Полыгалина Г.В. 7 страница

- майдалау, ұ сақ та, себу жә не араластыру (ступкалар, ұ сақ тау диірмендері, майдалағ ыштар, зертханалық електер, діріл пайда болатын аппараттар, араластырғ ыштар жә не т.б.) аппараттары;

- вакуум жә не қ ысым пайда қ ылатын (механикалық жә не бекітілген вакуум-насостар, компрессорлар жә не т.б.) аппараттар;

- дистиляторлар;

- оптикалық қ ондырғ ылар жә не жарық кө здері (шамдар, жарық фильтрлері жә не т.б.).

Орталық (зауыттық) зертханаларды жабдық тауғ а қ ажетті қ ұ рал-жабдық тар, ыдыстар мен реактивтер тізімі қ ант ө ндірісінің есебі жә не техно-химиялық бақ ылауы Ережелерінде (Киев, 1983ж) ал шикізаттық зертхананың «Қ ант қ ызылшасын қ абылдау жә не сақ тау» технологиялық регламентінде (Киев, 1989ж) кө рсетілген.

Зертхана бө лімшелері жә не олардың міндеттері

Орталық (зауыттық) зертхана тұ рақ ты жә не мезгілді жұ мысшылардан қ ұ ралады.

Зертхананың тұ рақ ты жұ мысшылары: бас технолог, оның орынбасары (қ уаттылығ ы жоғ ары зауыттарда екі орынбасар - ө ндіріс бойынша жә не зертхана басшысы болады); тө рт ауысымды инженер-технолог (зауыттағ ы жұ мыс ауысымының санына байланысты); химик-аналитик; артылатын ө німнің (қ ант, меласса, жом) арнайы сараптамаларын жү ргізетін зертханашы.

Мауысымдық жұ мысшы зертхананың санын – технологиялық процестердің ағ ымдағ ы бақ ылауы бойынша негізгі операциялардың орындалу уақ ытының есебіне сә йкес анық талады.

Бақ ылау бойынша негізгі операциялардың тізімі жә не олардың орындалуына типтік уақ ыт нормалары тө менде келтірілген:

Операция Операцияның орындалуына ауысымдағ ы уақ ыт нормасы,

адам/сағ атына

Сараптамасы:

транспортерлі-жуғ ыш судың 0, 28

қ ызылша жоң қ асының 2, 25

қ ызылша сө лінің 0, 20

диффузиялық сө лдің 1, 52

шикі жомның (сахароза қ ұ рамына шақ қ анда) 2, 29

пресстелген жомның 1, 73

жомпрессті судың 0, 68

диффузиядағ ы таза судың 0, 50

ә к сү тінің 0, 68

алдын-ала дефекация жә не

дефекация сө лінің 0, 33

І сатурация сө лінің 0, 37

ІІ сатурация сө лінің 0, 37

сульфитирленген сө лдің 0, 90

сұ йылтылғ ан сү зілген тұ нбаның 0, 72

Анық тау:

қ ою, сү зілген тұ нбадағ ы сахароза қ ұ рамын 0, 55

жуындылардағ ы қ ұ рғ аз заттарды 0, 75

Сараптама:

буландыру аппаратынан

шық қ ан шырынның 0, 99

сульфитациядан кейінгі

клровкалы шырынның 0, 58

қ ант-шекерінің 0, 20

мелассаның 0, 72

І кристаллизация утфелінің

кристаларалық ерітіндісінің, ағ ынының 0, 90

ІІ кристаллизация утфелі

жә не оның ағ ынының 0, 91

аффинациялық утфель

жә не оның ағ ынының 0, 42

ІІІ кристаллизация утфелінің 0, 57

жұ мысшы араластырғ ыштағ ы ІІІ кристаллизация

утфелінің кристаларалық ерітіндісі 0, 67

соң ғ ы кристаллизация қ антының 0, 64

клеровканың 0, 69

буландыру қ ондырғ ысының жә не

вакуум-аппараттардың конденсаторларындағ ы

барометрлік судың 0, 76

вакуум-сү згілердің конденсаторларындағ ы

барометрлік судың 0, 76

аммиакты судың 0, 73

ағ ынды судың 0, 85

Индикатор қ ағ аздарының сапалық бақ ылауы 0, 11

Жазу:

