Көрсеткіштер жүйесі. Қоғамдық өндіріс нәтижесінің жалпылама көрсеткішіне жиынтық (жалпы) қоғамдық өнімді

Қ оғ амдық ө ндіріс нә тижесінің жалпылама кө рсеткішіне жиынтық (жалпы) қ оғ амдық ө німді жатқ ызамыз, себебі ол қ оғ амдық ө ндірістің бір жылда қ ұ рылғ ан материалдық игілігінің (ө ндіріс қ ұ рал - жабдығ ы мен тұ тыну заттары) жиынтығ ын бейнелейді. Жиынтық қ оғ амдық ө нім (ЖҚ Ө) екі тү рде ө ндіріледі: натуралды - заттай жә не қ ұ ндылық. ЖҚ Ө натуралды - заттай тү рінде ө ндіріс қ ұ рал - жабдық тары мен тұ тыну заттарынан тұ рады. Осы тұ рғ ыдан барлық қ оғ амдық ө ндіріс екіге бө лшектенеді: ө ндіріс қ ұ рал - жабдық тар ө ндірісі (1-ші бө лімше) жә не тұ тыну заттары ө ндірісі (2-ші бө лімше).

ЖҚ Ө қ ұ рылымы қ ұ н тұ рғ ысынан тұ тынылғ ан ө ндіріс қ ұ рал - жабдығ ы қ ұ нына бө лінеді: (С) шикізат, материалдар жә не машина, ірі жабдық тар, зә улім ү йлерге енгізілген қ ұ нның бір бө лшегі жә не жаң адан қ ұ рылғ ан қ ұ н немесе ұ лттық табыс (V+M). Ұ лттық табыс ө з кезегінде қ ажетті ө німге (V) – (жұ мыс кү шіне шығ ындар) жә не қ осымша ө німге (М), - (қ ажетті ө німнен артық ө ндірілген) бө лшектенеді.

Жиынтық қ оғ амдық ө німнің (ЖҚ О) қ ұ н формуласы:

W=c+ v+ m

Мұ ндағ ы W – жиынтық қ оғ амдық ө нім немесе қ оғ амдық жиынтық ө нім.

с - ө ндіріс қ ұ рал - жабдығ ы ө ндірісіндегі тұ тынылғ ан қ ұ н.

v – қ ажетті ө нім.

m – қ осымша ө нім.

Осы экономикалық кө рсеткіш қ оғ амдық ө ндірістің нә тижесін кө терің кіреп кө рсетеді, себебі кейбір технологиялық процестерде шикізат пен материалғ а шығ ындар қ айталанады немесе қ осарлы есеп - шот жү ргізуге болады.

Мысалы:

Мұ ндағ ы тек Мұ ндағ ы қ ұ н: Мұ ндағ ы қ ұ н: Станок қ ұ нына

темір темірдің темірдің, темір мен

рудасының жә не темір темір рудасы

қ ұ ны темір рудасының қ ұ ндарымен

рудасының жә не есептелген

қ ұ нынан болаттың болаттың қ ұ ны

тұ рады қ ұ нынан алынады.

тұ рады

Қ оғ амдық ө ндірістің нә тижесін дә лірек анық тауда басқ а кө рсеткіш - тү пкі ө нім қ олданылады жә не ол қ айталану есеп - шотын жү зеге асырмайды. Тү пкі ө нім мө лшері тө мендегідей формуламен анық талады:

Кпр= c1+ v+ m

Мұ ндағ ы: с1 - машина, жабдық ірі ү йлер, алып қ ұ рылыстар

(амортизация),

v + m- жаң а қ ұ рылғ ан қ ұ н, таза ө нім немесе табыс.

Тү пкі қ оғ амдық ө нім жиынтық қ оғ амдық ө німнен шикізат пен материал айналымын алып тастау жолымен қ ұ рылды, яғ ни олардың қ айталану есеп - шотын болдырмайды. Қ оғ амның экономикалық дамуының ең маң ызы - жиынтық кө рсеткішке ұ лттық табыс жатады. Ол барлық ө ндіріс факторлары игерген табысының қ осындысын (рента, жалақ ы, капиталғ а пайыз (%), меншіктен табыс, корпорация пайдасы) қ ұ райды. Шетелдік тә жірибеде ұ лттық табыс таза ұ лттық ө нім (ТҰ Ө) мен бизнеске деген жанама салық айырмасы ретінде анық талады:

Ұ Т=ТҰ Ө - жанама салық тар

Дә стү рлі тә сіл бойынша, ұ лттық табысты жиынтық қ оғ амдық ө німнің бір бө лігі ретінде ө ндіріс процесінде тұ тынылғ ан материалдық ресурстары қ айтаруды шегеру арқ ылы анық таймыз.

Ұ Т=ЖҚ Ө - МШ

мұ ндағ ы: Ұ Т – ұ лттық табыс,

ЖҚ Ө - жиынтық қ оғ амдық ө нім,

МШ – материалдық шығ ындар.

Ө зінің қ озғ алысында ұ лттық табыс тө рт сатыдан ө теді: ө ндіріс, бө лу, айырбас жә не қ олдану (тұ тыну мен қ орлану). Ө ндіріс сатысында ұ лттық табыс барлық салада қ ұ рылатын таза ө нім тү рінде болады; бө лу сатысында

(жә не қ айта бө лу немесе ү лестіру) - ә ртү рлі бірінші жә не екінші табыс тү рінде болады; айырбас сатысында – тауардың ө ндіріс қ ұ рал - жабдығ ы мен тұ тыныс заттары тү рінің жиынтығ ын қ ұ райды; қ олдану сатысында – қ орлану мен резерв тү рінде болып келеді.

Қ олданудың тү пкілікті фазасында ұ лттық табыс екі қ ордан тұ рады: а) тұ тыну қ оры; ә) қ орлану қ оры.Ұ лттық табыс мө лшері тұ рғ ындардың тұ тыну дең гейі мен ө суі, сондай - ақ ө ндіріс аумағ ы мен оның ө су қ арқ ынына байланысты. Ұ лттық табыс жиынтық қ оғ амдық ө німнің шамамен 50%-ын қ ұ райды. Ұ лттық табыс қ оғ амның тү пкілікті ө німінен амортизация сомасына кем, шамамен 8-10% болады.

Егер ұ лттық табыс кө лемін елдегі тұ рғ ындар санына бө лсек, онда ө те маң ызды экономикалық кө рсеткішті табамыз: тұ рғ ындар ө мір дең гейінің айнасы – жан басына шақ қ андағ ы ұ лттық табыс.

Кейбір дамығ ан елдердегі басына шақ қ андағ ы ЖІӨ кө лемі

Ә лемдік қ ауымдастық қ а енетін елдер бойынша ө мір дең гейін анық тау ү шін жан басына шақ қ андағ ы жалпы ішкі ө нім (ЖІӨ) кө лемін қ олдануғ а болады. Біз кө рсетіп отырғ ан мә лімет шартты ә рі ө згермелі болғ анымен, тартымды екендігіне дау жоқ. Осы кө рсеткіш қ арастырып отырғ ан елдердегі тұ рғ ындардың ө мір дең гейімен ғ ана шектелмей, қ оғ амдық ө ндірістің тиімділігін де байқ атады.

Дамығ ан елдерде ЖІӨ ө ндірісі жан басына шақ қ анда 21 мың доллардан асып кетеді