Баялдының морфологиялық-ботаникалық маңызы.

Баялды - Solarium melangenal. Баялдыны кө кө ніс дақ ылы ретінде Еуропада жә не Ресейде XVII ғ асырдан бастап ө сіре бастағ ан. Одан жеке тағ ам дайындауғ а да болады, ал кө бінесе, консер-вілеу ө неркә сібінде қ олданады. Тамақ қ а ө суін аяқ тағ ан, бірақ піспеген - 25-30 тә уліктік жемістерін пайдаланады. Ондай жемісте 7-11% қ ұ рғ ақ заттар, 3-4 % қ анттар, сондай-ақ фосфор, калий, темір тұ здары, А, В_р В₂, С, Д дә румендері жә не т.б. болады.

Баялдының жемісі емдік қ асиетке ие - қ андағ ы холестериннің кемуіне ә сер етеді, тамырлардың склерозын жә не бү йрек ауруын емдеуі ү шін де пайдалы.

Баялдының тамыр жү йесі жақ сы дамығ ан, тарамдалғ ан, топырақ тың жоғ ары қ абатында орналасады. Сабағ ының биіктігі 1 м-ге жетеді, мық ты, тө менгі жағ ы ағ аштанады, бұ тақ танғ ыш, тү кті. Жапырақ тары ірі, сопақ ша, жиектері бү тін немесе сә л ойық ты. Олардың тү сі сұ рпына байланысты жасыл немесе кү лгін болады. Гү лдері қ ос жынысты, ө здігінен тозаң данады, кейде айқ ас тозаң дануы да мү мкін.

Кейбір сұ рыптарының жемісінің ұ зындығ ы 40 см-ге жетеді жә не массасы 1 кг-нан асады. Олардың пішіні map, алмұ рт, цилиндр тә різді болуы мү мкін. Тү сі кү лгін, еті ақ шыл немесе сә л-пә л жасылдау. Жемісінде жатын камералары болмайды, тұ қ ымдары тікелей етіне орналасқ ан, бұ рыштікіне ұ қ сас, бірақ ү сақ (-сурет). 1000 тұ қ ымның массасы - 3, 8-4, 4 г.

Тұ қ ымы 13°С-да ө не бастайды. Баялдының ө сіп-ө нуі ү шін оң тайлы температура 25-30°С. Ө сімдіктің ө суі 15°С-да тоқ тала-ды. Тым жоғ ары температура да қ олайлы емес, 35°С тозаң дардың опат болуына байланысты гү лдердің ұ рық тануы жү рмейді.

Баялды - қ ысқ а кү ннің ө сімдігі. Ол ү шін ауаның оң тайлы ылғ алдылығ ы 50-60 %, ал топырақ тікі ТТСС-ның 80 % болғ аны жө н. Топырақ та ылғ ал жетіспесе, гү лдері тү сіп қ алады, жемісте-рінде ащы дә м кө бейеді. Баялды сонымен бірге топырақ та ылғ ал жеткілікті болса, ауа қ ұ рғ ақ шылығ ына шыдайды.

Ең кең тарағ ан сү рпы Алмаз. Донецк кө кө ніс бақ ша шаруашылығ ы тә жірибе стансасында шығ арылғ ан. Орташа мерзімде пісетін, ө німді (760 ц/га), ертерек ө німі оданда жоғ ары, механизм кө мегімен жинауғ а жарамды. Столбурмен жә не тең білмен (мозайкамен) зақ ымдануы шамалы, вертициллезді жә не фузариозды солумен, фитофторозбен, қ ызанақ жемісінің шірігімен орташа зақ ымданады.

2.Баялдының агротехникасы. Баялды ү шін ең жақ сы топырақ - жең іл, қ арашіріндіге бай қ ұ мбалшық жә не қ ұ майт. Оны қ ызанақ жә не бұ рышпен бір танапқ а орналастырады. Баялды ө сірілетін танапқ а ық тырма дақ ыл себу дұ рыс болады. Топырақ ты егуге дайындау қ ызанақ тікіне ұ қ сас. Тың айтқ ышты (2, 5-3 ц аммиак селитрасы, 2-2, 5 ц суперфосфат, 1, 5 ц хлорлы калий) қ ызанақ танабына қ олданғ ан мерзімде жү ргізеді.

Кө шетті, қ ызанақ ты отырғ ызғ аннан кейін, жылы ауа райы қ алыптасқ анда отырғ ызады. Ең жақ сы нә тижені қ оректік кү біршекте немесе стаканда ө сірілген 60-70 тә уліктік кө шет береді. Оны тігінен, ө сімдікті тамыр мойнына дейін тередетіп, бір қ атар, қ оректік алаң ы 70х30см етіп отырғ ызады.

