Эпитеттің стилистикалық мәнері

Эпитет туралы нақ ты қ абылданғ ан тұ рақ ты анық тама жоқ. Д.А.Ә лкебаева ө з ең бегінде былай дейді: «Филология ғ ылымында эпитетті ә дебиетші, тілші ғ алымдар тү рлі бағ ыттарда зерттеуде.Ә дебиетшілер эпитетті антикалық, классикалық, романтикалық, реалистік деп бө леді, ал тілшілер дә стү рлі, тұ рақ ты, метафоралық деп қ арастырады». Кө ркем тал сө зі мағ ыналық бірнеше бірлікте тура мағ ынасында да ауыспалы мағ ынасында да келіп, тұ рақ ты эпитет қ ұ райды, публицистикалық мә тінде ол ауыспалы мағ ынасында қ олданылып тұ р, кө ркем тал –жастар, шә кірттер, жеткіншектер, ө сіп жеткендік, яғ ни жастардың кө ркем екенін кө ң ілі, кө зі, жаны кө ркем деп метафоралық эпитетті сө з ретінде қ олданылғ ан.

41.Метафораның стильдік қ ызмет і.Метафоралық бірліктерді лексемдік дең гейде зерделеу олардың ә ртү рлі аспектілерінің зерттеу бағ ытын айқ ындауғ а кө мектеседі.Белгілі бір зат не қ ұ былыс атауы басқ а бір зат не қ ұ былыстың тү рі, тұ лғ асы, қ имыл-ә рекет ұ қ састық тарына қ арай ауысып аталу тә сілін метафора деп атайды. Метафоралық тә сіл арқ ылы пайда болғ ан ауыс мағ ыналардың барлығ ы дерлік жалпы халық қ а тү сінікті байырғ ы сө здерден жасалады. Кө ркем ә дебиетте метафоралар жалпы халық тіліндегі метафорадан бө лектеу болады. Кө ркем ә дебиетте кү нделікті қ олданылып жү рген метафоралардың ә лдеқ айда образды, ә лі халық қ а тарамағ ан кү йде келеді.Метафора заттық жә не қ ұ былыстық ұ ғ ымдарғ а атау беру ү шін қ ызмет атқ арады. Бір заттың бойындағ ы белгіні, қ аситетті екінші атаудың бойынан іздеу-ұ қ сату жалпы метафоранның басты шарты: ол-ұ қ сату, салыстыру, сол ұ қ сату арқ ылы мағ ына жаң адан қ алыптасып, келесі кү рделі атау жасалып, басқ а сө з таптарына ауысып отырады.Метафоралар лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде ө зінің басқ а тілдік дең гейлермен салыстырғ анда қ арқ ынды даму нә тижесінде ө згерістерге кө бірек ұ шырайтын тілдік жү йенің бө лігі болып табылады. Жаң а сө здің пайда болыуы немесе ауысуы мен лексикалық қ ұ рамының ө згерісіне, оның ө суіне байланысты мә селелрді зерделеу қ андай да бір тілдің дамуындағ ы ү рдісті, сө зжасамдық жү йенің қ арқ ында қ асиеттерін анық тауғ а, белгілі бір шамада сө здіктің ә рі қ арай ө суін болжауғ а, оның ө згерістерінің лингвистикалық жә не экстралингвистикалық себептерін зерделеуге мү мкіндік береді. Тіл білімінде метафоралық қ олданыстардың лингвистикалық боллмысын анық тауғ а, олардың қ ұ рылымдық семантикалық ерекшеліктеріне сай классификациялау талпыныстары жасалынып келеді.Зерттеушілердің пікірінше, кез келегн жазушының шығ армасында немесе авторы белгісіз халық туындыларында метафораның екі тү рі кездеседі. «Бірі- бү кіл халық қ а тү сінікті, тұ рақ ты ауыс мағ ына алғ ан, дә стү рлі қ олданылып келе жатқ ан метафоралар, екіншісі- ә лі жалпыхалық тық сипат ала қ оймағ ан, жеке тұ лғ аның сө здік қ орынан шық қ ан метафоралар.Олар кө біне ә дебиетте қ олданылып жә не лингвистикадағ ы метафора деп ажыратылып, екеуі екі ғ ылымның нысаны ретінде қ аралуда» дейді. Мысалғ а Ә.Кекілбай ө лең дерін алайық:

Одан да тыныш ішіп тапқ ының ды,

Ө лең нің біл отына таптануды.

