Функционалдық стильдердегі дайын сөз бірліктерінің стилистикалық қызметі.

Функционалдық стильдердегі сө з бірліктерінің мә селесі прагмастилистикадан бұ рын да қ арастырылды. Функционалды стильдерде жиі қ олданылатын сө з бірліктері стильдердің ерекшеліктеріне байланысты. Дайын сө з бірліктерін ғ алымдар арнаулы сө здер мен стереотип сө здер деп екіге жіктейді. Стильдерде ө зіндік модельдер мен сө з бірліктері қ алыптасады жә не дамиды. Д.А.Ә лкебаева дайын сө з бірліктері туралы былай дейді: «Стилистикалық дайын сө з оралымдарын штамп, клише, стереотип жатады. Тілдік клише де негізінен функционалдық стилистикада жә не фразеологияда қ арастырылып жү р. Штамп стилистикалық боямасы бар сө йлеу қ ұ ралы, сө з стереотипі психологиялық стереотиппен сә йкес келеді. Сө з стереотипі қ олданушығ а автоматты тү рде кө мекке келеді. Штамп сө зінің негізгі мазмұ ндық мағ ыналық бірлігіне сө з, сө з тіркесі, сө йлем, қ анатты сө здер, мақ ал мә телдер жатады. Стереотип ұ ғ ымдық образ, ол адам санасында орнық қ ан тү сінік пен қ ұ былыстың ақ иқ аттылығ ы ретінде ассоциацияланып тұ рады. Тіпті, оны стилистикалық фреймдер ретінде бағ алауғ а болады». Публицистикалық стильдегі дайын сө здерге мысал келтірейік: темір тұ лпар, ақ алтын, кө гілдір отын, ақ халатты абзал жан т.с.с. Ресми стильде: тө менде қ ол қ ойғ андар, тараптар міндеті, нормативті қ ұ қ ық тық актілер, материалды кө мек сұ раймын, хабарлай отырып, сотқ а жолдансын т.б. Кейбір стереотитер мен штампылардың стильдік бояуы қ анық немесе солғ ын болады. Д.А.Ә лкебаеваның кө рсетуінше, «функционалды стильдердегі дайын сө з орамдарының екі тү рлі жасалу жолы бар. Біріншісі орыс тілінен енген, екіншісі тө л тілдің дайын сө з формаларының жасалуы». Осының ішінде, орыс тілінен енген сө з оралымдары тіл мә дениетін жиі бұ зады да, тө л тілдің сө з орамдары, кө біне стильдік қ ателері туғ ызады. Дайын сө з тіркестері, барлық функционалды стильдер стильдік мақ сатта қ олданылады. Мысалы, ауызекі сө йлеу стилінде: қ ұ дай қ аласа, бұ йырса, ә ң гіме жоқ, жол тү ссе, жол болсын; Сонымен қ атар, кө птеген фразеологизмдер, қ анатты сө здер, мақ ал мен мә телдер осы стиль тү рінде жиі қ олданылады. Публицистикалық стильде: жаның да жү р жақ сы адам, қ аулы талқ ылау, жаң а айдар, тың тақ ырып, жазылғ ан жайдың жаң ғ ырығ ы, т.б. Осы стиль тү рінде штамптар ө те жиі кездеседі. Кө ркем ә дебиет стилінде дайын сө з оралымдары, стереотиптер, штамптар сирек кездеседі. Оның басты себебі, кө ркем ә дебиет стилінде қ ысқ а нақ ты жазу ү рдісі мү лде қ абылданбағ ан. Штампылар, стереотиптер, қ асаң сө з ү лгілері кө ркем ә дебиет стилінің жаулары екенін білген жө н. Ю.А.Бельчиковтің «Лексикалық стилистикасы» зерттеуінде кө ркем ә дебиет стилінде дайын сө здердің болмауы, сө з таң дау ү дерісінің жү руі штамптардың болмауына ө з ә серін тигізеті айтылады.

49. Тілдік нормалар: орфоэпиялық норма, орфографиялық норма, лексика-фразеологиялық норма, грамматикалық (сө зжасамдық, морфологиялық, синтаксистік) нормалар. Екі немесе одан да кө п вариант болғ анда, олардың біреуін талғ ап, таң дап қ олдану қ ажеттілігінен бірнеше варианттың біреуі ғ ана норма деп танылады: кө бі – кө бісі емес, туралы – турасында емес, т.б. Кей жағ дайда екі немесе ү ш вариант та норма деп танылады мұ ны/бұ ны, келуімен байланысты/келуіне байланысты. Алайда бұ лардың ішінде қ айсыбіріне артық шылық берілетін нұ сқ алары болады.

Сө йлеу тілінің ә деби тілдің қ ұ рамына кіретін бө лігі болады. Сө йлеу тілінің кодификацияланғ ан нормалардан бө лек, ө зіне тә н нормасы бар: сағ ан бірдең елерді ала кеп едім тә різді қ олданыстар жазба тіл мә тіндеріне жат болып есептеледі. Бірақ сө йлеу тілі ү шін норма деп танылады. Сондай-ақ Қ азақ станның экономикасы тұ рақ ты дамуда десек, сө йлеу тілі мә тініне жат, сө йлеу тілінің нормасы емес. Тілдік норманың негізгі сипатын ашуда тілдік жү йе – тілдік норма параллеліне сү йену, ә рине, жеткіліксіз, сондық тан проф. Р.Сыздық тілдік жү йе – тілдік норма – узус ү шендерін бірлікте ала отырып, “узус” деген ұ ғ ымды тілдік жү йеден ауытқ ып кеткен, бірақ дағ дығ а айналғ ан қ ұ былыс” деп таниды [4, 11]. Мысалы, мынадай сө здерде тілдік “жү йе” мен “узус” сә йкеспейді: - тұ са – тұ саула емес, ертте – ерле емес, тізерле – тізеле емес, келтір– келдір емес, қ озда – қ озыла емес, сө йле – сө зде емес. Тілдік жү йе мен норма сә йкес болса, ерле, тізеле, қ озыла болар еді [14, 46]. Бұ л жерде жү йеге сә йкес болмаса да, тілдік узус норма деп танылады.