қ ызылша массасының кө рсеткіштерінің

есептелуі 0, 88

кө рсеткіштер тақ тасындағ ы жазбалар 1, 05

Журналдарды толтыру 0, 24

Басқ а сараптамалар 1, 83

Маусымдық жұ мысшы зертханалардың шамамен бө лімшелері ә р ауысым ү шін, келесідей:

Қ ызметі Адамдар саны

Зертханашы 1

Зертханашының кө мекшісі 1-2

Жом жә не басқ а да қ алдық тар бойынша

сараптама жү ргізетін жұ мысшылар 1

Шырын мен сө лдердің сілтілігі бойынша

жә не температураны анық тауғ а бақ ылау

жү ргізетін жұ мысшы 1

Мелассаның салмағ ын ө лшейтін жә не

кристаллизация процесін бақ ылаушы 1

Зертханашы мен басқ а да зертхана жұ мысшыларының арасындағ ы міндеттер – зауыттың қ уаттылығ ына қ арай жә не жұ мысшылардың саны бойынша, ә р ө ндірісте бас технологтың шешімімен анық талады (бекітіледі).

Зауыттың шикізаттық зертханасы жұ мыс жү ргізуді екі ауысымда ұ йымдастырады. Зертхананың инженерлі-техникалық мамандары келесі міндеттерді атқ арады: шикізаттық зертханағ а басшылық етуді қ амтамасыз ететін мең геруші, инженер-микробиолог, сақ тауғ а жә не ө ң деуге келіп тү скен қ ызылша сапасын анық тауды жү ргізетін техник-химик, сараптамаларды жү ргізетін бас зертханашы.

Шикізаттық зертханада 5 жұ мысшы қ ызметтер тү рі қ арастырылғ ан: «Рюпро -1» - сынамасараптағ ыш кө мегімен қ ызылша сынамасын автомашинадан алуды ұ йымдастырушы оператор; «брутто» жә не «нетто» таразыларда жұ мыс жү ргізетін екі таразылау (ө лшегіш) жұ мыскерлер жә не тамыртү йнектерді тазалауғ а дейінгі жұ мыс атқ арушы екі қ ызметкер.

Қ ызылшақ ант ө ндірісінде техно-химиялық есептеулерін жү ргізу

Қ ант ө ндірісінің техно-химиялық бақ ылауының негізі – қ ант зауытына шикізатпен бірге келіп тү сетін жә не аяқ талмағ ан ө ндіріс ө німдерінде болатын сахароза мө лшері, сондай-ақ мелассада жә не рафинад сірнесінде алынғ ан дайын ө нім арасындағ ы баланстарды қ ұ растыру болып табылады.

Дайын ө нім тү ріндегі, сонымен қ атар меласса жә не рафинад сірнесі тү рінде берілген жә не алынғ ан сахароза мө лшерінің арасындағ ы ө згерісі - ө ндірістегі сахарозаның жалпы шығ ынының мө лшерін береді.

Зауыт бойынша сахароза балансын ө ндірістің басталғ ан кү нінен бастап қ ұ растырады.

Сонымен қ атар, барлық кө рсеткіштер (шикізат қ анттылығ ы) сахарозаның шығ уы; мелассада немесе рафинад сірнесінің қ ұ рамындағ ы сахароза мө лшері жә не сахарозаның шығ ындары ө ң делген қ ызылша немесе шикі-қ антқ а байланысты пайызбен (%) ө рнектеледі, ал қ ант-рафинад ө ндірісінде - ө ндіріске берілген сахароза массасына байланысты пайызбен (%) ө рнектеледі.

