Стилистиканың жаңа бағыттары. Көркемдік тәсіл, ортастилистика, парагмастилистика

Экспрессивтік стилистиканың бү гінгі таң да ө зекті мә селеге айналуына қ азіргі қ оғ амдағ ы жеке тұ лғ аны тануғ а деген ерекше қ ызығ ушылық тың болуы, осығ ан байланысты қ оғ амдық ғ ылымдардың дамуындағ ы жаң а гуманитарлық парадигманың қ алыптасуы да ық пал етіп отыр. Бұ л бағ ыттағ ы ғ ылыми-теориялық зерттеулер мен талдаулар психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, этнопсихология, жеке тұ лғ аның лингвопсихологиясы, лингвокогнитивтік психология, лингвомә дениеттану мә селелерін анық тауғ а қ ажетті ақ параттарды береді. Экспрессивтік стилистиканы ғ ылыми-теориялық тұ рғ ыдан зерттеудің перспективасы тілдегі дара стиль категориясын, кө ркем шығ арма тілін, функционалды стилистика, стилистикалық ресурстар, ортология, сө з мә дениеті, т.б. мә селелерді ә р қ ырынан жә не терең ірек зерттеуге ық пал етеді(1).

Жаң а зерттеу аспектілерін қ ұ райтын соны ізденістер қ атарында стилистика ғ ылымын прагматикалық тұ рғ ыдан қ арастырудың да қ ажеттілігі, маң ыздылығ ы айрық ша. Бұ л бағ ытта зерттеген ғ алым Д.Ә лкебаева:,,...прагматиканың «іс-ә рекеті мен бітім, болмысын» айтушы мен тың даушының қ арым-қ атынасы арқ ылы тану стилистиканың жаң а бағ ытының пайда болуына негіз бола алады.Прагмастилистика - стилистика ғ ылымының жаң а бағ ыты. Кез келген айтылым адресаттарғ а (қ абылдаушыларғ а) ақ парат берумен қ атар, оның қ абылдауына ық пал ететін тілдік бірліктерді таң дайды жә не оның реакциясын тудырады. Прагматика адамның белгілі жағ дайда қ андай мақ сатпен сө йлеп тұ рғ анын қ оса қ арастырады. Адресант пен адресат арасындағ ы қ арым-қ атынас аясындағ ы тілдік бірліктердің ық пал ету жә не ә сер ету мақ сатынан пайда болғ ан туынды мә тін прагмастилистика деп аталады»(2) - дей келіп, стилистиканың жаң а бағ ытын сипаттай отырып, ө зіндік қ орытынды, тұ жырымдар жасайды. Экспрессивтік стилистиканың бү гінгі таң да ө зекті мә селеге айналуына қ азіргі қ оғ амдағ ы жеке тұ лғ аны тануғ а деген ерекше қ ызығ ушылық тың болуы, осығ ан байланысты қ оғ амдық ғ ылымдардың дамуындағ ы жаң а гуманитарлық парадигманың қ алыптасуы да ық пал етіп отыр. Бұ л бағ ыттағ ы ғ ылыми-теориялық зерттеулер мен талдаулар психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, этнопсихология, жеке тұ лғ аның лингвопсихологиясы, лингвокогнитивтік психология, лингвомә дениеттану мә селелерін анық тауғ а қ ажетті ақ параттарды береді. Экспрессивтік стилистиканы ғ ылыми-теориялық тұ рғ ыдан зерттеудің перспективасы тілдегі дара стиль категориясын, кө ркем шығ арма тілін, функционалды стилистика, стилистикалық ресурстар, ортология, сө з мә дениеті, т.б. мә селелерді ә р қ ырынан жә не терең ірек зерттеуге ық пал етеді(1). Жаң а зерттеу аспектілерін қ ұ райтын соны ізденістер қ атарында стилистика ғ ылымын прагматикалық тұ рғ ыдан қ арастырудың да қ ажеттілігі, маң ыздылығ ы айрық ша. Бұ л бағ ытта зерттеген ғ алым Д.Ә лкебаева:,,...прагматиканың «іс-ә рекеті мен бітім, болмысын» айтушы мен тың даушының қ арым-қ атынасы арқ ылы тану стилистиканың жаң а бағ ытының пайда болуына негіз бола алады.Прагмастилистика - стилистика ғ ылымының жаң а бағ ыты. Кез келген айтылым адресаттарғ а (қ абылдаушыларғ а) ақ парат берумен қ атар, оның қ абылдауына ық пал ететін тілдік бірліктерді таң дайды жә не оның реакциясын тудырады. Прагматика адамның белгілі жағ дайда қ андай мақ сатпен сө йлеп тұ рғ анын қ оса қ арастырады. Адресант пен адресат арасындағ ы қ арым-қ атынас аясындағ ы тілдік бірліктердің ық пал ету жә не ә сер ету мақ сатынан пайда болғ ан туынды мә тін прагмастилистика деп аталады»(2) - дей келіп, стилистиканың жаң а бағ ытын сипаттай отырып, ө зіндік қ орытынды, тұ жырымдар жасайды.