6-сурет. Баялды:

1-жемістің техникалық пісуі бас кезең дегі 9-жапырақ; 2-техникалық пісіу кезіндегі жеміс; 3-биологиялық пісіп жетілген жеміс; 4-жемістің кө лденең тілігі; 5-жемістің ұ зынша тілігі

Баялды - ылғ ал сү йгіш дақ ыл, сондық тан оны, ә сіресе, жемістенген кезең де жиі суландырады. Жү йелі тү рде суарғ анда жоғ ары ө нім береді, жеміс нә зік жә не тә тті, еті ащы дә мсіз болады. Ү степ қ оректендіруі бұ рыштікіне ұ қ сас. Қ атараралығ ын суландырғ аннан кейін ө ң дейді. Қ опсыту, арамшө птер мен қ абыршақ ты жою-мен бірге, солумен кү ресу тә сілі болып табылады.

Баялдыны ішінара таң дап, жемістері сұ рыпқ а тә н кө лемге жеткенде жинайды. Тү сінің бозғ ылттануы жемісті ө сімдікте артық мезгіл ұ станғ анын білдіреді. Мұ ндай жемістерде ащы дә м кө бейеді, сапасы тө мендейді. Жемісті кішкене сағ ағ ымен кесіп алады. Жиын-терін жұ мыстарын суық тү скенше аяқ тау керек, себебі тоң азығ ан жемістер тауарлық сапасын жоғ алтады. 13097-86 МҰ Қ бойынша жеміс жас, дертсіз қ иқ ы-жиқ ысыз, пішіні мен тү сі бойынша осы сұ рыпқ а сә йкес, жарақ аттанбағ ан, нә зік қ абақ ты, техникалық піскен, жеміс сағ ағ ымен, еті шырынды, серпілмелі, қ уыссыз, жетілмеген ақ тұ қ ымдарымен болуы керек.

3.Баялдыны қ орғ аулы жерде ө сіру. Булыжайда жә не пленка астында баялдының тез пісетін, аласа бойлы сұ рыптарын ө сіреді. Булыжайлардағ ы баялдыны ерте пісетін орамжапырақ кө шетін алғ аннан кейін, бір кә секке 3 қ атарлап, 9 ө сімдіктен отырғ ызады. Пленка астына кө шетті мамыр айының екінші жартысында: қ алқ ан астына 3 қ атарлап, орларғ а - 2 қ атарлап (50x30 см) отырғ ызады.

Ерте ө нім алу ү шін ө сімдікті ө гей бұ тақ сыздандырады, ә лсіз жә не шабан бұ тақ тарын аластайды. Бір ө сімдікте мық ты дамығ ан 3-4 ө ркенін қ алдырады. Булыжайда жә не пленка астында бір шаршы метрден 4-5 кг жеміс жинайды.

4.Баялдының тұ қ ым шаруашылығ ы. Баялды -ө здігінен тозаң данатын ө сімдік, бірақ оң тү стікте айқ ас тозаң дануы да мү мкін. Тұ қ ымдық мақ сат ү шін жемісін толық биология-лық піскенде, сарғ ылт тү стенгенде жинайды. Екінші жемістен алынғ ан тұ қ ымның сапасы жоғ ары болады.

Жиналғ ан жемістерді 8-10 тә улік кішірек ү йінділерде, толығ ымен жұ мсағ анша ү стайды, сосын тамыртурағ ышта турайды да, оларды 4-5 тә улік ашытады. Осыдан кейін тұ қ ымдарды БСТ- 1, 5 машинасында ү йкейді, кептіреді жә не қ ырнайды. Бір жеміс 3-6 г тұ қ ым береді. Бір тонна жемістен 3-5 кг, бір гектардан - 1, 5-2, 0 ц тұ қ ым алады. Тұ қ ымның ө нгіштігі 85 %-дан, сұ рыптық тазалығ ы 98 %-ден кем болмауы керек.

Асханалық қ ызылшаның гектарлық тұ қ ым ө німі орташа есеп-пен 8-10 ц болады. Тұ қ ымдар ө нгіштігін 4 жә не одан да кө п жыл сақ тайды. МҮ К бойынша бірінші санатты тұ қ ымның сұ рыптық тазалығ ы 98 % болуы керек, екіншісінікі - 96 %, ү шіншісінікі -90 %. Ү шінші санаттағ ы басқ а сұ рыптар мен будандардың қ оспа-сы 2 %-дан аспауы қ ажет. Бірінші класты тұ қ ымның ө нгіштігі 80%, негізгі дақ ылдың тұ қ ымы - 97 %, 1 кг-да басқ а дақ ылдардың тұ қ ымы 60 дана, оның ішінде арамшө птердікі - 30 дана.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ең кең тарағ ан сұ рпы қ алай аталады.

2. Баялдының тұ қ ым шаруашылығ ы.