Сондай-ақ, ө ндірістің жылдық, мезгілдік жә не жартыжылдық соң ында – шикізатты қ абылдаудан бастап, дайын ө нім алғ анғ а дейінгі сахарозаның толық балансы қ ұ растырылады. Бұ л баланс тек сахарозаның ө ндірістегі шығ ынын ғ ана емес, сонымен қ атар оны сақ тау кезіндегі жә не шикізатты зауытішілік тасымалдау (соның ішінде шикізат шығ ынына сахароза шығ ыны) балансын да қ амтиды.

2. Қ ызылша қ ант ө ндірісінің технохимиялық бақ ылануы

Ө су кезінде, қ абылдауда, сақ тауда жә не ө ң деуге жіберілетін қ ызылшаның сапасын бақ ылау.

Тө мен шығ ынмен жоғ ары сапалы қ ант алу ү шін ө ндірістің толық бақ ылауын жү зеге асыру қ ажет. Ол шикізатты, технологиялық процестерді, дайын ө німді, қ осымша материалдарды жә не ө ндіріс шығ ындарын бақ ылауды қ арастырады.

Қ ант зауытының шикізат зертханасы қ ызылшаны қ алыптау кезең індегі оның технологиялық сапасын, қ абылдау кезіндегі, сақ тау жә не ө ң деуге жіберу кезіндегі бақ ылауды жү зеге асырады.

Зауыт зертханасы шикізаттың ө ң деуге келіп тү суін жә не қ ант алу технология процесінің параметрлерін бақ ылайды, стандарт талабына сай дайын ө німге сынақ жә не ө ндіріс есебін жү ргізеді.

Қ ызылша астығ ын болжауды жә не ө ң деу ө ндірісі ү шін шикізат ретінде бағ алауды технологиялық бақ ылау жү йесі ә р зауыттың қ ызылша егу аумағ ында қ ызылшаны егу процесін бақ ылауды, егілген қ алың дық ты қ алыптаудан бастап, ө сімдіктің ә рі қ арай дамуын, тамыржемістің ө суін жә не оның қ антты жинауын, қ ызылшаның соң ғ ы дамып жетілуін қ арастырады. Шикізатты қ абылдағ анда, зертхана келіп тү скен қ ызылшаның стандарт талабына сай сапасын бақ ылайды, сақ тау мерзімі бойынша категорияларғ а бө леді, кагаттардағ ы қ ызылшаларғ а бақ ылау жү ргізеді жә не ө ң деуге ө ткізеді.

Егу қ алың дығ ын анық тау

Егу қ алың дығ ы – 1га жерге егілген қ ант қ ызылшасы ө сімдігінің мө лшері. Егу қ алың дығ ын 1пог.м ө сімдік санын 1метр қ атардағ ы санғ а жә не 1га (10000м²) квадраттағ ы метр санына есептейді. Егу қ алың дығ ын қ ант қ ызылшасы егілген жалпы ауданда диагональді ә діспен екі рет анық тайды: 1 шілдеден кейін егіндіні тексеріп болғ ан жә не 20 тамызда астық ты жинау алдын.

Вегетационды мерзім аяқ талғ анда егу қ алың дығ ы ә детте 2-5% тө мендейді, нә тижесінде механизирленген ө ң деуде егінді сирейді.

Пагонды метрдегі қ атар санын анық тауды, диагональ бойынша жалпы егіндіктің 10 қ атар аралығ ын алаң ның алты жерінен ө лшеу жолымен жү ргізеді (1-сурет). Бірінші ө лшеуді бө лімшенің сол жағ ындағ ы бұ рышында диагональдің алдың ғ ы бө лігінде жү ргізеді, екіншісін – ортасында, ал ү шіншісін – диагональ соң ында қ арама-қ арсы бұ рышын ө лшейді. Дә л осы ө лшеулерді басқ а диагональ бойынша жү ргізеді. Ауданына қ арамастан, қ ант қ ызылшасы егіндісінің ә р бө лімшелерінде ө лшеу жү ргізеді. 10 қ атар аралық тың жалпы енін сантиметрге дейінгі дә лдікпен ө лшейді. Қ атар санын есептеу ү шін, қ атар аралық тың (60) жалпы санын метрмен ө лшенген аралық қ а бө леді.

