Томаттың жемісінің сыртқы көрінісі

Қ азақ станда ерте пісетін сорттары «Белый налив 241», «Талахан 186»; «Тамбов егістік алқ абында 340»; «Молдавский раний», (бұ лардың жемісінің орташа салмағ ы 80-100г), «Превосходный 176», «Ранний 83», «Перемога 165», «Колхозный 34»,»Ақ тө белік 85» (бұ лардың жемісінің орташа салмағ ы

100-110г).Орал, Қ останай, Шығ ыс Қ азақ стан, Қ арағ анды, Павлодар, Қ ызылорда, Алматы, Жамбыл облыстарында аудандастырылғ ан.Орта мерзімде пісетін сорттары: «Советский 679»,»Волгоградский 5/95», «Майкорский егістік алқ абында 2090», «Новинка преднестровьянный жемісі» ұ сақ, кө біне консервілеуге пайдаланылады.

Бұ л сорттар Алматы, Талдық орғ ан, Жамбыл, Шымкент облыстарында ө сіріледі.Кеш пісетін «жергілікті Молиновка» жемісінің сорты ү лкен, тү сі ашық -қ ызыл, ө те дә мді.Семей жә не Павлодар облыстарында аудандастырылғ ан.Қ ызанақ тың кө шетінің қ атар аралығ ын 60 х 60 см-ден 100 х 100 см етіп отырғ ызылады.Бұ рынғ ы Совет Одағ ының оң тү стік аймақ тарында қ ызанақ тың тұ қ ымынан ө сіреді.Тұ қ ымды дә нді-дақ ыл, кө кө ніс сеялкалармен себеді. Қ ызанақ тың қ атар аралығ ын қ опсытып, арамшө бін отайды.

Қ ызанақ тың ең кө п таралғ ан аурулары-бактериалды рак, селтория микроспориоз, фитофтора т.б.Бұ ларғ а қ арсы кү рес шаралары ө сімдік қ алдық тарын қ ұ рту, жылыжайда жұ мыс қ ұ ралдарын залалсыздандыру.

Қ ызанақ тың маң ызы.Кө кө ніс дақ ылдарының арасында кө п таралғ андардың бірі.Қ ызанақ қ ұ нарлылығ ымен, ө те дә мділігімен жә не жұ ғ ымдылығ ымен халық тың тағ амғ а кө бірек пайдаланатын кө кө нісі.Ә бден піскен кө кө ністің қ ұ рамында С дә румені, лимон, апельсиндегідей, ал алмадан 4 есе кө п болады.Олдә румендерге байлығ ымен ерекше бағ алы.Ол пісіп жетілмеген кө к мә уелерінде дә румендер мү лде жоқ.С дә румені 140-940 мг. дейін, каротин 120 мг.дейін болады.Сонымен қ атар қ ызанақ қ ұ рамында 0, 39 мг.Е, 0, 08 мг В, В₁; 0, 04 В₂; 11 мг В_с; 0, 53 мг РР дә румендері бар.Биотин 1, 2 мг, қ ышқ ылдар 0, 53 мг, никотин 0, 25 мг, фолии 11мг, темір фосфор тұ здары, ә сіресе калий кө п.Соң ғ ы кездерде ә ртү рлі ісіктерді тоқ тату ликопеннің барлығ ы анық талды.Қ ант 1, 6-6, 4 пайызғ а дейін органикалық қ ышқ ылдардан-лимон қ ышқ ылы(0, 3-1, 7 пайыз) сү т жә не алма қ ышқ ылдары бар, ал қ ымыздық қ ышқ ылы картоп, қ ызылшағ а қ арағ анда аз.Органикалық қ ышқ ылдардың болуының арқ асында қ анның сілтілігі кө бейеді.Қ ызанақ мә уесінде калий мен биязы талшық тар кө п болғ андық тан адамдардың барлығ ына, ә сіресе зат алмасудың бұ зылуына байланысты жү рек-тамыр жү йесінің ауруларына шалдық қ андарғ а ем-дә рі ретінде ұ сынылады.Қ ұ рамында қ ымыздық қ ышқ ылы аз болғ андық тан аяқ -қ ол буындарында сары су, тұ з жиналғ ан ауруларғ а пайдаланылады.

Дә румендердің кө птігіне қ арай қ ызанақ ты жең іл(диеталық) тағ ам ретінде пайдаланылады.1 стакан шырыны А жә не С дә руменіне тә уліктік қ ажеттіліктің жартысын қ амтамасыз етеді.Жас қ ызанақ шырынында ішектегі ашу, шірудің ө рістеуін басатын кү шті фитонциттер сақ талады жә не асқ азан сө лінің секрециясына ә серін тигізеді, жү рек қ ызметін жақ сартады.Арық тау қ ажет болғ анда алма, асқ абақ, лимон (арақ атынасы 2: 4: 2) шырындарын қ ызанақ шырынына араластырып пайдаланады.Езілген мә уенің кү шті бактерициттік ә сері бар болғ андық тан ірің ді, жарақ аттарды емдеуге қ олданылады.Қ ызанақ тан ә ртү рлі 100-ден астам дә мдеуіш қ оспалар жасалады.

Қ ызанақ дақ ылдарының тарихы.Бұ л дақ ылдар еуропағ а 16 ғ асырда ғ ана ә келінген. Ең бірінші шық қ ан отаны – Оң тү стік жә не Орталық Американың ыстық аймақ ты (Перу, Эквадор, Чили). Ал Мексикада қ ызанақ ты ерте заманнан тағ амғ а пайдалана бастағ ан, Онда бұ л дақ ыл біздің дә уірімізге дейінгі V ғ асырда белгілі болғ ан.Ертедегі ацтектер оғ ан «томатль»-«томат» деген ат қ ойғ ан. Бұ л «ү лкен жидек»деген мағ ына береді. Ертедегі тө земдіктер мен ү нділер мексикадан Перуге дейін Америка анық талмай тұ рып ө сіре бастағ ан.Қ ызанақ дақ ылын Еуропағ а бірінші болып испандар, португалдар, италияандық тар ә келіпті, ал италияндық тар жемістердің сарылығ ынан оғ ан «помидоро»-«алтын алма» деп ат қ ойғ ан. Кейінірек француздар жемістердің қ ызыл жү рекке ұ қ састығ ынан «поми д амур»-«махаббат алмасы» деп атағ ан.

Еуропада оны ұ зақ мезгіл экзотикалық -таң ғ ажайып ретінде (гү лдерінің ә демілігі мен жемісінің қ анық қ ыфзыл тү сінен) бағ алағ ан немесе дә рі ретінде пайдаланғ ан.

Ғ ылым Академиясының сө здігіндегі мә лімдемесінде К.Кондратович (1790) «Алма», «помиаморис»-арапша – алкакенги, соланум ликоперсикум деп атағ ан.