Көкөніс дақылдарының өсу және даму ерекшеліктері.

Кө кө ніс дақ ылдарының ө суі, дамуы жә не ө німділігі ө сімдіктің тұ қ ымқ уалаушылық ерекшеліктеріне жә не қ оршағ ан орта жағ дайына тә уелді.

Тұ қ ымдық ө сімдіктердің кө пшілігінің онтогенезінде мынадай негізгі жас шақ тарын: тұ қ ымдық, ө сінді (немесе жасө спірім кезең і) жә не тұ кым қ алыптастыру (жыныс мү шелері қ алыптасатын кезең) кезең дерін белгілейді.

Осы кезең дердің ә рқ айсысының шегінде ө сімдіктің жекелеген мү шелерінің пайда болуымен байланысты сыртқ ы белгілерінің (морфологиялық) ө згерістерін білдіретін ө сімдіктің ө суінің ү ш кезең ін ажыратады. Ө сімдіктің ә р тобының ө су кезең дері бірдей болмайды.

Тұ қ ымдық шақ та тұ қ ымның зат алмасуы аналық ө сімдікпен байланысты эмбрионалды кезең ді, жетілген тұ қ ымның ә рекетсіз кү йге ауысатын – тыныштық кезең ін жә не тұ қ ымның қ оректік заттарын пайдаланып, бө ртіп, ұ рық ө сетін – тұ кымның ө ну кезең ін белгілейді.

Ө сінді шақ та ө сінді мү шелер – тамырлар, жапырақ тар, сабақ тар қ алыптасады. Мұ нда ү ш: кө шеттік, азық қ орын жинау жә не тыныштық кезең ажыратылады. