Терминдер және түсініктер

Ашық шығ ын

Баламалы шығ ын

Бухгалтерлік (қ аржылық) пайда

Тұ рақ ты шығ ын айналымы

Жиынтық (жалпы)

Орташа

Шектеулі ө нім

Шектеулі шығ ын

Оң жә не теріс тиімділік ауқ ымы

Пайда дегеніміз – жалпы тү сім (ЖТ) мен жалпы шығ ындар (ТС) арасындағ ы айырма:

П = ЖТ-ЖШ

Фирманың мақ саты – белгіленген бағ а арқ ылы мейлінше кө п пайда алуғ а немесе мейлінше аз зиян шегуге жағ дай жасайтын ө ндіріс кө лемін таң дап алу. Қ ысқ а мерзімдік кезең де бә секелес фирманың қ ұ рал жабдығ ы тұ рақ ты болады да, ал ө нім шығ ару кө лемі ө згерген кезде тек ресурстар айнымалы ғ ана ө згереді, осығ ан сә йкес айнымалы шығ ындар ө згереді. Енді, қ ысқ а мерзімді кезең нарық тық бағ а мен ө з шығ ындары туралы ақ параттарды ескере отырып, фирма ө нім шығ ару кө лемі туралы шешімді қ алай қ абылдайтындығ ын кө рсетейік.

Бә секелес ө ндірушінің алдында ө зара байланысты 3 сұ рақ туындайды:

1) Ө ндіру қ ажет пе?

2) Егер ө ндіру қ ажет болса, қ андай мө лшерде?

3) Алынатын пайда мө лшері немесе зиян қ андай болады?

Егер ө нім пайда ә келетін болса, онда бірінші сұ рақ қ а жауап дайын. Егер ө ндіріс зиян шегетін болса, онда фирманы жапқ ан жағ дайдағ ы шығ ындарды жә не фирма қ ысқ а мерзімде ө з қ ызметін жалғ астырғ андағ ы шығ ындарын анық тау қ ажет. Ө ндіріс жабылғ анда зиян (З) тұ рақ ты шығ ындарғ а (ТШ) тең болады:

З = ТШ

Егер фирма ө ндіріс кө лемінің белгілі бір мө лшерінде АС-тан зиян шегетін болса, онда ол ө з ө німін қ ысқ а мерзімді кезең де ө ндіруге тиіс болады. Сонымен, бірінші сұ рақ қ а былай деп жауап беруге болады: егер бә секелес ө ндіруші экономикалық пайда алатын болса немесе ТШ-тан кем зиян шексе, онда ө ндірісті жү ргізуге болады.

Екінші сұ рақ тың жауабы ө ндіруші мақ сатынан туындайды: фирма мейлінше кө п пайда алып немесе мейлінше аз зиян шегіп жұ мыс істеуге сә йкес келетін ө нім кө лемін ө ндіреді. Ү шінші сұ рақ қ а жауап берерде (1) формуланы қ олдану жеткілікті.

Қ ойылғ ан сұ рақ тарғ а толық жә не нақ ты жауап беру ү шін белгілі бір ө ндіріс стратегиясын таң дап алуғ а болатын ү ш ық тимал жағ дайды қ арастыру қ ажет. Барлығ ы да ө німнің нарық тық бағ асына байланысты болады. Бұ л тә уелділікті тү сіндіру ү шін формуланы жазайық:

П = Р х Q – АС х Q = (Р-АС) х Q (2)

Бірінші жағ дайды қ арастырайық – пайданы мейлінше арттыру. Бағ а орташа шығ ындардың ең тө менгі дең гейінен жоғ ары дерлік, яғ ни

Р> АС_мін (3)

Онда, (2) формула бойынша есептесек, фирма экономикалық пайда алады. Оны мейлінше арттыру ү шін ө ндіруші ө ндірісті ә рбір қ осымша ө ндірілген ө нім бірлігінің жалпы тү сімге (R) қ осатын ө сімі оның жалпы шығ ындарғ а (ТС) қ осатын ө сімінен артық немесе тең болғ анша ұ лғ айту қ ажет. МR³ МС, ө йткені МR = Р. Сондық тан, фирма менеджерлері ә рбір қ осымша ө ндірілген ө нім бірлігіне шақ қ андағ ы шекті шығ ындарды ө нім бағ асымен салыстырулары керек. Бұ л жағ дайда осы ө нім бірлігін сату (1) формулағ а сә йкес, жалпы пайда ө седі.

Мейлінше кө п, мынадай тең дік орындалғ ан жағ дайда шығ арылатын ө нім кө леміне Q^* сә йкес келеді.

Р = МС

Бұ л шарт жетілген бә секелес фирма ү шін пайдасын ең жоғ ары дең гейге жеткізетін шарт болып табылады.

Бұ ғ ан дейін қ арастырғ андай қ ысқ а мерзім кезең і деп белгілі бір уақ ыт аралығ ын айтамыз. Ол уақ ыт ағ ымында ө ндірістің кейбір факторлары ө згермей қ алады. Сондық тан, қ ысқ а мерзім кезең інде ө ндірістің жалпы шығ ындарын (ТС) анық тағ анда, оның тұ рақ ты (АС) жә не айнымалы (VC) шығ ындарын ажыратады, яғ ни:

ТС = FC + VC

Тұ рақ ты шығ ындар (АС) деп – қ ысқ а мерзім кезең інде ө нім шығ ару кө лемінің ө згеруіне байланысты ө згермейтін шығ ындарды айтамыз. Оларғ а мыналар жатады: амортизациялық ө темдер, жал тө лемдері, тұ рақ ты салық тар, сақ тандыру тө лемдері, дербес басқ арудың жалақ ысы жә не т.б.

Айналым шығ ындары (VC) деп – шығ арылатын ө нім кө лемінің ө згеруімен бірге ө згеретін ө ндірістік шығ ындарды айтамыз. Айнымалы шығ ындарғ а: шикізатқ а кеткен шығ ындар, жұ мысшылардың ең бекақ ысы, салық тар, энергия мен отын ресурстарына, кө лік қ ызметтерін тө леуге кететін шығ ындарды жә не т.б. жатқ ызамыз.

Ө ндірістік шығ ындарды талдағ анда, жалпы шығ ындармен қ атар орташа жә не шекті шығ ындарды да ө те жиі қ олданамыз.

Ө ндірістің орташа жалпы шығ ындары (АТС) жалпы шығ ынның (ТС) ө ндірілген ө нім кө леміне (Q) қ атынасымен анық талады да, ө німнің бір данасын шығ аруғ а кеткен жалпы шығ ынды кө рсетеді. Сонымен орташа жалпы шығ ындар мына формуламен есептеледі:

АТС = ТС = АҒ С + АVС

Q

Мұ нда

АТС – орташа жалпы шығ ын

ТС – жалпы шығ ын

Q - ө ндірілген ө нім кө лемі