Жылыжайда өсіп тұрған қиярдың көріністері

Қ иярдың тамырынан алынғ ан сығ ындысы СПИД-дің дамуын тежеп, тоқ тататындығ ы мерзімді баспа сө з мә лімдемелеріне жарнамаланып жү р.

Қ азіргі медицина мамандарының тұ жырымдамасында қ иярдың қ ұ рамындағ ы никотин сияқ ты зат бар, темекі тартуды қ ойғ ысы келгендерге қ иярдың жас жемістерінен бастап, маринадталғ ан, консервіленген жә не т.б. тағ амғ а пайдалануды ұ сынады. Осымен қ атар тағ ы да осы зат альцгеймер ауруына қ арсы тұ ратындылығ ының анық талғ анын қ орытындылайды.

Қ ияр жемісіндегі кү кірт шаштың тү суінен сақ тайды, тістің, тырнақ тың жағ дайын жақ сартады дейді мамандар. Қ ияр жемісінің тағ ы бір қ ұ ндылығ ы қ ұ рамындағ ы йодтың жең іл сің ірілуінде, ал осы микроэлемент қ алқ анша безінің жақ сы жұ мыс жасауын қ амтамасыздандыратындығ ы анық талғ ан.

Асқ азаны, ішектің ойық жарасы жә не он екі сақ иналы ішегінің жарасы бар жә не энтерит, энтероколит, колит асқ азаның кілегей қ абығ ының қ абынумен ауратын адамдарғ а кейбір ауруларды асқ ындырмауы ү шін жас қ иярдың жемісітерін кү нделікті тағ амның қ ұ рамына қ оспау қ ажет. Тұ здалғ ан жә не маринадталғ ан жас жемістерін бауырғ а салқ ын тигендерге (гепотит), холециститке жә не ө тте тас жиналғ андарғ а, асқ азаның, тоқ ішектің ауруына, қ уық та тас жиналғ андарғ а, пиелоциститтің сілті зә рі барларғ а пайдалануғ а болмайды.

Қ иярдың химиялық қ ұ рамы жә не тағ амдық қ ұ ндылығ ы

Қ иярдың тағ амғ а пайдалануғ а жарамды жемісінде талшық тар пекинді заттар, қ анттың негізгісі-моносахарид(глюкоза, фруктоза)бар, сахароза ө те аз.

Органикалық қ ышқ ылдардан аздағ ан алма қ ышқ ылы бар, ал лимон мен қ ымыздын қ ышқ ылы ө те аз.Тұ қ ымдарының қ ұ рамында 34% дейін май бар.

