Көрсеткіштер жүйесі

Ұ лттық ө ндіріс кө лемін ө лшеу ү шін жалпы ішкі ө нім кө рсеткіші қ олданылады. Ол барлық жылдық ө нім қ ұ нының сомасын қ ұ райды, сондай - ақ Қ азақ стандағ ы шет ел жә не ө зінің ө ндіріс факторларын қ олдану арқ ылы қ ұ ралады. Оны жалпы ұ лттық ө німнен (ЖҰ Ө) ажырата білген жө н. Жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө) жалпы ішкі ө німнен (ЖІӨ) осы елдегі қ олданылғ ан ресурстар табысы сомасының шет елдегіден (пайыз, дивиденд, жалақ ы жә не т.б.) артық болады.

ЖІӨ =ЖҰ Ө - сыртқ ы экономика операция бойынша сальдо.

ЖІӨ ө зіне тікелей сол елде ө ндірген ө нім мен қ ызмет кө рсетуді жә не бұ л елдегі ө ндіріс факторын қ олданғ анда ғ ана енгізеді. Егер жапондық тарғ а жататын ө ндіріс факторын АҚ Ш-та қ олданса, онда олардың қ ұ ны ЖІӨ - ге енгізілмейді.

Бұ л жағ дай мұ ндай кезде де ескеріледі: американдық ө ндіріс факторы басқ а елде қ олданылса, олардың қ ұ ны да ЖІӨ - ге енбейді (енгізілмейді). Елдегі барлық фирмалардың қ осарланғ ан қ ұ н сомасы ЖІӨ -ді қ ұ райды. Жалпы ішкі ө нім мемлекеттің барлық аумағ ында ө ндірілетін болғ андық тан, сондай - ақ ол ө зіне тұ тыну мен инвестицияны енгізеді.

Қ азақ стан Республикасында ЖІӨ -нің ағ ымдағ ы бағ асы 1995 жылы 992, 5 млрд. тең ге мө лшерінде бағ аланды немесе бір тұ рғ ынғ а 60, 2 мың тең геден тиді. Ө зінің экономикасының ауқ ымы бойынша Қ азақ станның ЖІӨ 1990-шы жылы 53-ші орынды алды жә не ол Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия, Марокконың ЖІӨ -мен пара- пар келді. ЖІӨ -ді ө ндіруде Қ азақ стан жан басына шақ қ анда 1990-шы жылы Польша, Аргентина, Колумбия, Тайланд дең гейінде болды, ал АҚ Ш дең гейімен салыстырғ анда -18, 7%, бұ рынғ ы Одақ пен салыстырғ анда-69, 3% дең гейіді қ ұ рады.

9.1 кесте

Жалпы ішкі ө німнің ресурстары жә не қ олданылуы (цифрлар шартты тү рде)

Ұ лттық есеп - шот жү ргізу жү йесінің келесі ең маң ызды кө рсеткіші жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө) болып табылады. Ол экономикадағ ы бір жылғ ы тауар мен қ ызмет кө рсетудің тү пкі ө ндіріс кө лемінің жиынтық нарық тық қ ұ нынан тұ рады. ЖҰ Ө -ге тек қ ана сондай ө нім енеді, кейде ө ндіріс процесін мә ң гі тастап кетіп, жеке жә не қ оғ амдық тұ тынысқ а тү седі (енеді) немесе ө ндіріс саласына инвестициялық тауарлар (машина, ірі жабдық тар жә не т.б.) ретінде қ айтады.

Жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө) есеп-шотын есептеудің мақ саты мынада:

а) қ оғ ам экономикасының жай-кү йін бақ ылау;

ә) экономикалық циклдың ағ ымдық фазасын анық тау;

б) мемлекеттік саясатты қ алыптастыру. Жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө) БҰ Ұ -ның методологиясы бойынша статистикалық органдар есептейді жә не халық аралық салыстырулар ү шін қ олданылады. ЖҰ Ө ө зіне мыналарды: негізгі ө ндірістік жә не ө ндірістік емес қ орлардың (с1) амортизациясын (тозуын), материалдық ө ндіріс саласының таза ө німін (v+m)жә не сыртқ ы экономикалық қ ызмет бойынша табысты (m)- енгізеді:

ЖҰ Ө = c1+ (v+ m)+ m

ЖҰ Ө - нің кө мегімен еліміздің экономикалық даму дең гейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруғ а мү мкіндік туды. ТМД елдері мен Қ азақ станда ЖҰ Ө -ні экономикалық есептеу тә жірибесі 1988-ші жылы енгізбейді., сө йтіп ол қ осымша жинақ талғ ан кө рсеткіштерге (жиынтық қ оғ амдық ө нім, ұ лттық табыс жә не т.б.) қ осылды.

