Полыгалина Г.В. 6 страница

Қ антты тә тті-тағ ам ө німдері ү шін дә мі мен иісі оларды шикізаттармен дайындау кезінде қ олданылатындармен жә не тағ ы да рецептураның қ ұ рамына кіретін дә мдік қ осымшалар жә не хош иістендіргіштермен анық талады. Дә мі иісі бойынша тек ө німнің спецификациясы анық талып қ оймайды, оның жаң а таза дә режесін береді. Сонымен, мысалы, сақ тау жағ дайы мен мерзімін дұ рыс сақ тамағ анда жеміс езбелерінің ашығ андығ ы кү кірт ангидридінің дә мі, ашығ ан майдың немесе кө гергеннін иістері пайда болады.

Кү йген қ ант немесе жеміс езбесі қ осымшаларының эссенцияларынын дә мі мен иісінің ө ткірлігі ө ндіру технологиясының бұ зылғ андығ ын кө рсетеді. Тә тті-тағ ам ө німдерінің тү сі жасанды немесе табиғ и тағ амдык бояғ ыштар жә не боялғ ан шикізаттарды қ олдануга байланысты болады. Ол берілген ө нім тү ріне қ атысты болады. Мысалы, халваның тү сі кү ң гірт -кұ мды болу керек. §німнің канық қ оң ыр тү сі Бұ л «ферментативті емес қ оң ырланудын» нэтижесі, яғ ни бұ л ө німді сақ тау кезінде ылғ алдылык пен температураның жоғ арулатуынан туындайды. Бұ дан басқ а, ө німнің тү сі анық, біркелкі, дақ сыз (тек, егер бұ л рецептурада қ аралса) болу керек.

Сыртқ ы тү рі, беткі кү йі жә не консистенциясы органолептикалық кө рсеткіштерге жатады. Органолептикалық кө рсеткіштердің артуы жоғ арыламаса оларды ә рі қ арай физико-химиялық жә не микробиологиялық ә дістермен талдауды жү ргізеді.

Сенорлық талдаудың басты кемшілігі-нә тиже (хабарлама) дең гейінің
жоғ ары еместігінде. Біріншіден, Бұ л оң (жоғ ары) органолептикалық бағ ағ а
жатады, ө нім ө зінің органолептикалык кө рсеткіштері бойынша барлық талаптарғ а толыгымен жауап береді, осығ ан қ арап тағ ам кұ нды жә не адам денсаулығ ы ү шін қ ауіпсіз деп айтуғ а болмайды. Себебі органолептикалык кө рсеткіштер бойынша тағ амның қ ұ рамындағ ы адам ағ засына қ ауіпті заттарды (мысалы, радионуклидтерді немесе ауыр металдардың тұ здарын) жә не адам ағ засына қ ажетті заттарды (витаминдерді) аныктай алмаймыз. Екіншіден ө німнің кү йіне органолептикалық бағ а сапалык сипатты береді, ал ө німге тұ тынушының денсаулығ ы ү шін кауіпсіздігі туралы соң ғ ы қ орытындыны бере кезде бә рібір сандық кө рсеткіштері талап етіледі.

Микробиологиялық ә діске келетін болсақ, оларды ө неркә сібінің кә сіпорындарында дайын ө німді бақ ылау процесіндегі ролі ә ндірілетін ө німнің тү ріне байланысты.

