизмдер аз. Кез келген шығ арма тек қ ана авторлық баяндаудан ғ ана емес, кейіпкер тілінен де турады. Ал кейіпкерлер ә р жастағ ы, ә р мамандық тағ ы, ә р дә режедегі білімді адамдар болып келетіндігі белгілі. Сондық тан да кө ркем шығ армада кә сіби сө здер де, жергілікті тіл ерекшеліктері де, жаргондық сө здер де ұ шырасып отырады. Кө ркем ә дебиет стилінің екінші ерекшілігі - оның кө п стильді болып келетіндігі. Мұ ның мә нісі қ ай жанрда жазылғ ан шығ арма болса да, онда тіл арқ ылы қ арым-қ атынас қ ұ ралдарының барлық тү рінің қ олданылуында, яғ ни ауызекі сө йлеу тіліне қ оса, публицистикалық, ғ ылым, ресми стильдердің элементтері осы стильде ә р тү рлі ың ғ айда ұ шырасып отырады. Кө ркем ә дебиет стилінің тағ ы бір ерекшілігі бұ л стильде орындалатын ең бектердің басты міндеті эстетикалық тә рбие беретіндігімен тығ ыз байланысты болып келеді. Екінші сө збен айтқ анда, кө ркем шығ армада сө здің эстетикалық қ уаты, сө здің бейнелілігі алғ ашқ ы орынды алады. Сондық тан да троптардың жә не фигуралардың барлық тү рлері басқ а стильдерге қ арағ анда Кө ркем ә дебиет стилінде барынша мол жұ мсалады. Кө ркем ә дебиет стилінің функциональдық стильдер жү йесінде апатын орнына қ атысты ә р қ илы пікірлер айтылып жү р. Стилистердің бір тобы (Л. Н. Максимов, Н. М. Шанский, Н. А. Мещерский, К. А. Панфилов т. б.) кө ркем ә дебиет тілін функциональдық стильдерден тыс, мү лдем бө лек тілдік қ ұ ралдар жү йесі деп қ араса, P. А. Будагов, А. И. Ефимов, И. Р. Гальперин, Э. Г. Ризель, М. Н. Кожина, Б. Н. Головин, A. Н. Васильева, Д. Э. Розенталь, A. Н. Гвоздев сияқ ты ғ алымдар Кө ркем ә дебиет стилін басқ а стильдермен " терезесі тең ", себебі кө ркем ә дебиет те тіл қ олданудың аясы болып табылады ә рі ә леуметтік қ ызмет атқ аруғ а қ атынасады, ал эстетикалық қ ызметі сол ә леуметтік қ ызметтің бірі деп санайды. Оқ улық та кө ркем ә дебиет стилі жә не оғ ан тә н ерекшеліктер жө нінде тү сінік берілген. Осы анық тамаларды пайдалана отырып, оқ улық тағ ы жаттыруларды орындатқ аннан кейін кө ркем ә дебиет стиліне тілдің эстетикалық қ ызметінің, кө п мағ ыналық, бейнелік сипаттар тә н болатындығ ын ескерте отырып, оларды кө ркем-ә деби шығ армалардан іздестіру мақ сатында қ осымша материалдармен жұ мыс жасауғ а болады. Кө ркем ә дебиет стилінде мақ ал-мә телдер мен фразеологизмдердің кең інен қ олданылатындығ ын мұ ғ алім мысалдар арқ ылы нақ тылай тү сіндіреді. Оқ ушыларғ а ө здері оқ ығ ан кө ркем шығ армалардан мақ ал-мә телдер мен фразеологизмдері бар ү зінділерді тауып, жазып келуді тапсырады. Сонымен қ атар, кө ркем ә дебиет стилі тақ ырыбына байланысты берілген жаттығ уларды орындатып болғ аннан кейін қ осымша тапсырмалар беруге болады. Сынып оқ ушыларына патриоттық қ а арналғ ан: «Ел іші — алтын бесік»; «Кісі елінде сұ лтан болғ анша, ө з елің де ұ лтан бол» т.б. осы сияқ ты мақ ал-мә телдерді қ атыстырып, мә тін қ ұ рауды тапсырғ ан жө н. Мұ ғ алім мақ ал мен мә телдің ө зіндік ерекшеліктеріне тоқ талып, ә сіресе мә телдің эпитет, тең еу қ ызметтерін атқ аратындығ ын оқ ушыларғ а ескерте кетуге тиіс. Кө ркем шығ арма тіліне тілдік талдау жасатып, тө мендегі сө йлемдерден троптың тү рлерін табуды тапсыру.

