Лшеудің тәсілдері

Ұ лттық байлық жинақ талғ ан ә рі нә тижелі кө рсеткіштер санатына жатады жә не мемлекеттің экономикалық даму дең гейінің айнасы десе болады.

Ұ лттық байлық - бұ л материалдық жә не рухани игіліктердің жиынтығ ы жә не осы уақ ытта барлығ ы қ оғ ам меншігінде болады. Ұ лттық байлық қ ұ рамына мыналар енеді:

а) негізгі ө ндірістік жә не ө ндірістік емес қ орлар;

ә) айналмалы ө ндірістік қ орлар;

б) материалдық резервтер мен сақ тандыру қ оры;

в) айналым қ оры;

г) тұ рғ ындар мү лкі.

Ұ лттық байлық қ ұ рамына негізгі жер, ормандар, сондай - ақ барланғ ан табиғ и ресурстар жә не олар натуралды тү рде есептелінеді.

Қ азақ стан ө зінің ауқ ымы бойынша ұ лттық байлық тың ү лкен кө лемін иеленген. Біздің республикада жалпы жер кө лемі 222, 5 млн.га мө лшерді қ ұ райды, оның ішінде 82%-ауыл шаруашылығ ы жеріне жатады. Қ азақ станда 21, 7 млн.га орман мен табиғ и егістіктер, 11 мың ө зен, 7 мың нан астам кө л мен су қ оймалары бар.Ө сімдіктер қ оры 6 мың нан астам тү рлерден тұ рса, ал жануарлар ә лемі алуан тү рлі.

Шабындық тар мен жайылым (162млн. га) кө лемі бойынша Қ азақ стан Австралияны (450 млн. га), АҚ Ш-ты (320 млн. га) жә не Қ ытайды (234 млн. га) ғ ана алдына жібере алады. Қ азақ стан пайдалы қ азбалар қ оры мен олардың алуан тү рлері бойынша –ТМД- дағ ы ең бай аймақ тың бірі. Минералдық ресурстар ұ лттық табыстың тө рттен ү шін қ ұ райды.

Бұ рынғ ы одақ тағ ы мұ най қ орының 9%-ы Қ азақ стан ү лесіне тиесілі болса, ал ә ртү рлі бағ алаушылардың пайымдауынша жалпы ә лемдік мө лшердегі мұ найғ а ТМД ү лесі 6-10% қ ұ райды екен. Қ азақ станда марганец рудасы (408 млн. т) қ орының 13% шоғ ырланғ ан жә не мө лшері бойынша тек АҚ Ш- ты (553млн. т), Украинаны ғ ана алдына салады.

Қ азақ стан ә лемде хром рудасы қ оры бойынша екінші орынды иеленді жә не республика 1990жылы жалпы одақ тағ ы оны ө ндірудің 96, 6%-ын игерген. Жалпы темір рудасы қ оры (16662млн. т.) бойынша Қ азақ стан ә лемде Бразилия, Австрия, Канада, АҚ Ш, Индия, Ресей мен Украинадан соң сегізінші орынды иеленеді.

Вольфрам қ оры бойынша ә лемде Қ азақ стан бірінші орынды, фосфор рудасы бойынша - екінші, ал қ орғ асын мен молибден бойынша - тө ртінші орында.

1990жылы бұ рынғ ы Одақ тағ ы 98, 2% хромит, 81, 7% барит, 64, 7% фосфорит, 53% вольфрам, 38, 5%-қ орғ асын, 29, 5% молибден, 28, 4% мыс, 22, 1% боксит, 20, 1%асбест, 13%марганец, 11, 9% кө мір жә не 9, 7% темір рудасының қ оры Қ азақ стан ү лесіне келеді. Уран рудасы қ орының кө птігі бұ рынғ ы Одақ тағ ы уран ө ндірудің 56% қ амтамасыз етті. Республика жерінде Менделеев кестесінің 60-тан астам ең белгілі элементтері табылғ ан.