Бақ териалдарды талдау шикізатты ө ң деумен айналысатын барлық кә сіпорындар (олардың кү штілігін байланыссыз) ү шін қ ажетті болып табылады. Кейбір шикізаттар табиғ атта патогенді микрофлормен жараланғ ан болу мү мкін, бұ д адам денсаулығ ы, кейде адам ө мірі (сальмонялла, ботулизм бацилласы жә не т.б.) ү шін қ ауіпті. Сонымен кә сіпорындарда ет жә не еткө кө ніс консервлерін шығ ару кезінде микробиологиялық бақ ылауды ә рбір жұ мыс ауысуында қ амтамасыз ету қ ажет. Мұ ндай талаптар ет-сү т, қ ұ с жә не балык ө ң деу ө ндірісінде, тағ ыда креммен дайындалатын тә тті-тағ ам ө німдері ө ндірісте жү ргізіледі. Егер тә тті тағ ам ө неркә сібінің кә сіпорындарында бақ териологиялық зертханалары болмаса, онда крсммсн шыгарылатын ө німнің тек тә уліктен ө німі 300 кг аспау керек. Егер кә сіпорын ө ндірістік зертханасында микробиологиялық талдау орындалса, онла оны тек мамандар жү ргізу қ ажет. Қ антты тә тті-тағ ам ө німдерінен микробиологиялық кө рсеткіштері яғ ни сондай-ақ мезофильді аә робты жә не фақ уьтативті-анаә робты микроағ залар (КМАФАМ), ішек таяқ шаларынын бақ терияларды топтары (БГКП), S. auteus, сольмонеллолар, ашытқ ылар зең ді саң ырау-қ улақ тар мө лшері анық талады. Физико-химиялық талдауда ө німнің аса қ ұ нды физикалық жә не химиялық қ асиетгерін тікелей зерттейді. Соның ішінде ө німнің қ ауіпсіздігі жә не тағ амдық қ ұ ндылығ ы туралы қ орытынды жасау ү шін қ ажетті ақ паратпен камтамасыз ететін, пайдалы жә не зиянды элементтер мен қ осылыстардың мө лшерін анық тайды.

Тағ амның қ ұ ндылығ ы.

Тағ амның қ ұ ндылығ ы - бұ л қ оректік заттар мен энергияны ағ заның
физиологиялық талабын қ анағ антандыру қ абілетін анық таушы ө нім қ асиетінің жиынтығ ы.

Мамандармен белгеленді, яғ ни адамның ө мір сү руге қ ажетті функциясын қ алыпты ұ стап тұ ру ү шін тагаммен ү немі заттардың негізгі бес тобын алып отыру қ ажет:

6. ақ уыздар, майлар жә не кө мірсулар;

7. алмастырылмайтын аминқ ышқ ылдары;

8. алмастырылмайтын май қ ышқ ылдары;

9. витаминдер;

10. минералды элементтер

Ақ уыздар. Ағ зада тағ аммен келіп тү скен ақ уыздар екі негізгі функцияны орындайды: пластикалық жә неэнергетикалық. Олар амин қ ышқ ылдарының кө зі болып табылады, яғ ни ағ зада ақ уыздың кептеген биомолекулалардың биосинтезі кезінде кұ рылыс материалы ретінде қ олданылады. Аминқ ышкылдарының кө міртектік «қ аң қ асын» тотық кан кезде энергияның бө лінуі жү реді, яғ ни ағ заның жалпы энергетикалык ресурсына ө зінін ү лесін қ осады. Мысалы, 1 г тагаммен тү скен ақ уыз тотық қ ан кезде (орташа сің імділігі шамамен 84, 5% қ ұ рады) шамамен 4ккал энергия бө лінеді. Адамның ақ уызғ а тә уліктік қ ажеттілігі 85-90г қ ұ райды. Майлар. Жануарлар жә не ө сімдік майлары энергияның негізгі кө зі болып табылады. Олардың орташа сің імділігі 97% қ ұ райды, 12 тағ амның майы тотыккан кезде 9 ккал энергия белінеді. Бұ дан басқ а, майлар холестерин жә не басқ а стероидтердың синтезі ү шін кө міртек атомы қ орының қ ызметін атқ арады.

Ағ зағ а майлардың тә уліктік қ ажеттілігі 80-100г қ ұ райды. Кө мірсулар. Кө мірсу қ осылысты ө німді кү нделікті тағ ам рационында кең деп қ олданылады. Ағ задағ ы энергияның негізгі бө лігі кө мірсудың ө згеруі нэтижесінде тү зіледі. 1г кө мірсу тотық қ ан кезде шамамен 4 ккал (ақ уыздағ ыдай) энергия бө лінеді. Бұ дан басқ а, кө мірсулар жасушалык қ ұ рылыстың кө птеген компоненттерінін биосинтезі кезінде аса маң ызды рольді орындайды. Кө мірсулардың кластарына тағ ам талшық тары жатады: клетчатка, пектин, лигнин жә не т.б. Осығ ан қ арамай, олар адам ағ засында сің ірілмейді жә не метаболизмге қ атыспайды тағ ам компоненті болып табылады, физиологиялык аса қ ажетті ащы-ішектердің калыпты жұ мыс істеуі ү шін, тағ ы ұ лы жә не токсинді заттардың сорбиясы ү шін қ ажет, кемірсулардың адамга тә уліктік қ ажеттілігі 400-500г.