Сынама бө лімшелеріндегі қ ызылшаның ө суін жә не ондағ ы қ анттың жиналуын бақ ылау

Қ ызылшаның дамуын жә не ондағ ы қ анттың жиналуын бақ ылау ү шін қ ант зауытының шикізаттық аумағ ындағ ы қ ызылша плантацияларында сынама бө лімшелерін бө леді. Мұ ны маусым айының соң ғ ы декадасында, яғ ни егі қ алың дығ ын анық тағ аннан соң жә не ө сімдіктің ө суі мен дамуын барлық ауданда тексеру жү ргізгеннен соң жү ргізеді. Егіндіктің барлық ауданын оның егу қ алың дығ ы бойынша ү ш топқ а бө леді:

Топ Ө сімдік саны, мың дана/га

Қ атар аралық ені 45см болғ ан кезде

1-ші 80 жә не жоғ ары

2-ші 65-80

3-ші 65-тен тө мен

Қ атар аралық ені 60см болғ ан кезде

1-ші 65 жә не жоғ ары

2-ші 50-65

3-ші 50-ден тө мен

Егу қ алың дығ ын анық таумен қ атар, қ ызылша егіндісінің барлық ауданын ө су жә не ө сімдіктің дамуына қ арай ү ш катергорияғ а бө леді: жақ сы, орташа, нашар.

Қ ызылша егіндісінің қ айта себілген ауданы осы ү ш катергорияның біреуіне қ атысты болуы мү мкін.

Жақ сы егінді егістігіне жапырақ сабағ ы дамығ ан ө сімдіктер, зиянкестермен жә не аурумен зақ ымдалмағ ан, 1-ші жә не 2-ші топқ а сай егу қ алың дығ ы болатындар жатады.

Орташа егіндіге ө суі жә не дамуы жағ ынан жақ сы егіндіден тө мендеу болатын, яғ ни ө сімдіктің аздағ ан мө лшері зиянкестермен жә не аурумен зақ ымдалғ ан, егу қ алың дығ ы жә не 2-топқ а сай болуы керек.

Нашар егіндіге ө сімдігі нашар дамығ ан, ауруғ а шалдық қ ан жә не зиянкестермен зақ ымдалғ ан, егу қ алың дығ ы 3-топқ а сай егістік аумағ ы жатады.

Сынама бө лімшелер санын градация бойынша зауыттың қ ызылша егу аумағ ының ауданына байланысты таң дап алады, ол 1-кестеде кө рсетілген, бірақ ол 12-ден тө мен болмауы керек. Ә р сынама бө лімшесінің ауданы 0, 5га, ө лшемі 100х50м.

Кесте – 1.

Зауыттың қ ызылша егу аумағ ындағ ы егілген қ ызылша ауданындағ ы сынама бө лімшелерінің саны

Сынама бө лімшесінен сынама алу жә не тамыржемістің, сабақ тың орташа массасын жә не қ ызылшаның қ анттылығ ын анық тау

«Қ абылдау, сақ тау жә не қ ант қ ызылшасын есептеу» технологиялық регламенті бойынша, сынама бө лімшелерінен қ ызылша сынамасын алуды 1-шілдеден 1-ші қ азанғ а дейін айдың 10, 20, 30 кү ндері жү ргізеді. Шілденің 1 жә не 10 сынамадан тамыржемістің жә не сабағ ының орташа массасын анық тайды, ал 20 шілдеден бастап қ ұ рамындағ ы сахарозаны анық тауды жү ргізеді. Сынама бө лімшесінен тамыржемісті алудың екі ә дісі бар (3-сурет).

Тамыржемістің сабағ ымен алынғ ан сынамасы полиэтиленді қ апқ а салынады, онда қ ызылша егінді шаруашылығ ының этикеткасы, сынама алынғ ан уақ ыты (кү ні, айы, жылы), тамыржеміс саны, егілген қ зылша катергориялары кө рсетілуі керек жә не зауыттың шикізаттық зертханасына жіберіледі. Сынаманы алу жә не сараптаманы жү ргізу бір тә улік ішінде жү ргізілуі тиіс.