31. Орф мен орпо норманың фоностилистикағ а қ атысы. Орфоэпиялық норма дегеніміз сө зді тілдің айтылу заң дылығ ына сай айту, ал орфограмма норма дегеніміз сө зді дұ рыс жазу нормасы. Р.Сыздық былай дейді: «Ауызша ә деби тілге қ ойылатын басты талап-cө йлеу актісінде сө здерді дұ рыс дыбыстау, дұ рыс айту. Бұ л нормаларды ғ ылымда орфоэпиялық нормалар деп атайды». Орфография дұ рыс жазу ережелерінің мынадай принциптеріне сү йенеді: тарихи-дә стү рлі принцип, фонетикалық принцип, фонематикалық принцип, морф принцип. 1939 жылы қ.т кириллицағ а кү штеп кө шірілгеннен соң да қ азақ орфог.да кө птеген ө згерістер орын алды. Орфогр бойынша дұ рыс жазылып жү рген «қ ыйын, тыйын, тійін» сө здерінің «қ иын, тиын, тиін» сияқ ты қ ате формалары 1950-шы жылдардардан кейін енгізілді. И, у дыбыстарын дауысты деп санасақ, қ азақ тілінде екі дауысты қ атар келмейді. Байтұ рсынов тү зеген араб ә ліпбиі сол кезде жоғ ары бағ ағ а ие болғ аны жасырын емес. Мә селен, 1924ж Ташкент Ортазия университеті бюллнтенінде Е.Д.Поливанов «енді тү зетуді қ ажет етпейтін, тарихи тұ рғ ыдан алғ анда, кемелденген, жетілген ұ лттық графика» деп бағ алайды. 1926 жылы наурыздың басында Бакуде ө ткен I Бү кілодақ тақ тү ркологиялық съезде А.Байтұ рсынов, Е.Омаров, Б.Сү леев, Ә.Байсейітов, ә зірбайжан, татар ғ алымдары Алпарұ лы мен Ә.Шараф араб ә ліпбиін қ олдады. Қ орытындысында араб жазуын қ олдағ андар 7 дауыс, латын 101 дауыс болғ аны белгілі.

32.Қ азақ тіліндегі публицистикалық стильдің қ алыптасуы. Публицистика (латынша: кө пшілік, ә леумет)—қ оғ ам ө мірі ү шін маң ызды мә селелерді талқ ылау деген ұ ғ ымда жұ мсалады. Публицистикалық стиль қ оғ амдық талапқ а сай жазылғ ан шығ армалардың негізінде қ алыптасады. Белгілі бір тілде публицистиканың ө з алдына бө лек стиль болып қ алыптасуы қ оғ амдық сананың ө скенін, артқ анын кө рсетеді. Тілдің басқ а стильдері сияқ ты публицистикалық стиль де бірың ғ ай болып келмейді. Бірқ атар лингвистер публицистикалық стильдің жазбаша тү ріне саяси тақ ырыпқ а жазылғ ан газет, журналдардағ ы мақ алалар, памфлет, очерк т. б. шығ армаларды, шешендік сө здер публицистикалық стильдің ауызша тү ріне жатады.

Қ алыптасу кезең і[ө ң деу]

Публицистикалық стильдің жазба тү рінің ең алғ аш қ алыптаса бастауы халық тың жалпы мә дениеті мен экономикасына байланысты. Мә дениеті ерте дамығ ан елдерде публицистикалық жанр ерте қ алыптасады. Оғ ан орыс тілі мысал бола алады. Ресейде XVIII ғ асырда ең бірінші газет жарық кө рді; сық ақ журналдар шығ а бастайды.Радищевтің “Санкт-Петербургтен Москвағ а саяхаты” сол кезде жалынды публицистикалық шығ арма болып есептелген.

XIX ғ асырдың екінші жартысы публицистикағ а ү лкен ө згерістер енген кез болды. Бұ л кезде революцияшыл-демократтар публицистиканы царизмге қ арсы кү рес қ ұ ралы етіп жү мсады. В. Г. Белинский, Н. А. Добролюбов, Н. Г. Чернышевский сияқ ты сыншы-публицистер ө здерінің сын мақ алаларында қ оғ амдық қ ұ рылысты қ атты сынғ а алып, революциялық идеяны қ уаттады. Революциялық публицистиканың ең жоғ арғ ы ү лгісі марксистік-лениндік классикалық ең бектер болып саналә ды.

Жазба публицистика баспасө з мә дениетінің ө ркендеп даму дә режесін кө рсетеді. Қ азақ баспасө зі — Қ азан тө ң керісінің жемісі. “Қ азақ станда революциядан бұ рын баспа орны болғ ан жоқ. Бірен-саран шық қ ан кітаптарда қ азақ тілі бұ рмаланып басылып жү рді. Қ азақ тілінде ең тұ ң ғ ыш басылғ ан кітаптың бірі — “Қ озы Қ ө рпеш — Баян сұ лу” қ иссасы (ең алғ аш -1816 жылы басылыпты). Шоқ анның, Ыбырайдың, Абайдың т. б. шығ армалары Санкт-Петербургте, Қ азан мен Уфада, Орынбор мен Ташкентте шық қ ан. 1913 жылы басылғ ан азын-аулақ кітаптардың ішінде Спандияр Кө беевтің “Қ алың мал” романы, “Айна”, “Қ арлығ аш” деген ө лең дері мен поэмалары Қ азанда жарық кө рді”.^[1]

Публицистикалық стильдің сипаты[ө ң деу]

Публицистикалық стиль жұ ртқ а ү ндеу, ү гіт айтуда пайдаланылады. Мұ ндай ү ндеуге, ү гітке қ оғ ам ү шін жә не дә л сол кезең де зор мә ні бар мә селелер тақ ырып болады. Мысалы, саяси, экономикалық, экологиялық, мә дени, моральдық мә селелер. Ү ндеудің, ү гіттеудің мақ саты - жұ ртшылық ты қ оғ амдық мә ні бар іске қ атыстыру, жұ ртшылық тың санасына ық пал ету.^[2]