Алмастырылмайтын аминқ ышқ ылдары. 20 табиғ и аминқ ышқ ылдарынан сегізі адам ағ засында синтезделмейді, сондық тан олар алмастырылмайтын деген аталады. Бұ лар лизин, треонин, триптофан, метионин, фенилаланин, лейцин, изолейцин жә не валин. Барлық аталғ ан аминқ ышқ ылдары ағ зағ а ақ уызбен бірге тү седі. Оларғ а жануарлар ақ уызы ө те бай. Алмастырылмайтын жә не алмастырылатын аминқ ышқ ылдарының қ алыпты алмасу дең гейі ү шін қ ажеттілігі тагамда есімдік жә не жануарлар ақ уызының қ атынасы бойынша 9: 10тең.

Алмастырылмайтын май қ ышқ ылдары-алмастырылмайтын май кышқ ылдарына каныкпағ ан қ ышқ ылдар жатады; СН=СН- СН2-СН=СН

Бұ л қ ышқ ылдар жасушалык мембрананы қ ұ ру ү шін қ ажет. Олардан кепке белгілі линол жә не линолин кышқ ылдары, яғ ни олар соя, коноплянын, льнның жә не басқ а ө сімдік майларынын қ ұ рамында болады. Алмастырылмайтын май қ ышқ ылдары ағ зага майдың қ ұ рамында жә не тағ амдағ ы май тә різдес заттармен, негізінен ө сімдік шикізаттарымен тү седі. Тағ амда ө сімдік жә не жануарлар майының катынасы 3: 7 тең. Дә румендер. Агзадағ ы барлық реақ циялар ферменттер биокатализаторлардың катысуымен жү реді. Кейбір ферменттер ғ ана ө зінің каталитикалық функциясын ә рбір реақ ция ү шін ақ тиватордың (кофермент) қ атысынсыз орындайды. Дә румендер ағ зағ а калыпты мө лшерде қ ажет. Кү нделікті қ ажеттілік миллиграмм немесе микрограммен есептеледі. Минералды (бейорганикалық) заттар. Бейорганикалык косылыстар ағ задағ ы тү рлі функцияларды орындайды. Олар сү йек жә не тістің қ ұ рылыстық компоненттері болып табылады, ұ лпа мен кандағ ы су-тұ зды балансты калыпты ү хтап тұ руга катысады жә не кө птеген ферментативті реақ циялардың жү руіне ә сер етеді. Минералды заттар мақ роэлементтер (кальций, магний, фосфор жә не т.б.) жә не микроэлементер (темір, мыс, мырыш жә не т.б.) деп беледі. Ағ зағ а мақ роэлементтердің қ ажеттілігі грамм мө лшермен, ал микроэлементтердің қ ажеттілігі миллиграммен немесе микрограммен ө лшенеді.

Тағ ам ө німінің тағ амдық қ ұ ндылыгы оның химиялык қ ұ рамына байланысты. Қ ант ө зінің химиялық қ ұ рамы бойынша біртекті ол толығ ымен таза сахарозадан тұ рады. Осығ ан байланысты қ анттың тағ амдық қ ұ ндылығ ы сахарозаның касиетімен аныкталады, ал ағ задағ ы негізгі функциясы энергетикалық алмасуғ а қ атысуы. Сондық тан, қ анттың тагамдық кұ ндылығ ы оның энергетикалық кұ ндылығ ымен сипатталады. Қ антты тә тті-тағ ам ө німдеріне келетін болсақ, оларды оіщсуге каиттан басқ а кеп молшерде ә ртү рлі шикізаттары (жаң гақ, кақ ао, жемістер, жидектер жә не т.б.) жә не жануарлар шикізаты (майлар, жұ мыртқ а, сү т ө німдері жә не т.б.) колданылады. Осының нэтижесінде тә тті-тағ ам ө німдері ә ртү рлі химиялық кұ раммен ерекшеленеді, сонымен қ атар тек жоғ арғ ы энергетикалық қ ұ ндылық ты (калориялығ ы) беріп қ оймайды, яғ ни жоғ ары тағ амдық қ ұ ндылық ты береді. (кесте 1).