Қ ыр жолаушысы сияқ танғ ан саптамасы бар.

Бұ л қ ағ азда Ғ айша жү регінің қ айғ ысы мен ө з ө мірінің ө кінішті арманын тү гендеп, тізіп жазып еді. (М.Ә уезов.)

Қ алың қ ызыл алтынның бетінде азғ ана ақ қ ылаң кү міс сызық тар бар.

(Ғ. Мү сірепов.)

Қ азіргі бұ лтсыз аспандай алысқ а, тазалық рақ атқ а шақ ырып, жырақ қ а мең зейді. (М. Ә уезов.) Оқ ушылардың ө здері оқ ығ ан шығ армаларынан ауыспалы мағ ынада жұ мсалғ ан сө здердің, троптың тү рлері қ атыстырылғ ан сө йлемдерді теріп жаздырып, олардың қ олданылу мақ сатын талқ ылату жұ мыстарын жү ргізу.

Кө ркем ә дебиет стилінің кө ркем сө з — ойды, сезімді образ арқ ылы бейнелейтін айрық ша ө нер екендігі жә не тілдің кө ркем шығ армада ерекше

эстетикалық қ ызмет атқ аратындығ ымен қ оса, ол кө пшілікке рухани тә рбие беретін тә рбиеші екендігін оқ ушыларғ а ұ ғ ындырғ ан соң, келесі жаттығ уды орындатады.

«Дидактикалық материалдан» ө лең ді бойындағ ы эстетикалық нә рінен айырмай қ арасө зге айналдырып жазуғ а берген тапсырмаларды орындату арқ ылы оқ ушылардың бейнелі тілмен жазу мә нерін қ алыптастырады. Мұ ғ алім оқ ушыларғ а кө ркем шығ армалардан ү зінділер оқ ыта отырып, кө ркем сө збен жазылғ ан ә деби шығ арманың анық тамасын шығ артады. Мұ ғ алім бұ л бағ ытта жұ мыстың мынадай тү рлерін ұ сынуына болады.

Тө мендегі мә тіндерді бір-бірімен салыстыра оқ ып отырып, олардың кө ркемдік қ асиетін анық тауғ а тапсырма беріледі.

— Қ арағ ым, біздің хал-жағ дайымыздың шет-жағ асын кө ріп-біліп отырсың ғ ой, — деп, тағ дырдың барлық суығ ына, зардабына, азабына шыдағ ан, шынық қ ан, қ айратты, сабырлы пішінмен кү рсініп алды. — Біз жетім-жесір қ алғ ан бейшарамыз. Барлық дү ниенің тауқ ыметін арқ алап қ алғ ан жас балам — анау. Мен болсам — сарнағ ан тілімнен басқ а тү гім қ алмағ ан, қ айратым қ айтқ ан, бір аяғ ым кө рде, бір аяғ ым жерде тұ рғ ан қ урағ ан бір кемпірмін. Екі кө зін алып, қ ұ дайым мү гедек қ ылып койғ ан келінім — анау. Ө зіне кү туші керек қ ылып отырғ ан ол — бір сорлы. (М. Ә уезов)

Бұ рын шынар ағ аштың ө зі де басқ а ағ аштар сияқ ты қ исық -қ ың ыр болатын. Гү лдері де кө з тартпайтын. Жапырақ тары жансыз, гү лдері бояусыз еді. Ол кү нге ұ мтылды, жапырақ тарын жаң бырғ а тосты. Суық тан, желден ық тамады. Бойындағ ы кө нбістік керенаулық, бейжайлық қ ұ рттарын кү н кү йдірді, жаң быр жуды, жел ұ шырып ә кетті. Қ азір Седратил Мұ нтаһ а бақ шасында бұ дан кө ркем бір ағ аш жоқ. Гү лдері қ андай! Қ ызыл жұ лдыздай жарқ ырап, жайнап, меруерттей тізіліп биік шың дардың ұ шар басына дейін қ ұ лпырып тұ рады. Хауа қ ыздың тыныштық тауып, демалар жері де осы шынардың тү бі. Шынар ағ ашқ а Хауа қ ыз шешесіне келгендей қ уанып келеді.