С дә румені, А(каротин)В1, В2, провитамині бар. Осылардан басқ а биотин, хлорофилл, ксантофилл, фолий жә не пантотен қ шқ ылдары бар. Қ иярдың жемісінен табиғ и инсулинге жақ ын фермент табылғ андық тан, ө те бағ алы жең іл тағ ам деп санайды. Қ ияр жемісіндегі тиаминнің мө лшері ас қ ызылшасынан, шалғ амнан кем емес, ал рибофлавин болса шалқ ан, пияз бен шалғ амдығ ын анағ ұ рлым кө п.Қ ияр жемісінен табылғ ан пептон ферменті ақ уыздар мен В2 дә руменінің адам ағ засына жақ сы сің іруін қ амтамасыз етеді жә не шіріудің барысын тө мендетеді. Соң ғ ы кездегі қ ияр жемісінен табылғ ан тартрон қ ышқ ылы адам ағ засындағ ы кө міртектілердің майғ а айналуын тежеуілдедетіндігіне байланысты толық, семіз адамдарғ а қ ияр жемісін тағ амғ а кө бірек пайдалануды ұ сынады.Кө птеген биологиялық, емдік, ә серлі сергіткіш заттар қ ияр жемісінің қ абығ ынын дә л астына жұ қ а пленка сияқ танып жинақ талғ андық тан қ ияр жемісінің қ абағ ын аршымай тағ амғ а пайдаланыудың қ ажеттігі анық талғ ан.Біздің халық қ ияр жемісін ащы болғ андық тан, қ абығ ынан аршып жейді. Қ иярдың ащы болуы, біріншіден ылғ алдың жетіспеуінен жә не қ олайсыз жағ дайлардың ә серіне (жарық кенеттен тө менгі немесе жоғ арғ ы жылылық тан қ оректік затардын артық не кемдігінен немесе аң ызақ қ уаншылық не кү шті қ ыздыратын кү н сә улесінен)болады.Осындай жағ ымсыз жағ дайларғ а байланысты жемісінің қ ұ рамында стероидті сапонин кукурбитациннің болғ аны анық талғ ан.Осы ащылық ты жою ү шін қ ияр жемістерін тазалап жуып екі жағ ынан диаметрі (2см-дей)кесіп тастау қ ажет осы кесіндінің қ ажеттігі біріншіден тезірек ертіндінің қ ияр жемісінің ішіне еніп, кукурбитацинді бейтараптандырады жә не нитратты ерітіп шығ арыуғ а кө птеген ә серін тигізеді.Ащыны кетіру ү шін2 литрлік ә инек банкағ а 1 литрдей таза су қ ұ иып, бір десерттік қ асық пен ас тұ зын жә не ұ сақ талып туралғ ан немесе езгіштен ө ткізілген бір тістік сарымсақ ты салып, ә бден тұ з ерігенше араластыру қ ажет. Ас тұ зы еріп болғ аннан кейін жаң ағ ы екі жағ ы кесілген қ иярдың жемістерін керегінше банкіге салып 1, 5-2 сағ атқ а дейін ұ стау қ ажет, осы уақ ыт ө ткеннен кейін бір қ иярды ө скен сабақ жағ ынан қ алындығ ы 0, 5-1см-дей кесіп дә мін тату қ ажет егер ащылығ ын жоқ болса немесе қ ашан еріп шығ ып болғ анша ұ стау қ ажет. Осы ащылық қ аншалық ты жиналғ аны ө сіріп-ө ндіру технологиясындағ ы жағ дайларғ а байланысты болғ андығ ын анық тайды.

Қ ияр жемістерін консервілеуге кедір-бұ дырлы қ ара тү ктілерін тандау қ ажет жә не жиналғ анына 2-3тә улік болуы міндетті сырты біркелкі қ аракө к тү сті болуы ұ зындығ ы 10-12см ұ зын болмауы қ ажет.Кө лденең кесіп қ арағ анда тұ қ ымдық бө лімдері қ уыстанбауы тығ ыз жә не болашақ тұ қ ымдары жана ғ ана қ алыптаса бастауы қ ажет.Осы ережелер сақ талмаса, консервіленген банклердің қ ақ пақ тары ашылып атылып кетеді.Қ ияр жемістерін консервілегенде банкілерге бірнеше сарымсақ тістіктерін салады, ал осы тістіктер сапасын кө рсеткіш дейді (индикатор), егер тістіктердің тү стері ө згеріп кө геретін болса, тағ амғ а пайдалануғ а болмайды, мұ ндай жағ дайда ненің бар екенін анық тайтын зертханағ а апарып білуге болады (ауруларғ а қ арсы қ олданғ ан улардың немесе жоғ арғ ы ө нім алуғ а енгізілген минералды тың айтқ ыштардың шектен артық тығ ына). Тұ здауғ а жә не консервілеуге болмайтын қ ияр жемістерінің негізгі сипаттамалары- сырты тегіс, ақ тү ктілері. Бұ ндай жемістілердің сыртқ ы қ абық тары жұ қ а болғ анмен ө те тығ ыз болып, ерітінді маринаттар жемістердің ішіне тү гелдей енбей, ауа қ алып қ ойып банкілердің ішіндегі ерітіндінің тү стері ө згере бастайды, қ ақ пағ ының атылып кетуіне кө п ә серін тигізеді

