Тілдің стилистикалық бейтарап құралдары

Тілдік қ абаттардың бірліктері (ә сіресе, лексикалық қ абаттың) ө здерінің негізгі мағ ыналарынан тысқ ары, ә рқ илы рең ктерге ие болып келеді. Стилистикалық табиғ аты жағ ынан олар бірдей емес. Тілдік қ ұ ралдар, осындай ерекшелігіне орай, алдымен бейтарап жә не стилистикалық бояулы болып бө лінеді.

Тіл жү йесіндегі стилистикалық бейтарап, яғ ни ешқ андай қ осымша рең ксіз қ ұ ралдар қ атынас жасаудың барлық саласында кең інен қ олданылады. Олар стилистикалық бояуғ а ие болмайды. Мысалы, лексикада ү й, қ ол, адам, тау, оқ у, т.б. сө здер. Стилистикалық бояуғ а ие қ ұ ралдар осындай стилистикалық бейтарап қ ұ ралдардың аясында ғ ана айрық ша кө зге тү сіп тұ рады. Сондық тан олар стилистикалық нө лдік дең гейді қ ұ райды.

Стилистикалық бояудың екі тү рі ажыратылады: эмоционалды — экспрессивті жә не функционалды. Бұ л жағ дайда, стилистикалық бояуғ а ие тілдік қ ұ ралдарғ а ө здерінің негізгі атаулық, заттық -логикалық, грамматикалық мағ ыналарына ү стемелей, белгілі бір экспрессивті немесе функционалды мағ ыналарды қ оса білдіретін тілдік қ ұ ралдар жатады. Тілдің ондай қ осымша сапа — қ асиеттері ә лгі қ ұ ралдардың қ олданылу ө рісін шектеп, қ арым -қ атынастың белгілі бір саласында ғ ана жұ мсауғ а мә жбү р етеді. Мысалы, жалмауыз, шошқ а, сү мелек, шаһ ар, сө лектеу, желкебай, тыраштану т.б. Бұ лар эмоционалды-экпрессивті бояуғ а ие тілдік қ ұ ралдарғ а жатады.

Функционалды бояуғ а ие тілдік қ ұ ралдар да болады. Бірақ олардың ара-жігі экспрессивті бояуғ а қ арағ анда ондай айқ ын емес. Экспрессивті-эмоционалды бояу тілдік тұ лғ аның табиғ и қ асиеті болса, функционалды бояу тілдік тұ лғ аны қ арым-қ атынас жасаудың белгілі бір саласында кө п қ олданудан барып пайда болды. Соң ғ ы жағ дайда тілдік дә стү рдің де рө лі бар. Тілдің тұ лғ а — бірліктерінің мағ ыналық -стилистикалық жағ ы мен оларды белгілі салада кө бірек қ олдану дә стү рі арасында қ атаң тә уелділік бар. Белгілі салада тұ рақ ты қ олданудың нә тижесінде тілдік қ ұ ралдың мағ ынасы белгілі стилистикалық мә нге, бояуғ а ие бола бастайды да, кейін тұ рақ ты бекітіледі.

Мысалы, ресми стильде қ алыптасатын штамптар («жоғ ары жетістікке жетті», «қ аулы қ абылдады» т.б.) осындай қ олданыстың нә тижесі.

Қ азақ тілінің стилистикалық қ ұ ралдары дегенде тілдің стилистикалық бояуғ а ие тұ лғ а-бірліктерінің жиынтығ ы негізге алынады. Бірақ стиль тілдің стилистикалық бояуғ а ие емес, бейтарап элементтері арқ ылы да жасалатын ескерсек, бұ л мә селенің ә лдеқ айда кү рделі екенін тү сінеміз. Сондық тан кез келген тілдік тұ лғ а-бірлік (ә сіресе, кө п мағ ыналы тү рлері) стилистикалық қ ұ рал болуы мү мкін.

Стилистикалық бояуының сипатына орай, тілдік қ ұ ралдар функционалды бояулы жә не экспрессивті бояулы болып бө лінеді.

Функционалды бояулы қ ұ ралдар функционалды стильдердің тү р-тү ріне сә йкес ө зіндік ерекшеліктерге ие болып келеді. Мысалы, ғ ылыми стильдегі терминдер, кө ркем ә дебиет стиліндегі троптар мен фигуралардың тү рлері, ауызекі сө йлеу стиліндегі қ арапайым сө здер мен диалектизмдер функционалды бояулы қ ұ ралдарғ а жатады.

Экспрессивті қ ұ ралдарғ а тілдің эмоционалды-экспрессивті бояуғ а ие қ ұ ралдары жатады. Мысалы, эмоционалды рең кі жағ ынан олар кө терің кі салтанаттылық ты білдіретін, немесе мысқ ылды білдіретін, немесе ә шкерелеуші рең ге ие т.б. қ ұ ралдар болып қ еледі: Бұ лар, ә сіресе, жекелеген сө здерге тә н. Ол бояулар сө здердің контекстен тыс жағ дайына да табиғ и тү рде тә н болып келеді. Бұ дан грамматикалық тұ лғ а-бірліктерге қ арағ анда лексиканың эмоционалды-экспрессивті бояуы кең екенін кө реміз.