Таң дана қ арайды. Жас қ ыз осы шынар ағ аштай болып ө сер еді, ә ттең, мұ ның тамырлары да жоқ, жапырақ тары да жоқ. Қ алай жаралды, солай қ ала барды.

(Ғ. Мү сірепов).

Май жұ лдызы, таң қ ысқ а, ай жарық, дү ние тып-тыныш, жел жоқ, ауа жақ сы, жаң а қ онғ ан жұ рт, кө корай шалғ ын, жапырақ гү лдерінің иісі аң қ ын, біздің жастарды кө ріп тұ рғ ан жалғ ыз Алла, екінші — аспандағ ы Ай мен Жұ лдыз еді. Жан — жануар кү ндізден шаршағ ан секілді тынығ ып, жылқ ы жусап, қ ара мал кү йсеп, анда-санда қ ой ү ріккенде ұ йқ ысы сақ тө беттің маң қ ылдап ү ргені, кемпір-шалдың айтақ тағ ан дауысы ғ ана естілуші еді. (М.Дулатое)

Кө ркем сө збен жазылғ ан ә деби шығ армада ө мір фактілері жан-жақ ты, терең қ амтылатынын, ө мірдегі адамнан бастап, бү кіл жанды, жансыздың бә рі тү гел қ атысатындығ ын, қ оғ амның барлық саласын қ амтитындығ ын тү сіндірген мұ ғ алім енді ө здері оқ ығ ан шығ армағ а назарын аударады. Шығ армада кө птеген кейіпкерлер болатындығ ы, олардың жағ ымды, жағ ымсыз образдарғ а бө лінетіндігі жә не олардың ө мірге кө зқ арасы, тіл ерекшеліктері жайында оқ ушы тү сінігін нақ тылай тү скені жө н. Екінші жағ дайда, мұ ғ алім бұ лай нақ тыламай-ақ, кө ркем шығ арманы оқ ыта отырып, проблемалық -логикалық ойлау сұ рақ тарын беруіне болады, оқ ушылардың шығ армашылық пен жұ мыс істеп ізденуіне бағ ыт беру керек. Мұ ғ алім оқ ушылардың физика, химия, география т.б. пә н оқ улық тарындағ ы мә тіндерді ә дебиет пә ні оқ улығ ында берілген мә тіндермен салыстырып, олардың ө зіндік ерекшеліктерін жазып келуді тапсыруына болады. Немесе ө зіндік ерекшеліктерін санамалап, жетекші сұ рақ тар бере отырып ә ң гімелеуге жетелейді. Кө ркем шығ армаларды бір-бірімен салыстыра оқ ытып, тілдік талдау жү ргізу: троптың жай тү рлері — эпитет пен тең еу, олардың шығ армадағ ы идеялық -эстетикалық рө лі, сө з мағ ынасын ауыстырып қ олдану арқ ылы жасалатын троптың басқ а тү рлерін табу мақ сатында жалғ астыруғ а болады. Сө йтіп, баланың бойында талдау біліктілігін жү йелі қ алыптастыру керек, бірнеше жұ мыс тү рін, ең алдымен, оқ улық тағ ы екі жаттығ уды орындата отырып, кө ркем шығ армадағ ы суреттеу қ ұ ралдарының тілге сымбат, ажар, кө рік беру жө нінде аса маң ызды рө л атқ аратындығ ына тоқ талу қ ажет.

Кө ркем шығ арманың сө йлем ерекшеліктеріне назар аударту. Кө ркем шығ армадан инверсия, шендестіру, параллелизмдерді табу сияқ ты, кө ркем шығ арма тіліндегі дыбыс қ айталаулары мен олардың тү рлерін (ассонанс жә не аллитерацияларды)табу да оқ ушылардың кө ркем шығ армадағ ы тіл кө ркемдігін, сө йлем ө згешеліктерін тануларына кө мектеседі.

Сонымен қ атар «Дидактикалық материалдардағ ы» тапсырмаларды орындау (шығ армадағ ы табиғ ат кө ріністерін, кейіпкерлер бейнесін суреттеу, кейіпкерлер тіліне бағ а беру жұ мыстары) оқ ушылардың кө ркем ә дебиет стилін мең герулеріне толық мү мкіндік береді.