Ү мітке жү кті дү ние туар бір кү н

Айтар сол бұ рқ ануды, аттануды. Метафора адамның терең ойлауының ерекшеліктеріне қ атысты туындайды.Егер ойды басқ алай, ә дейі ө згертіп айтса, онда метафора қ ажет болғ андық тан емес, онсыз болмайтындық тан пайда болады, ол адамның ойлау қ абілеті мен тіліне тә н деп айтуғ а болады.Сө йлеу мен жазуда метафораларды жиі қ олдану сө йлеуші тілінің сұ лулығ ын кө рсетеді. Сонымен бірге, сө йлеушінің санасы, сө йлеу мен ойлауы, қ иял ұ шқ ылрлығ ы жақ сы байқ алады. Метафораларғ а жиі жү гіну сө йлеушінің не жазушы адамның тіл мә дениетінің жоғ ары дең гейде екендігін кө рсетеді.\

42. Тең еу - ерекше стилистикалық тә сіл. Ә серлі сө здің жасалу тә сілі сан алуан болып келеді. Соның ішінде ерекше байқ алатын стилистикалық амал-тә сіл- тең еу. Тең еу - ерекше стилистикалық тә сіл, мә тінде кө рнектә орын алатын ә серлі сө з.Ә серлі сө з стилистика ғ ылымында эмоционалды-экспрессивті лексикағ а да жә не кө ркем ойғ а, мазмұ нғ а қ ұ ралғ ан сө йлемге де байланысты айтылады. Тең еудің семантикалық - стилистикалық мә нін айқ ындайтын амалдардың қ атарына метафора, эпитет, метонимия, тең еулерді жатқ ызады. Тең еудің кө ркемдік сипаты кө ркем ә дебиет стилінде, ауызекі сө йлеу стильі жә не публицистикалық стильде ұ қ сату мен бейнелілікке қ ұ рала отырып, адресанттың айналасындағ ы зат қ ұ былыстың субъективті, объективті тең елетін заттардың жалпы сипатын санада сақ талғ ан. Жалпы қ азақ тіл білімінде тең еулерді алғ аш жазғ ан Т.Қ оң ыров болатын. Ол ө зінің «Қ азақ тең еулері» ең бегінде «Тең еу мү шелерінің бір-біріне қ атынасынан, ә сіресе, белгінің бір-біріне қ атынасынан ассоциациялық тең еулердің бес тү рлі структуралық типі келіп пайда болғ ан.Ал бұ л структуралық типтердің мү шелерінің бір-бірімен байланысу тә сілдері екі тү рлі жолмен жү зеге асярылады. Оның бірі - тең еу мү шелерінің парадигмалық қ атынасы, екіншісі-тең еу мү шелерінің синтагматикалық қ атынасы» деп жазады. Тең еулердің басты метафоралық сипаты туралы Т.Қ оң ыров былай дейді: «Тұ рмыстық заттардың тең еу образдары болып мейлінше жиі, тө тенше мол қ олданылатыны сонша, олардың бірталайы ө здерінің тең еулік қ ұ рылымын жоғ алтып, метафоралық сипатқ а ие болғ ан».

Тең еу - бү гінгі бағ зы заман ө мірінің адам санасындағ ы ұ қ сату белгісінің кө ркемдік қ уаты. Қ орыта айтқ анда, қ азақ тілінің кө ркем ә дебиет стилінде метафоралар мен тең еулерді молынан қ олдану кө ркем ә дебиет стилін терең мең геру дегенді білдіреді.

43.Кө ркем ә дебиет стилі, оның ө зіндік тілдік - стильдік ерекшеліктері. Кө ркем ә дебиет стилі кө ркем шығ армаларды жазуда қ олданылатын стиль. Проза мен поэзия қ ашанда даму ү стінде болғ андық тан бұ л стиль де даму ү стінде болады. Бұ л стилдің басты ерекшелігі жеке адамның тілдік қ олданысы кө ркем стильді дамытып отырады. Тың қ олданыстар мен тіркестерді жазушы не ақ ын қ олданғ анда тілдік нормалардың ішінде кө ркемдік нормаларғ а сү йенуі керек.дегенмен де тың қ олданыстар бұ л нормаларғ а бағ ынбағ анымен ә деби тілдің кө ркемдік дә режесін арттыратынын жоқ қ а шығ аруғ а болмайды. Бұ л стиль кез келген тілдің ең басты кө рсеткіші болады, оның ү стіне, бұ л стильде барлық стильдер тоғ ысады. Кө ркем стиль шығ арманы ө нер туындысы дә режесіне кө теретін стильдің бірі, сондық тан тілдік нормадан ауытқ у бұ л стильдің бұ зылуына соқ тырады.Кез келген кө ркем ә дебиет стильі бұ рынғ ы дә уірлердегі тең еу, метафора, эитеттің жаң а тү рлерін ұ сына отырып, олардың қ олдану мен жасау техникасын толық тырады. Тілдік нормалар мен кө ркем стиль тығ ыз байланыста болады, алайда бұ нда анық тап алатын бір жайт, тілдік нормаларғ ң а жататын кө ркем нормалардың кө ркем стильде реттеуші қ ызмет атқ аруы.Р.Сыздық бұ л туралы: «Ұ лттық ә деби тіл нормасы мен ұ лттық кө ркем ә дебиет нормалары дегендер бір категория емес. Стильдердің қ ай-қ айсының да тірегі, негізі қ азығ ы, қ оймасы-ұ лттық ә деби тіл, соның нормалары.Демек, кө ркем тіл нормалары- тұ тастың бө лшегі, жалпының тармағ ы ретінде танылуы тиіс». Қ азақ тіл білімінде кө ркем ә дебиет стильі Б.Шалабайдың зерттеуінде терең тү рде қ арастырылғ анын айта кету керек.Кө ркем ә дебиет стилінің басты ерекшеліктеріне онда тың нан жасалғ ан қ олданыстардың болуын, жекелік фактордың орын алуын, ә деби тілді дамытып байытып отыратынын жатқ ызуғ а болады.Р.Сыздық кө рсеткендей бұ л стиль барлық стильдерден жоғ ары тұ рады, себебі бұ нда тілдің барлық мү мкіндіктері ашылады.

