Тұқымның көбеюі

Тұ қ ым-ағ заның сұ рыптық тү қ ым қ уалаушылық белгілері мен қ асиеттерін сақ таушы. Тұ қ ым ұ рық танғ ан бү ршігінің ұ лғ аюының нә тижесінде пайда болады. Іссанада кө бінесе тұ қ ым деп, жатынның ұ лғ аюынан пайда болғ ан қ ұ рғ ақ жемісті атайды.

Кө кө ніс дақ ылдарының тұ қ ымдары ө зара мө лшерлері (кө лемі), пішіндері, тү стері, иістері бойынша ажыратылады. Тұ қ ымдарының кө лемі (массасы) бойынша В.И. Эдельштейн кө кө ніс дақ ылдарын 1 грамдағ ы тұ қ ым санына байланысты бес топқ а бө леді: ө те ірілер, тұ қ ым саны 10-нан аспайтындар-бү ршақ -бас, ү рме бү ршақ, асбү ршақ, асқ абақ, қ арбыздың ірі дә нді сұ рыптары, қ антты жү гері; ірілер (11-100 дана) - қ арбыздың ұ сақ дә нді сұ рыптары, қ ауын, қ ияр, қ ызылша, рауғ аш, саумалдық, шалғ ам, шалқ ан; орташалар (150-300 дана) - қ ызанақ, орамжапырақ, тарна, пияз, бұ рыш, баялды, ботташық, аскө к; ұ сақ тар (600-1000 дана) - сә біз, акжелкен, шомыр, ақ сү тіген; ө те ұ сақ тар (1000-асатындар) - қ ымыздық, қ ызылшө п, балдыркө к. Ұ сақ дә нді дақ ылдар ү шін топырақ ты себер алдында ө те мұ қ ият ө ң деу, тегістеу жә не тұ қ ым сепкішті себу терең дігіне дә лірек реттеу қ ажет. Ұ сақ тұ қ ымдарды топырақ қ а терең сің іруге бол­майды. Тұ қ ымның егістік (себу) жә не сұ рыптық сапасын ажыратады. Себу сапасына: тазалығ ы, ө нгіштігі, кө ктеу (ө ну) энергиясы, ө міршең дігі (тіршілікке қ абілеттілігі), ө су кү ші, дымқ ылдылығ ы, аурулармен жә не зиянкестермен залалдануы, себуге жарамдылығ ы, егістік ө нгіштігі, тіршілігінің ұ зақ тығ ы жатады.

Себу сапасы бойынша тұ қ ымдарды екі класқ а бө леді. Тұ қ ымның сұ рыптық сапасын олардың сұ рыптық тазалығ ы, яғ ни аталғ ан сұ рыпқ а жататындығ ы бойынша анық тайды. Кө кө ніс дақ ылдары элита, 1 жә не 2 сұ рыптың тұ қ ымы болып ү ш санатқ а (категорияғ а) бө лінеді.