Кесте 1

Қ антты тә тті-тағ ам ө німдерінің химиялық қ ұ рамы

4. Технохимиялық бақ ылауды ұ йымдастыру. Қ ант зауытының зертханалары жә не олардың жұ мыс ретін ұ йымдастыру

Техно-химиялық бақ ылау – қ ант зауытының ө ндірістік процесінің қ ажетті бө лігі болып есептеледі. Техно-химиялық бақ ылау қ ызылшаны ө ң деудің оптимальді технологиялық режимінің бірқ алыпты орындалуына бағ ытталғ ан, яғ ни зауыт жұ мысының жоғ арғ ы технико-экономикалық кө рсеткіштерін қ амтамасыз етеді.

Қ ант зауытының ө ндірістік зертханасы - шикізатты қ абылдаудан бастап, дайын ө німді алғ анғ а дейінгі уақ ыт аралығ ындағ ы техно-химиялық бақ ылаудыдың жә не оның есебінің дұ рыс орындалуына негізделген.

Зертхана ө з жұ мысын кә сіпорынның ө ндірістік бағ дарламағ а сә йкес қ ұ ралғ ан жә не сол кә сіпорынның басшысымен бекітілген жоспар бойынша ұ йымдастырады.

Ө ндірістік зертхананың функциялары:

- зауыттың қ ызылшаны егу аумағ ындағ ы вегетация процесіндегі қ ызылшаны бақ ылау; парақ ты аппараттың (сабақ тың орташа массасы) тамыржемісінің массасын жә не олардың қ анттылығ ы мен химиялық қ ұ рамының негізгі элементтерінің дамуын бірқ алыпты анық тау;

- қ ызылшаны себудің (егу) жинау алдың ғ ы бақ ылауы, егіндіктің болжамдарын, 1га-дан қ антты жинау, қ ызылшаны дайындаудың, негізгі технологиялық кө рсеткіштердің – сахарозаның есептік шығ уы, шырынның жә не мелассаның тазалығ ы, сахарозаны алу коэффициенті;

- қ абылданатын шикізат сапасын бақ ылау, қ ызылшаны кагаттарда сақ тау, сахарозаның жә не қ ызылша массасының шығ ынын анық тау жә не оны тө мендету мақ сатында іс-шаралар ұ йымдастыру;

- шикізатты ө ң деуге келіп тү сетін жә не ө ң делетін ө німнің сапасын, қ осымша материалдар мен ыдыстарды бақ ылау;

- шикізатты қ айта ө ң дудің технологиялық режимін реттеу жә не оның орындалуын қ адағ алау;

- жү ріп жатқ ан технологиялық инструкциялардың, нормативті-техникалық қ ұ жаттардың жә не санитарлық нормалар мен ережелердің қ атаң қ адағ алануын бақ ылау;

- шикізаттың келіп тү су есебі, қ анттың шығ уы, алынғ ан мелассаның мө лшері, ө ндірістегі шығ ындардың сахароза балансын қ ұ растыруды бақ ылау;

- ө нім сапасын бақ ылаудың прогрессивті ә дістерін енгізу.

Сондай-ақ, технологиялық қ ызмет - ө німге қ ойылатын техникалық талаптардың қ ұ жат жобасын қ арастыруда да қ атысады жә не бақ ылау қ ұ ралдарына (химиялық ыдыстар мен реактивтерге) қ ұ жат толтырады; сонымен қ атар зертханалық қ ұ жаттамалардың дұ рыс жү руін бақ ылауды да жү ргізеді.

Ө ндірістік зертхана келесі қ ұ қ ық тарғ а ие:

- тексеруден ө ткізілмеген немесе жарамсыз бақ ылаулы-ө лшегіш приборларды (бақ ылау қ ұ ралдары) қ олдануғ а тиым салу;

- стандарттарғ а сай келмейтін ө німді шығ арудағ ы технологиялық процесті тоқ тату;

- алушымен ө нім сапасы бойынша тү сініспеушіліктер туғ ан жағ дайда, бақ ылау ү лгілерін арбитражды сараптамағ а жіберу.

Ө ндірістік зертхананың бекітілген технологиялық режимінің барлық сұ рақ тары бойынша - ө ндірістік процестердің барлық бө лімшелерінде, келіп тү скен шикізат пен дайын ө німнің сапасына, қ осымша материалдар мен сақ тау ыдыстарына қ ойылатын талаптар барлық бө лімшелерге бірдей жү ктеледі.