Қ азақ станның ауқ ымды табиғ и байлық тарын терең білу мен тиімді игеру - экономиканы дамытудың ең басты жағ дайының бірі болып табылады, сондай - ақ елдің ұ лттық байлығ ының ү здіксіз ө суінің ең маң ызды екендігі де рас.

Ұ лттық байлық ө зінің қ олданылуы бойынша былай бө лінеді:

а) ө ндіріс - қ ұ рал жабдығ ына (ең бек қ ұ рал - сайманы, шикізат, материал мен табиғ и ресурстар жә не

ә)тұ тыну заттарына (тамақ, киім, тұ рғ ын - жай жә не т.б.), ал ө зінің туу тегіне қ арай қ орланғ ан ең бек ө німіне (ең бек қ ұ рал - сайманын, шикізат, материал мен тұ тыну қ ұ рал - жабдығ ы қ орларына) жә не табиғ и ресурстарғ а (жер, су байлығ ы, орман жә не т.б.). Қ оғ ам аса дамымаса, онда оның материалдық негізін табиғ и байлық тар қ ұ райды. Ал, қ оғ ам тым дамыса, онда оның материалдық негізін адам ең бегімен жасалғ ан байлық қ ұ райды.

Ұ лттық байлық ты ө зінің қ ұ рамы бойынша екі топқ а бө луге болады: ұ лттық мү лік жә не табиғ и ресурстар. Елдерге материалдық игіліктердің заттай жиынтығ ы ұ лттық мү лікті қ ұ райды. Онда бұ рынғ ы кезең дегі барлық ұ рпақ ө міріндегі адамдардың қ орланғ ан ең бегінің бейнесі толық бар.

Табиғ и ресурстар елдегі табиғ ат берген табиғ и байлық тарды қ амтиды. Сондық тан ұ лттық байлық қ ұ рамына тек зерттелген, ескерілген жә не ө ндіріс процесіне тартылғ ан ресурстар қ оры енеді – пайдалы қ азбалар, орман, су, гидроэнергоресурстар мен жер кө лемі жә не т.б. Ұ лттық байлық қ а елдегі ескерткіштер, архитектуралық ежелгі қ ұ рылыстар, сурет галереясы, мұ ра – жай экспонаттары жә не т.б., алмаз бен валюталық қ орлар жатады.

Ұ лттық байлық тың ең маң ызды элементіне ө зінің қ ұ рамы мен жеке салмағ ы бойынша ұ лттық мү лікті айтамыз, оның ү лесіне ұ лттық байлық тың жартысынан астамы тиесілі болады. Ол ө з бойына халық шаруашылығ ының ө ндірістік жә не ө ндірістік емес қ орларын, оның резервті қ орын, тұ рғ ындардың ө з басының мү лкін енгізеді.

Ө ндірістік қ орлар қ ұ рамына барлық ең бек заты мен қ ұ ралдары енеді.

Олар процесс кезінде қ алпына келген қ ұ ралдарды игеру арқ ылы материалдық игіліктер процесінде қ олданылады немесе қ олданылуы мү мкін. Қ ызмет жасайтын ең бек заттары ғ ана ұ лттық мү лікке енеді. Қ оймада жатқ ан машина, станоктар немесе бекіту процесінде ә лі негізгі қ орлар бола алмайды жә не тек іске қ осылғ ан кезде ғ ана негізгі қ орғ а айналады.

Халық шаруашылығ ының ө ндірістік емес негізгі қ орларына тұ рғ ын ү й қ оры мен ұ лттық байлық элементтері жатады жә не олар ө ндірістік емес салаларда қ олданылады (денсаулық сақ тау, білім беру, ғ ылым, мә дениет жә не т.б.). Бұ л қ орлар тұ тыну сипатына ие болады жә не тұ рғ ындардың алуан тү рлі тұ тынулары мен қ оғ амдағ ы барлық ө ндірістік емес қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а арналғ ан.

