Фирма шығынының құрылымы және пайда

Ә рбір фирма ө ндірісті бастау ү шін келешекте қ анша пайда алатынын кө з алдына дұ рыс елестете білуі керек. Ол ү шін сұ раныс пен қ ызметті зерттеуге тиіс ө ндірілген ө німді қ андай бағ амен сатады, келешек табыспен шығ ынды салыстыру байланысты жұ мыстарды іске асыру.

1. Фирма шығ ындарының қ ұ рылымы

Тауар мен қ ызметті ө ндіру процесіндегі жә не ө ткізудегі фирманың шығ ындарын қ арастырамыз. Ең алдымен кө ң іл аударатынымыз ашық жә не баламалы шығ ындар, біріншісі де, екіншісі де фирманың қ ызметін есепке алады. Ашық қ а жататындар фирманың ө ндірістік факторларды пайдаланғ аны ү шін тө ленген шығ ындар. Ө ндірістің классикалық факторы болып есептелетіндер ең бек, жер (табиғ и ресурс) жә не капитал. Фирманың барлық ашық шығ ыны, негізінен, ө німді ө ндіруге қ олданғ ан ө ндірістік фактордың орнын толтырады. Бұ ғ ан кіретіндер ең бек ақ ы тү рінде ең бекке тө леу, жер – жер тө лемі капитал – негізгі жә не айналмалы қ орлар шығ ындары. Сонымен бірге кә сіпкердің ең бегіне тө ленетін тө лемдер ө ндіріс жә не сатуды ұ йымдастыру шығ ындарына жатады.

Ашық шығ ынның барлық жиынтығ ы ө німнің ө зіндік қ ұ ны болып есептеледі. Нарық тық бағ амен ө зіндік қ ұ нның айырмашылығ ы – пайда болады.

Мысалы, жер иесі рентасын тө лемейді, сонымен бірге жерді ө зі ө ң дейді, жалғ а беруден бас тартады жә не қ осымша табысты алмайды, осымен байланысты қ ызметпен шұ ғ ылданбайды. Фабрикағ а жұ мыс істеуге жалданбайды, ең бек ақ ы алмайды. Кә сіпкер ө з ақ шасын ө ндіріске салғ аннан кейін, банкке салмайды жә не ссудалық пайыз алмайды.

Ашық шығ ынды жә не балама шығ ынды есептеу арқ ылы фирманың пайдасын толық анық тауғ а болады. Жиынтық табыспен жә не барлық шығ ындар арасындағ ы айырмашылық пен экономикалық пайданы анық тайды.

Пайда дегеніміз –

1. Тікелей жә не жанама шығ ындар.

Шығ ынның ашық жә не баламалы болып бө лінуі басты мү мкіндік болып есептеледі. Сонымен қ атар шығ ын-ның сыныптамасының тікелей жә не жанама тү рі бар.

Тікелей шығ ындарғ а мыналар жатады: шикізат пн материалдар қ ұ ны, жұ мысшылар мен қ ызметкерлердің жалақ ысы, амортизациялық ө темдер, жал тө лемі, салық тар.

Жанама шығ ындар – бұ л тауармен байланысты емес шығ ындар фирмағ а толық қ атынасты.

Бұ ғ ан жататындар: ә кімшілік шығ ындар, жалдау ақ ысы, аммортизациялық ө темдер, қ арыз пайызы т.с.с.

2. Азаймалы қ айтарым заң ы.

Фирма ө ндіріс факторын белгілі пропорцияда пайдалануғ а тиіс, тұ рақ ты жә не ө згермелі фактор арасындағ ы тұ рақ ты фактордың бірлігіне шектен тыс ө згермелі факторды кө бейтуге болмайды. Бұ л кезде азаймалы қ айтарым заң ы ә сер етеді. Оны келесі ү лгіден кө руге болады (8.1. кестеден).

Ө ндіріс кө лемінің ө суіне байланысты фирма шығ ынының ө згеруінің тә уелділігі.

Ө ндіріс кө лемінің ө суімен жә не сату ө згергенде фирманың шығ ыны ө згереді:

8.1. кесте

А) Бір қ алыпты. Бұ л жағ дайда шекті шығ ын ә р уақ ытта тұ рақ ты шама жә не бірлік тауардың ө згермелі шығ ынына тең.

Б) Жеделдетілген. Бұ л жағ дайда шекті шығ ын ө седі, ө німнің артуына байланысты. Бұ л ахуалғ а байланысты азаймалы қ айтарым заң ымен, не болмаса материалдармен басқ а фактордың қ ымбаттауына қ арай айналым сыныптамасына жататын шығ ындар.

В) Баяу сатушылық. Егер фирманы сатып алу шығ ыны шикізатқ а, материалғ а азайса, ө нім кө лемі ө ссе, онда шектеулі шығ ын қ ысқ арады.

Осы жағ дайды келесі кестеден кө руге болады.

Ө згермелі ресурстың бір тү рінде тек жұ мысшы кү ші ө згереді. Ол 8.2 кестеде кө рсетілген.

8.2 кесте

Біздің пайымдауымызша жұ мысшы кү ші ө згермелі болып есептеледі. Кү нделікті жағ дайда фирма кө п ө згерістерге тә уелді болады. Ө ндірісті ұ лғ айту ү шін кө п мө лшерде шикізат, материалдар, энергиялар керек. Шығ ынның бір бө лігі тұ рақ ты жылдық тө лем, сақ тандыру жарнасы, қ олданылғ ан қ ұ рал - жабдық тардың қ ұ ны. Қ ысқ а мерзім кезінде шығ ынды тұ рақ ты жә не ө згермеліге бө лсек, сол кезде қ айтармалы ө зара заң ы ә сер етеді.

3. Тиімділік масштабы

Оң жә не теріс тиімділік масштабы

Фирма ұ зақ мерзімдік уақ ыт интервалында пайдаланатын ө ндіріс факторын, барлығ ын ө згертуі мү мкін. Басқ алай айтқ анда барлығ ы да ө згермелі болады. Ұ зақ мерзімдегі шығ ынды талдау фирманың ұ зақ уақ ыттағ ы бағ дарламасын айқ ындауғ а байланысты. Ірі кә сіпорын мен орташа кә сіпорынның қ андай мө лшерде ө нім шығ ару атының қ андай вариант ың ғ айлы екенін анық тау ү шін шығ ынды барынша азайту керек. Практикада неге машина жасау жә не металлургия саласында ірі кә сіпорындар, ал киім тігуде орта кә сіпорындар жұ мыс істейтінін білген дұ рыс. Қ ызмет кө рсету тек ұ сақ фирмаларда шоғ ырланғ ан.

Нан пісіру зауыты тоқ аш шығ арады делік. Кү нде 1000 тоқ аш шығ арғ андағ ы орташа қ исық жиынтық шығ ыны АТС 8.3 кестеде кө рсетілген.

8.3 кесте

1000 2000 3000 Q

Азаймалы қ айтарым заң ының ә серін қ айтару ү шін, ө ндіріс ауқ ымын ұ лғ айту керек, ол ү шін жаң а цех ашу, жаң а технология қ олдану т.с.с. Мұ ның ө зі мың дағ ан жаң а орындардың ашылуына салалас ө ндірістердің дамуына жеткізеді.

Азаймалы қ айтарым заң ы ө з ә серін тигізе отырып кө п кө лемде ө нім ө ндіру кезінде, біздің мысалда, нан зауыты1000 тоқ аш пісіргенде ең аз шығ ын ө з шегіне жетеді.

Егер біз оғ ан ә рі ө ндіріс кө лемін ұ лғ айтсақ, онда орташа жиынтық шығ ын АТС, жоғ ары кө теріледі. Ең тө менгі шығ ын 2000 қ арағ анда 3000 тоқ аш. АС догмасы, қ исық жазушы АТС1, АТС2, АТС кө теріледі. Ең тө менгі ұ зақ мерзімді шығ ын, орташа жиынтық шығ ын қ исығ ын жасайды, ә рбір ө ндіріс ауқ ымында ә ртү рлі. Ең тө менгі шығ ын мө лшері 2000 тоқ аш пісіргенде жү зеге асады.

Осындай жағ дайдың болуын экономика тү сіндіреді. Оң жә не теріс тиімділік ауқ ымының болу есебінен тиімділік ауқ ымы оң ө ндіріс кө лемінің мө лшері ө скен сайын орташа шығ ын азаяды, мө лшері, егер олар кө бейсе керісінше болады.

Енді тиімділік ауқ ымы немен тү сіндіріледі дегенге келсек

Тиімділік ауқ ымының масштабының оң жә не теріс тү сінігін кө п жағ даймен тү сіндіруге болады. Ү немдеу, ө ндіріс, кө беюі жә не кө бейтуге байланысты, оның себебі:

- кә сіпорын мө лшерінің ө згеруіне байланысты ө ндіріс процесінің мамандану жә не басқ ару артық шылығ ы артады;

- мө лшері жоғ ары кә сіпорындарда ең бек ө німділігі жоғ ары техника жә не қ ұ ралдар пайдалануғ а болады;

- қ ызметті ә р тараптандыруғ а толық мү мкіндік туады, жанама ө нім шығ аруғ а болады, ол ү шін негізгі ө ндіріс қ алдық тарын пайдалану арқ ылы т.с.с.

- кө лем тиімдіктің теріс болуы, басқ аруда жіберілген кемшіліктерге де байланысты, кә сіпорындардың ірі болуына қ арай;

- кейбір ө ндіріс саласында фирманың пайдасына қ арай жергілікті шең берден аспайтын мақ сатқ а байланысты қ арама қ айшылық болады;

- фирма кө лемінің артуы негізінде шешім қ абылдауғ а керекті ақ параттар беру шығ ыны артады;

- тиімділік ауқ ымы ә рбір ө ндіріс салаларында ә р жағ дайда болуы мү мкін. Кейбір ө ндіріс саласында орташа шығ ын ө зінің тиімділік шегіне жетеді, егер кө п ө нім ө ндірсе.

Жоғ арыда кө рсетілген қ ысқ а мерзім жә не ұ зақ мерзім кезең індегі фирманың шығ ынын талдау қ ажетті емес, себебі жоспарлау кезінде қ ысқ а уақ ытта шығ арылатын ө нім кө лемін анық тамайды (жә не ұ зақ мерзімде де). Ең тө менгі шығ ын емес, тек қ ұ ра, л пайданы арттырудың жә не зиянды азайтудың ең соң ында нарық тық экономиканы тұ рақ тандыру жә не ө су жағ дайы орын алады.