Басты технолог қ ызметі – зертхананың жұ мыскелерін кә сіптік оқ ытуды қ амтамасыз ету, дайын ө німнің жарамсыздық себептерін анық тау жә не ол ө німнің сапасын жақ сартуғ а арналғ ан іс-шараларғ а қ атысады.

Қ ант зауыттарында жоғ арыда кө рсетілген функцияларды орталық (зауыттық) жә не шикізаттық зертханалар атқ арады.

Орталық (зауыттық) зертхана – зауытқ а келіп тү сетін қ ызылша мө лшері мен сапасын ескереді, оның ө ң делуінің оптимальді технологиялық режимін қ амтамасыз етеді; дайын ө німді, жартылай ө німді, мелассаны, ө ндіріс қ алдық тарын (жом, сү згілі тұ нбаны) есепке алады жә не сараптайды; сахароза балансын қ ұ райды; қ ызылшаны ө ң деу кезіндегі сахароза шығ ынын қ ант ө ндірісінің есебі жә не техно-химиялық бақ ылануы бойынша ережелеріне сә йкес анық тайды.

Орталық (зауыттық) зертхана зауыттың басты немесе администрациялы-тұ рмыстық бө лімінде орналастырылады қ ажет, сондай-ақ қ азіргі заманды аналитикалық техниканың дең гейіне сә йкес қ ұ рал-жабдық тар мен қ ажетті ыдыстармен жабдық талуы тиіс. Кейбір елдерде (Франция, США) зауыттық зертханалар толығ ымен автоматтандырылады (сынамадан бө лек). Компьютерлермен жабдық талғ ан желілер де болады, олар ө німдердің сілтілігі мен тазалығ ын, сонымен қ атарқ анттың сапалық кө рсеткіштерін сараптауды ұ йымдастырады; сараптама қ орытындысын зауыттың орталық ЭВМ-не жібереді, мұ нда толық мә лімет алуғ а жә не оны технологиялық процесті жү ргізуде қ олдануғ а мү мкіндік болады.

Зертхана аумағ ы кең жә не жарық болуы керек, зертхананың ә рбір жұ мысшысына берілетін орташа аудан нормасы 14м², тө бе қ абырғ асының биіктігі 3, 5-4м болуы қ ажет. Қ абырғ аны ақ тү ске немесе ашық тү ске, ал тө бені ақ тү ске бояйды.

Қ ант зауытының орталық (зауыттық) зертханасының бір ү лгісі 1-суретте кө рсетілген.

Зертхананың келесідей бө лек бө лмелері болуы шарт:

- сараптама жү ргізілетін бө лме; онда зертханалық ү стелдер, су жә не газ коммуникациялы жабдық тар, раковиналар, шамдар мен розеткалар, реактивтерге арналғ ан ү стел тақ тайшалары, сорғ ыш шкафтар, ыдыстар мен реактивтерге арналғ ан шкафтар, термостаттарғ а арналғ ан ү стелдер, кептіргіш шкафтар, техникалық таразылар жә не т.б. орналастырылуы керек;

- 3-6, 9 бө лмелер - физико-химиялық ө лшеулерді жү ргізуге арналғ ан; мұ нда колориметрлер, рефрактометрлер, поляриметрлер жә не т.б. қ ұ рылғ ыларды орналастырады;

- таразылық бө лмеге 2 басқ а бө лмелердің (вибрация болуы мү мін бө лмелердің) қ абырғ аларын жалғ астырмайды. Мұ ндай қ абырғ аларғ а кронштейндерде 45х55см ө лшемді мраморлы тақ тайшаларды бекітеді, ол аналитикалық таразыларды орнату ү шін қ ажет;

- бас технолог бө лмесі 1;

- 7 жә не 8 бө лмелер – қ осымша жұ мыстар ү шін;

- реактивтер мен дайындалғ ан ерітіндіні сақ тауғ а арналғ ан бө лме 10;

- қ оймалық бө лмелер мен гардеробтар.

4, 6, 8 жә не 9 бө лмелерде желдеткіштер қ ажет болады.

Шикізаттық зертхана – зауыттың қ ызылша қ абылдау бекетінде орналасады жә не қ ызылшаның дамуы бойынша бақ ылауды жү ргізеді, яғ ни шикізаттың (қ ызылша) бағ асы мен есебін, сонымен қ атар оның МЕМСТ 17421 – «ө неркә сіптік ө ң деуге арналғ ан қ ант қ ызылшасы» - сә йкес сақ талуы мен «Қ ант қ ызылшасын қ абылдау жә не сақ тау» (Киев, 1989ж) технологиялық регламентін бақ ылайды.