Жерден ә бден тазаланғ ан ә р сынаманы ө лшеп, черешок негізіне дейін сабағ ымен жә не сабақ сыз массасының ә р тү рімен анық талады.

Бір тамыржемістің жә не тамыржемістің бір сабағ ының орташа массасын барлық тамыржемісті (сабақ ты) сынамадағ ы тамыржеміс санына бө лу арқ ылы есептейді.

Қ ызылша қ анттылығ ын барлық тамыржемістің немесе оның жартысын сараптамадан ө ткізу жолымен анық талатын болады. Оларды мө лшеріне, пішініне қ арай екі бө лікке бө леді. Бө ліктің біреуін қ ызылша қ анттылығ ын анық тау ү шін қ олданады, қ анттылық ты УЛС-1 жартылай автоматтандырылғ ан желіде анық тайды.

Қ ызылша егістігін жинау алдын жаппай тексеру

Қ ызылша егістігінде химико-фитопатологиялық тексеру

Жинау алдын химико-фитопатологиялық тексеру, жинау алдын қ ант зауытындағ ы қ ызылша егістігін тексеру, тамыржеміс жә не сабақ тың орташа массасын анық тау, сонымен қ атар технологиялық кө рсеткіштерді қ амтиды.

Тексеру мақ саты – ауруғ а шалдық қ ан, зиянкестермен зақ ымдалғ ан немесе басқ а да жағ дайлармен ұ зақ сақ тауғ а жарамсыз қ ызылшаларды анық тау болып табылады.

Қ ызлша егістігінде жинау алдын тексеру негізінде келісім-шарт тү зеді, онда ә р егістікте қ ызылшаларды қ андай кагаттарда сақ тау керек екені кө рсетіледі.

Алдымен жоғ ары дең гейде ауруғ а шалдық қ ан, тамыржемісі шіріген, тамыры зақ ымдалғ ан қ ызылша егістігі жиналады.

Ұ зақ сақ тауғ а жарамды қ ант қ ызылшаларын, олар толық дамып жетілгеннен кейін жинайды.

Жинау алдын қ ант қ ызылшасының сапасын бағ алау

20 тамызда егінді қ алың дығ ын тексеру барысында қ ызылшаның сапасын, ө ң деу ө неркә сібіне шикізат ретінде бағ алайды. Тексеруден ө тетін ә р бө лімшеден ұ сынылғ ан сынаманы алады, онда тамыржемістер 50-ден тө мен болмауы керек. Жалпы бө лімшеден екі диагональ бойынша тамыржемісті біркелкі етіп алады жә не полиэтиленді қ апқ а салады.

Шикізат зертханасында тамыржемістің жә не пә лектің орташа салмағ ын жә не қ ызылшаның пісіп жетілгенін анық тайды.

Ә р сынамадан 1, 5-2кг қ ызылша ботқ асын алып жақ сылап араластырады. Химиялық қ ұ рамын анық тау ү шін 100-150кг бө ліп алады – қ ұ рғ ақ заттар қ ұ рамын (кептіру арқ ылы), қ анттылығ ын, азотты, редуцирлі, кү лділік заттары. Қ алғ ан ботқ адан сығ у арқ ылы қ ызылша сө лін алады. Сө лді П.М.Силин ә дісі бойынша тазартады. Тазаланғ ан сө лден рефрактометрлік ә діспен қ ұ рамындағ ы қ ұ рғ ақ заттарды, сахарозасын жә не тазалығ ын анық тайды.

Алынғ ан мә лімет негізінде ә р сынамада сахарозаның шығ у мө лшерін, технологиялық процестің барлық бө лімшелерінде мелассадағ ы сахароза шығ ымын, қ ызылшадан сахарозаны алу дең гейін есептейді, шикізатты ө ң деуде технологиялық режимін қ ұ растырады.