Қ иярдың биологиялық ерекшелігі

Жылуғ а қ атынасы. Қ ияр дақ ылы жылылық та жақ сы тез ө сіп жетілетіндіктен, тұ қ ымдары егілетін топтардың жылуы +15-18 ⁰С болуы міндетті (шынық тырылғ ан тұ қ ымдарының мұ ртшалары ө се бастағ анда +10-13⁰С ө седі). Егер топырақ тың 5-6 см терең діктегі жылу мө лшері 10⁰С тө мен болғ анда тұ қ ымдар шіри бастайды, ерте кө ктемде тұ қ ымдарды салқ ын топырақ қ а егілгендері тү гел ө сіп ө нбей сирек кө ктенуі осығ ан байланысты. Қ иярдың ө сіп-ө ніп дамуына жә не гү лдеп жемістерінің қ алыптасуына ең қ олайлы жылу 22-25⁰С. Осындай жылуда тұ қ ымдары кө ктеп шық қ аннан кейін 22-28 тә улікте гү лдей бастайды, ал жемістенуі 32-38 тә уліктен кейін. Кү ндізгі жылу +19⁰С жә не тү ндегі 12-14⁰С болса, ерте пісетін сорттары тұ қ ымдары кө ктеп шық қ аннан кейін 40-50 тә улікте гү лдейді.

Қ иярдың салқ ынды сезгіштігі сондай уақ ытша 16⁰С –тан тө мен болса, ө сіп-ө нуі тежеуілденіп, жемістенуі тоқ тайды. Гү лденуіне жә не жемістенуіне қ олайлы жылу 35⁰С –тан артық болғ ан жағ дайда гү лдерінің тозаң данып жемістенуін кешіктендіреді, ал 40-42⁰С – та ө суін тоқ татады. Ә рқ ашанда қ иярдың жемістерінің ө сіп-толысуы тү нгі мезгілде, осығ ан байланысты жемістердің ертең гі уақ ытта жинап алғ ан дұ рыс.

Ылғ алдылық қ а қ атынасы. Қ ияр дақ ылының топырақ тағ ы жә не ауадағ ы ылғ алдылық қ а талабы ө те жоғ ары. Егілген тұ қ ымдардың тез кө ктеп шығ уы ү шін қ ұ нарлы топырақ тың ылғ алдылығ ы 70-80% - дан кем болмауы қ ажет, себебі жаң а ө скіндердің жә не жемістенетіндердің тамыр жү йелері топырақ тың жоғ арғ ы қ абаттарында жайылып орналасуы, ө зіне тә н биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қ ияр жақ сы гү лденіп жемістенуі ү шін жә не жемістерінің ащы болмауы ү шін, топырақ тың ылғ алдылығ ы 75-90%, ауадағ ы салыстырмалы ылғ алдылығ ы 70-80 % болуы керек. Ауа райына байланысты екі кү нде бір бір рет кешкілікте 18-20⁰С жылы сумен ылғ алдырғ аны ұ натады. Қ иярдың ү лкен кө п жапырақ тары қ ұ рғ ақ шылық аң ызақ кү ндері шектен тыс кө п буландырады.Осығ ан байланысты топырақ тағ ы ылғ алдылық жетіспегенде жемістері ә р тү рлі қ исық -кеміс, жағ ымсыз тү рлерін кө рсете бастайды.

Тағ ы бір ескертетін жағ дай қ ияр дақ ылын топырақ тың жылуы қ андай болса сондай жылы сумен суару қ ажет, егер судың жылуы тө мен, яғ ни салқ ын сумен суарылса, тамыр жү йелері азып –тозып шіри бастайды да, жемістенуі тежеуілденіп, жасына жетрей қ артайып, ө сіп – ө нуі тоқ талады. Ө сіп ө ну мерзімін ұ зартуғ а кешкілікте су бү ршікпен себелеп бү ркіп тұ рса, ауадағ ы салаыстырмалы ылғ алдылық тың мө лшері жоғ ары болып (70-80%), кө птеген жақ сы ә серін тигізеді. Кү ннің ұ зақ тығ ын жапырақ тары кө бейіп, жемістенуі азаяды.

Жарық қ а қ атынасы. Қ ияр дақ ылы жарық қ а бейтарап қ ысқ а кү ндік. Бұ л қ асиеті асқ абақ дақ ылдарының ішіндегі ерекшелігі. Осығ ан байланысты кү н сә улесі тікелей тү сетін емес кө лең келеу, шағ ылыспалы тү сетін сә улесі бар орында жақ сы ө сіп – ө ніп, ерте кө ктемнен қ ыркү йек – қ азанғ а дейін жемістерін ү здіксіз бере алады. Кү ннің ұ зақ тығ ынан жапырақ сабақ тары кө бейіп, жемістенуі азаяды.