Зертханада келесілер орналасуы қ ажет:

- сынама реттегіш қ ұ рал-жабдық тармен жә не Рюпро типті қ ызылшаның ластану дә режесін анық тайтын желімен жабдық талғ ан, қ ызылшаны сараптайтын бө лме;

- УЛС-1 типті желімен жабдық талғ ан, қ ызылшаның қ анттылығ ын қ анттылығ ын анық тауғ а арналғ ан бө лме;

- қ абылданғ ан шикізаттың сапалық кө рсеткіштерін анық тауғ а арналғ ан жұ мыс бө лмесі, онда ү стелдер, таразылар, кейбір арнайы жабдық тар (қ ызылшаны турау дә режесін анық тайтын қ ұ рылғ ылар, жасушалардың серпімділік модулін ө лшеуге арналғ ан қ ұ рылғ ылар жә не т.б.) болуы қ ажет;

- қ ызылшаның химиялық қ ұ рамын сараптауғ а жә не бақ ылау ерітінділерін дайындауғ а арналғ ан бө лме, ол кептіргіш шкафпен, аналитикалық жә не техникалық таразылармен, иономерлермен, колориметрлермен, Ш1-ПРС (РТС-2М) типті жасушаларды ұ сақ тағ ыштармен, поляриметрлермен, рефрактометрлермен жә не т.б. жабдық талуы тиіс.

США, Германия, Франция жә не т.б. елдердің қ ант зауыттарында қ ызылша қ абылдау бө лімшесіне келіп тү скен қ ызылшаның автоматтандырылғ ан желілер мен қ ондырғ ылар кө мегімен бақ ылайды; бұ л желілер кө мегімен тек ластану дә режесі мен қ анттылығ ын ғ ана емес, сонымен қ атар калий, натрий, α -аминді азотты жә не қ антемес комплекстің басқ а да компоненттерінің қ ұ рамын анық тауды қ амтамасыз етеді. Осы нә тижелер негізінде ЭВМ сахарозаның шығ уының есебін жү ргізеді, оның мелассадағ ық ұ рамын жә не шырын тазалығ ын анық тайды. Есептеудің мұ ндай жү йесі – қ ызылшаны тасымалдаушылардың оны жоғ арғ ы технологиялық сапасымен жеткізуін қ амтамасыз етеді. Бұ л дайын ө німнің ө зіндік қ ұ нының тө мендеуіне жә не қ ант ө ндірісінің тиімділігінің (эффективтілігінің) жоғ арылауына ә сері зор болады.

Зертханалардың жабдық талуы

Қ ант зауыттарының зертханалары барлық қ ажетті қ ұ рал-жабдық тармен, қ ызылша-қ ант ө ндірісінің техно-химиялық бақ ылауын жү ргізуге мү мкіндік беретін жә не сараптамаларды толығ ымен жү ргізуге арналғ ан ө лшеу қ ұ ралдары мен қ ұ рылғ ыларымен жабдық талуы тиіс. Зертханаларда келесі ө лшеу қ ұ ралдары мен қ ұ рылғ ыларын қ олданады:

Ө лшеу қ ұ ралдары: массаның (техникалық, аналитикалық таразылар; гірлердің қ ораптамасы жә не т.б.); қ ысымның жә не вакуумның (манометрлер, микроманометрлер, вакуумметрлер, мановакуумметрлер, барометрлер, барографтар жә не т.б.); физикалық жә не химиялық қ ұ рамдардың, сондай-ақ заттар мен материалдардың қ ұ рылымын анық тау қ ұ ралдары (хромотографтар, ылғ ал ө лшегіштер, иономерлер, кондуктометрлер, титрометрлер, газоанализаторлар); сұ йық тық тарды мө лшерлегіштер (цилиндрлер, мензуркілер, колбалар, бюреттер, пипеткалар жә не т.б.); температураны ө лшеу қ ұ ралдары (шыны термометрлер); оптикалық шамалардың (рефрактометрлер, сахариметрлер, фотоэлектроколориметрлер); уақ ытты (сағ аттар, секундомерлер).

Жабдық тар:

- ысыту, буландыру, айдау жә не кептіру (булағ ыштар, электрпештері, кептіргіш шкафтары, термостаттар, моншалар жә не т.б) аппараттары;