Халық шаруашылығ ы резервтік қ орының қ ұ рамына ө ндіріс қ ұ рал- жабдығ ы мен тұ тыну заттары да енеді жә не олар кездейсоқ жағ дайларда, халық шаруашылығ ының кейбір салалары дамуының жекелеген диспропорциясын жә не т.б. жою ү шін резервтелген.

Ұ лттық байлық тың элементіне тұ рғ ындардың мү лкі де жатады жә не ол барлық ұ лттық байлық тың шамамен 1\5 бө лігін қ ұ райды. Тұ рғ ындардың ө з бастарының мү лкінің қ ұ рамына ұ зақ мерзімге қ олданатын заттар енеді –олар: ү й - жиһ азы, картина, жең іл машиналар жә не т.б. Тұ рғ ын ү й, саяжайлар жә не басқ а қ ұ рылыстар негізгі ө ндірістік емес қ орларғ а жатады, ал ірі қ ара, омарта, ауыл шаруашылығ ы қ ұ рал - саймандары – негізгі ө ндірістік қ ор болып табылады.

АҚ Ш пен бұ рынғ ы КСРО- ғ ы ұ лттық табыс қ ұ рамы, %- бен

Жоғ арыдағ ы кө рсетілген мә ліметтерге қ арасақ, ұ лттық байлық тың басты элементіне негізгі қ орлар (ө ндірістік жә не ө ндірістік емес) жатады жә не олардың ү лесіне елдің ұ лттық байлығ ының кө п бө лігі келеді.

Байлық динамикасының қ орлану мө лшері жә не қ ор қ айтарумен байланысын ұ лтық байлық индексі (УБ) аша тү седі, сө йтіп мына формуламен есептелінеді:

Ф П

УБ=I+ + х К,

Б Ф

мұ ндағ ы Ф- елдегі ө ндірістік қ орлар,

БО- бастапқ ы кезең дегі ұ лттық байлық,

П- есептелген кезең дегі пайда болғ ан ө нім,

К- қ орлану мө лшері.

Мынандай кө зқ арастар бар: ұ лттық байлық ұ ғ ымы материалдық емес қ ұ ндылық тарды да – ақ парат, ғ ылым білім ауқ ымы, тұ рғ ындардың мә дениет дең гейін жә не т.б. – қ амтуы қ ажет. Шын мә нінде, ақ парат ә леуметтік - экономикалық процестер мен қ ұ былыстарды моделдеу мен болжаудың негізі болып табылады. Нақ ты ақ парат кө мегімен қ оғ амның экономикалық ә леуетін толық іске асыруғ а болады – кә сіпкерлік қ ызметті ақ паратсыз елестету мү мкін емес. Кә сіпкерлік қ ызметте экономикалық ақ параттың қ ұ ны шексіз, сатылуы да мү мкін, дер кезінде ө ткерілмегендіктен уақ ыт бойынша қ ұ нын жоғ алтады.Мысалы, АҚ Ш-та жыл сайын фирма ғ ылыми - техникалық ақ паратты қ орғ ау ү шін орташа10-15млрд.долл.шығ ын жұ мсайды. Сондық тан да ақ парат ө ндірісінің негізі болып табылып, кез келген экономикалық жү йені дамытады жә не оның ө суін қ амтамасыз етеді.

Ұ лттық байлық ө зінің аса маң ыздылығ ына қ арамай - ақ, оны біліп - бағ амдаудың ә лі кезге дейін қ оғ ам тұ тынысынан, экономиканың басқ а да жұ мыстарын жасау мә селері дең гейінен қ алып отыр. Ұ лттық байлық тың теориялық мә селелерін жасаудың кенже қ алуына байланысты, оны болжау мен есептеудің партиялық сауалдары шешілмей отыр.

Алдағ ы уақ ытта ұ лттық байлық ты жетілдіру кө бінесе оның сапалық жақ саруымен, табиғ и байлық ты тиімді игерумен, қ оғ амның қ оршағ ан ортаны барынша сақ тау қ амқ орлығ ымен, экологиялық қ ауіпсіздікті қ олдау дең гейімен анық талады.