44.Лексикалық нормалардың стиль тү рлерінде жә не сө з қ олданыстарын реттеуі мә селесінің зерттелуі. Р.Сыздық лексикалық нормаларды ү шке бө леді: жалпы жазба ә деби тіл нормалары, ауызекі сө йлеу тілінің нормалары, сө здердің қ олданыстағ ы нормалары.Лексикалық нормағ а бағ ыну ү дерісінде қ иындық келтіретін жаң а қ олданыстар мен жағ а сө здер.Лексикалық нормағ а бағ ынудың бірден бір кө рсеткіші жаң а қ олданыстардың жарыспалы сипаттан арылуы. Бү гінде кез келген ақ ын я жазушы, журналист, тіпті, тіл тасушылар жаң а қ олданыстарды лексикалық жү йеге кө птеп енгізуде. Лексикалық нормағ а бағ ыну ү шін жаң а қ олданыс зат не қ ұ былыстың барлық ерекшелігін дә л қ амту керек. Бү гінде кө птеген жаң а сө здер лексикалық жү йеге еніп, тө л сө зіміздей қ олданылып кетті. Мә селен, мұ зайдын- каток, жидашы-фольклорист, азагү л-венок.Р.Сыздық лексикалық нормалардан жө нсіз ауытқ уғ а апаратын тұ старды кө рсетеді: «қ азақ тың бү гінгі кең байтақ даласының тү пкір-тү пкіріне тегіс тү сініксіз жергілікті сө здерді молынан не орынсыз келтіру, кө не сө здердің мағ ынасын дұ рыс тү сінбей жұ мсау, қ олданыстан шығ ып қ алғ ан, «пассив» сө здерді «тық палау», қ ажетсіз тұ ста жаң а сө з жасай қ ою, не оның сә тсіз шығ уы «орысшылдық тан» орынды-орынсыз қ ашқ ақ тау, яғ ни орыс тілі арқ ылы енген, едә уір орын тепкен, нормағ а айналғ ан халық аралық кірме сө здерді аударып қ азақ ша балама «тауып беру» немесе сыртқ ы тұ лғ асын ө згертіп, «қ азақ ыландырып» жұ мсау, штамп элементтерге, жылтырауық «ә демі» сө здерге ү йірсектік таныту, сө здердің стильдік қ ызметін дұ рыс танымау т.т».Мысалғ а Х.Нұ рмұ хановтың Басқ а тілдің басқ ыншылығ ынсыз лингвоэкологияның бұ зылуы лексикалық нормаларды жә не лексикалық синтагматика (Тіркесу) заң ын бұ рыс қ олданудан басталады деп айта аламыз.Басқ а тілдің басқ ыншылығ ынсыз лингвоэкологияның бұ зылуы лексикалық нормаларды жә не лексикалық синтагматика (тіркесу) заң ын бұ рыс қ олданудан басталады деп айта аламыз. «Лингвоэкология тілдің дамуының объективті бет-бейнесін кө рсете білуге тиіс.Оғ ан тө ніп тұ рғ ан қ ауіп жө нінде қ оғ амғ а дабыл қ ағ ып, ә деби тілдің тағ дырына адамдар, қ оғ ам тіршілік етіп отырғ ан орта қ амқ орлық қ а алынып, қ орғ алуы тиіс,»-дейді Н.Уә ли. Сол себепті, бү гіндегі барлық тілші, ә дебиетшілердің басты мақ саты бұ рыс қ олдануларды ә ртү рлі стильдер кө лемінде лексикалық нормаларғ а сай дұ рыстау екендігі бә рімізге тү сінікті.