Жалпы ұ лттық ө німнің (ЖҰ Ө) жиынтық қ оғ амдық ө німнен (ЖҚ Ө) айырмашылығ ы сол, ол ең бек заты мен жартылай фабрикаттар қ ұ нының қ айталанғ ан есеп-шотын ендірмейді. Қ айталанғ ан есеп-шоттың енбеуін қ осарланғ ан қ ұ н кө рсеткіші қ амтамасыз етеді. Ол дегеніміз кә сіпорынның жалпы табысы жә не оның шикізат пен материалғ а кеткен шығ ындары арасындағ ы айырмасын кө рсетеді.

9.3 кесте

Ө ндіріс процесінің бес сатылық жағ дайындағ ы қ осарланғ ан қ ұ нның жә не сырт киімді ө ткізуді есептеудің мысалы (долл) Экономикалық процестің сатысы	Ара уақ ыттық бағ а немесе тү пкі ө нім бағ асы	Қ осарланғ ан қ ұ н
		Есептеу	сомасы		Сомасы
1.Қ ой шаруашылығ ы фермасы	Ара уақ ыттық ө нім-60	60-0
2.Жү нді алғ ашқ ы ө ң деу фабрикасы	Ара уақ ыттық ө нім-100	100-60
3.Тігін фабрикасы	Ара уақ ыттық ө нім-125	125-100
4.Сырт киімнің кө терме саудасы	Ара уақ ыттық ө нім-175	175-125
5.Сырт киімнің бө лшек саудасы	Тү пкі ө нім - 250	250-175
	Жалпы қ ұ н (сатылғ ан сомасы)-710	Барлығ ы -250

Кестеден байқ ағ андай, барлық ара уақ ыттық ө нім мен тү пкі ө нім қ ұ ны 710долл. қ ұ раса, қ айталанғ ан есеп-шот-460долл., ал қ осарланғ ан қ ұ н-250 долл.

Халық аралық статистикада ЖҰ Ө - ді ө лшеудің негізінен екі тә сілі қ олданылады:

1. Шығ ын немесе ө ндіріс бойынша;

2. Табыс немесе тү сім бойынша.

Екі тә сілден бірдей болып бағ аланады. Есеп - шоттың дә лдігіне қ арай соң ғ ысын ерекшелеуге болады.

ЖҰ Ө шығ ындар бойынша осы жылғ ы тауар мен қ ызмет кө рсетуді сатып алу шығ ындары кө лемі ретінде анық тайды.

ЖҰ Ө шығ ындар бойынша мынағ ан тең:

GNP= C+ I+ Y+ X

Мұ ндағ ы: GNP- жалпы ұ лттық табыс,

С- тұ тыну шығ ындары,

G- тауар мен қ ызмет кө рсетуді мемлекеттік сатып алу,

I- жалпы инвестициялар,

X- тауар мен қ ызмет кө рсетуді таза экспорттау.

ЖҰ Ө табыстар бойынша осы жылғ ы ө ндірілген тауардың ақ шалай табысы жә не қ ызмет кө рсетуді ұ сыну ретінде анық талады.

ЖҰ Ө табыстар бойынша мынағ ан тең:

Y= W+ R + i+ P

Мұ ндағ ы Y- жалпы ұ лттық ө нім,

W-жалдамалы жұ мысшының жалақ асы,

P –фирма мен корпорацияның пайдасы,

R-ренталық тө лемдер,

i-қ арыз капиталына пайыз (%)

ЖҰ Ө - ді номиналды жә не нақ ты деп айырады. Номиналды ЖҰ Ө фактілік немесе ағ ымдағ ы бағ амен ө лшенеді, ал нақ ты ЖҰ Ө кө рсеткіші инфляция немесе дефляцияны (номиналды ЖҰ Ө инфляция ә серінен тазарады, яғ ни бағ а индексін қ олдану қ ажет) есептеумен анық талады.

Номиналды ЖҰ Ө

Нақ ты ЖҰ Ө = Бағ а индексі

Номиналды ЖҰ Ө = нақ ты ЖҰ Ө х ЖҰ Ө дефляторы.

ЖҰ Ө 90-шы жылдардың басында АҚ Ш-та ағ ымдағ ы бағ ада 5570 млрд. долл.қ ұ рады, ал тұ рақ ты бағ ада (1982ж.) – 4154 млрд.долл. болды Баршағ а белгілі жай, егер ЖҰ Ө -нің жыл сайынғ ы нақ ты ө сімі 4%-дан аса, онда экономиканың жағ дайын дұ рыс деп санауғ а болады, ал ЖҰ Ө - нің нақ ты ө сімі4%-дан аз болса, онда дабыл қ ағ уғ а болады: бұ л кезде ө ндіріс қ ұ лдырап, жұ мыссыздық ө сіп, экономика тұ рақ сыздық қ а ұ шырайды.

ЖҰ Ө дефляторы = номиналды ЖҰ Ө

нақ ты ЖҰ Ө

ЖҰ Ө дефляторының кө мегімен ө ндірістің нақ ты кө лемі бағ а динамикасында инфляциялық немесе дефляторлық іс-ә рекет ү рдісі элиминацияланады.