Қ ызылша қ абылдау кезіндегі бақ ылау

Қ ызылшаның сапасын анық тау

Қ ант зауыттарының қ ызылша қ абылдау бекеттерінде жә не қ ант қ ызылшасын абылдайтын қ ызылша базасы «МЕМСТ 17421 Ө ң деу ө неркә сібі ү шін қ ант қ ызылшасы» талабына сай жү ргізіледі. Негізгі сапалық кө рсеткіштері тө менде кө рсетілген.

Кө рсеткіш Норма

Физикалық қ алпы Тургорын жоғ алтпағ ан

Гү лдейтін тамыржеміс, %, жоғ ары емес:

Прибалтика жә не

Беларуссия республикасы ү шін 3, 0

басқ а елдер ү шін 1, 0

Кепкен тамыржемістер, %, жоғ ары емес 5, 0

Механикалық қ атты зақ ымдалғ ан

тамыржеміс, %, жоғ ары емес 12, 0

Жасыл массасы, %, жоғ ары емес 3, 0

Мумифицирленген тамыржеміс Жіберілмейді

Қ ара дақ тар бар мұ зы қ атып

қ алғ ан тамыржемістер Жіберілмейді

Шіріген тамыржемістер Жіберілмейді

Ә келінген топтағ ы қ ызылша сынамасын іріктеу орны жә не ә дісі осы стандартпен регламенттеледі. Гү лденген, кепкен, мумифицирленген, мұ зы бар, шіріген тамыржемістер, сонымен қ атар жасыл масса сынамасын механизарленген ә діспен жә не ө з қ олымен іріктеп алады, қ атты механикалық зақ ымдалғ ан тамыржемістерді – тек ө з қ олымен анық тайды.

Қ абылданғ ан шикізат дең нейін анық тайтын тамыржеміс тү рлерінің сипаттамасы технологиялық регламентке «Қ ант қ ызылшасын сақ тау жә не қ абылдау» сай келтірілген.

Қ ызылшаның ластығ ын анық тау

Сынаманы іріктеу сынамасы, қ оспалармен ластанғ анын жә не тамыржемістің қ анттылығ ы МЕМСТ17421 «Ө ң деу ө неркә сібі ү шін қ ант қ ызылшасы. Дайындау алдын талаптар» регламенттеледі.

Қ ызылша сынамасын іріктеу жә не сараптама жасау «Хемианлагенбау» (Германия) фирмасының «Рюпро» типіндегі механизирленген желі кө мегімен жү зеге асырылады. Тө менде «Рюпро» типінде қ ызылшаның ластығ ын анық тау желісінің техникалық мә ні кө рсетілген.

Ө німділігі, 1 сағ. сараптама 50

Тә улік ішіндегі ү здіксіз жұ мыс уақ ыты, сағ 16

Сынама іріктегішпен алынғ ан

қ ызылша сынамасының салмағ ы, кг 25-50

Жуғ ышта қ ызылшаны жуу ұ зақ тығ ы, с:

кө лденең інен 90-180

тігінен 60-120

Жуғ ышқ а келіп тү сетін су қ ысымы, МПа(кгс/см²):

кө лденең інен 0, 3(3)

тігінен 0, 6(6)

Таразының ауытқ уы, г

«брутто» ±100

«нетто» ±100

Жоғ арыда кө рсетілген МЕМСТ17421 сай ә р шаруашылық тан қ ызылша шикізатын қ абылдау кезінде, келіп тү скен бек немесе он партияның біреуін сараптамағ а жібереді.

Сынаманы іріктеуді ластану желісінің автоматтандырылғ ан сынама іріктегіш кө мегімен жү зеге асырады. Іріктеп алынғ ан сынама салмағ ы 12кг кем болмауы керек.

Алынғ ан сынаманы «брутто» таразында ө лшеп, жууғ а жібереді. Мұ нда ол 60-180с аралығ ында жуылады. Ә рі қ арай қ ызылша бақ ылау тасымалдағ ышына жіберіледі. Бұ л жерде қ ызылшаларды тағ ы да қ оымша қ олымен тазартады да, «нетто» таразысында ө лшенеді.