Тіршілігінің ұ зақ тығ ы. Шаруашылық жағ дайда ботташық тың, балдыркө ктің тұ қ ымдары ө нгіштігін 1 -2 жыл ғ ана сақ тайды; аскө к, ақ желкен, рауғ аш, қ ымыздық, бұ рыш - 2-3; сә біз, ақ сү тіген, саумалдық - 3-5; орамжапырақ, қ ызылша, қ ояншө п, қ ызанақ -4-5; бұ ршақ бас, асбұ ршақ, жү гері - 5-6; асқ абақ тұ қ ымдастары -6-8 жыл. Тұ қ ымдардың ө нгіштігін сақ тауы, оны сақ тағ ан кездегі тем­пература мен ылғ алдылық қ а тікелей тә уелді. Тұ қ ымдар тыныштық кү йде болсадағ ы тыныс алуын жалғ астырады. Тыныс алу ү дерісі тұ қ ым қ абығ ының астындағ ы жә не тұ қ ымның жан-жағ ындағ ы ауа қ абатындағ ы оттектің есебінен жү реді. Тұ қ ымның тыныс алуы ө те ә лсіз, бірақ температура жоғ арылағ ан сайын ол, ә сіресе, тұ қ ымның дымқ ылдылығ ы артса кү шейе тү седі. Кө кө ніс дақ ылдарының тұ қ ымдарының сақ талуына қ олайлы температура 0-5 °С; тұ рақ ты 14-18°С жылылық тада тұ қ ымдар жақ сы сақ талады. Қ ұ рғ ақ тұ қ ымдар тө мен (-180°С) жә не салыстырмалы тү рдегі жоғ ары (80-85°С) температурағ а шыдайды, бө рткендері - 2-10°С температурада опат болады жә не ұ зақ уақ ыт 60-65 °С қ ыздырғ анды кө тере алмайды. Тұ қ ымның сақ талуына дымқ ылдылық тың тигізетін ә сері басымырақ болады. Сақ тағ ан кезде дымқ ылдық белгіленген шектен аспауы қ ажет; кө кө ніс дақ ылдарының басым бө лігінде ол 13-тен 15 %, орамжапырақ жә не бұ ршақ тұ қ ымдастарда - 9-дан 11% дейін. Дымқ ылдығ ы жоғ ары тұ қ ымдар нашар сақ талады жә не ө нгіштігін тез жоғ алтады.Ө нгіштікті жоғ алтуда маң ызды рө лді тек тұ қ ымдардың дымқ ылдылығ ы ғ ана емес, сонымен бірге ауа дымкылдылығ ы да атқ арады. Жоғ ары дымқ ылдылык, ә сіресе, жылумен біріксе, тұ қ ымның тез бұ зылуына ә келеді. Сондық тан сақ тау орны ауасының салыстырмалы дымқ ылдылығ ы сапалы тұ қ ымның дымқ ылдылығ ынан 2 % тө мен болуы керек. Су буларын, кө мір қ ышқ ыл газын сыртқ а шығ ару жә не тұ қ ымды оттекпен қ амтамасыз ету ү шін қ ойманы жү йелі тү рде желдетіп тұ ру қ ажет. Ә р тү р мен сұ рыпқ а тә н тұ қ ым тү сі, оның кү йі мен балаң дылығ ының дә лелі. Тү ссіз жә не бозарғ ан (ө ң сіз) тү с тұ қ ымның толық піспеген кезең інде, дымқ ылды ауа райында жиналғ анын немесе оларды кү н кө зінде кептіргенін білдіреді.

Асқ абақ тың жә не қ иярдың жаң а тұ қ ымдары дерлік ақ, ескі тұ қ ымдары сарғ аяды, олардың ө ң і кү ң гірт немесе кір-қ ожалақ болады. Кейбір кө кө ніс дақ ылдарының (шалғ ам, шалқ ан, орамжапырақ) тұ қ ымдары барлық жағ дайларда да ө здеріне тә н тү стерін жоғ алтпайды.Кейбір кө кө ніс дақ ылдарын (сә біз, ақ желкен, балдыркө к) ұ зақ уақ ыт сақ тағ анда оларғ а тә н иістің азаюы, тіпті, біржола жоғ алуы мү мкін, бұ л тұ қ ымның жасы мен сапасының айрық ша белгісі.Себуге кө кө ніс дақ ылдарының егісі ү шін ө ткен жылғ ы ө німінің тұ қ ымын қ олданады, бұ лар ең жоғ ары ө нгіштікке ие. Кө кө ніс шаруашылығ ында кең тү рде гетерозисты будандар қ олданыс табуда. Ө сімдіктегі гетерозисі - бірінші ұ рпақ тың тіршілікке бейімділігі, ө німділігі мен жетілгіштігі жағ ынан, ең жақ сы ата-аналарының бірінен асып тү су қ ұ былысы. Мысалы, қ иярдың Успех 221, Гибрид 220 атаулы будандары ү лгі қ алыптағ ы (стандарттағ ы) сұ рыптардан ө німділігі бойынша 30-40% артық болады, ал жеміс салуының бірінші онкү ндігіндегі тауарлы кө к тү йнегі (кө к қ ияр) 2-3 есе артады. Пияздың Каба жә не Испанский 313 сұ рыптарын будандастырып алынғ ан гетерозисті буданы, ө німділігі жағ ынан Каба сұ рпынан (52%) жоғ ары бол­тан.