Тауар мен қ ызмет кө рсету орташа бағ а пайызының ө згеруін - бағ а индексі дейміз. Индексті белгілеуді бастағ ан жылды базистік жыл дейміз. Базистік жылда ә рбір бағ а индекс белгіленеді. Ә р тү рлі тауардың бағ а индекстері жинақ талып тауар санына бө лінеді. Базистік жылдың бағ а индексі ылғ и да 100-ге тең болады.

9.1 сурет

ЖҰ Ө негізгі мароэкономикалық кө рсеткіштерінің бір- бірімен ө зара байланысы

- -

= =

-

=

Ағ ымдағ ы жылғ ы = ағ ымдағ ы жылғ ы рынок корзинасының бағ асы

бағ а индексі базистік жылғ ы рынок корзинасының бағ а х100

ЖҰ Ө дефляторының есеп - шотын есептеуде нарық қ оржыны тек тұ тыну тауарларын ғ ана емес, сондай - ақ мемлекет сатып алатын инвестициялық тауарлар да қ осылады.

Толық жұ мыстылық кезіндегі ө ндірілген ЖҰ Ө, яғ ни фрикциондық жә не қ ұ рылымдық жұ мыссыздық жағ дайындағ ы ЖҰ Ө - ді ә леуетті деп айтамыз.

Ө ндіріс кө лемін ө лшеу ү шін таза ұ лттық ө нім (ТҰ Ө) кө рсеткіші қ олданылады. Ә детте ол жойылып кеткен ірі жабдық тарды ауыстырудан тұ тынуғ а қ алғ ан тү пкі ө нім мен қ ызмет кө рсетудің сомасын кө рсетеді.

ТҰ Ө = ЖҰ Ө - амортизация

Келесі ең манызды кө рсеткіштердің бірі - ө зіндік табыс. Ол салық ты тө легеннен кейінгі ө зіндік шығ ындарғ а жұ мсалатын жалпы табысты кө рсетеді. Ө зіндік табысты анық тау ү шін біз ұ лттық табыстан корпорация пайдасы салығ ын, бө лінбеген пайданы жә не ә леуметтік сақ тандыру жарнасын шегереміз, сосын таза трансферттік тө лемдерді қ осамыз.

Орнық қ ан табыс деп тұ рғ ындардың билігінде болатын табысты айтамыз.

Оның мө лшері жеке табыстан дара дербес салық ты шегеру арқ ылы анық талады.

ЖҰ Ө кө рсеткішінде ресми емес жә не нарық тық емес қ ызмет тү рлері ескерілмейді. Бұ ғ ан - есірткі, тұ рмыстағ ы шарап жасау, жеке сабақ беру, науқ ас адамдарғ а қ арау, отбасында бала тә рбиелеу, ө з ү йінде ас дайындау, гараж бен саяжайды салу жә не т.б. жатқ ызамыз.

ЖҰ Ө тұ рғ ындардың ә л - ауқ атының ө суін сипаттайтын дә л макроэкономикалық кө рсеткіш болып табылмайды. Тұ рғ ындардың ә л - ауқ аттылық ұ ғ ымына қ оршағ ан ортаның жай - кү йі, қ ылмыстың ауқ ымы, еркін уақ ыттың кө лемі мен сапасы енгізіледі. ЖҰ Ө есеп - шотын есептеуде бұ л параметрлер ескерілмейді. Жоғ арыдағ ы аталғ ан факторларды ескеру ү шін «таза экономикалық ә л - ауқ аттылық» (ТЭА) кө рсеткіші қ олданылады.

ЖҰ Ө   ЖҰ Ө -нің қ ұ ры-лым-дық шығ ындары	NX	шетелден тү скен таза тү сімдер	Аморти зация	Жанама салық тар	Пайыздық жә не ренталық табыс
G
ЖІӨ жалпы ішкі ө німді анық тау	ТҰ О таза ұ лттық табысты анық тау	Ұ лттық табысты анық тау	Пайда
I
C
Ө з бетінше Айналысатын-дардың табысы
Жалдамалы жұ мысшыларғ а тө лем Ұ Т-ғ а ө ндіріс факторының ү лесі

9-2 сурет. Ұ лттық есеп - шот: қ ысқ аша баяндау.

Бұ л кө рсеткішті ғ ылыми айналымғ а енгізген американ экономистері В. Нордхаус пен Дж. Тобин еді. Ол тө мендегідей формуламен анық талады:

ТЭӘ =ЖҰ Ө +КЭ+Ө КҚ +Д-Э

Мұ ндағ ы ТЭӘ - таза экономикалық ә л - ауқ аттылық,

ЖҰ Ө - жалпы ұ лттық ө нім,

КЭ- кө лең келі экономика,

Ө Қ К- ө з - ө зіне қ ызмет кө рсету,

Д- демалыс,

Э- экология.

Жоғ арыда кө рсетілген макроэкономикалық кө рсеткіш-тер бір - бірімен ө зара байланысты жә не қ оғ амдық ө ндірістің ә ртү рлі жақ тарын сипаттайды. (сурет9-2 қ араң ыз).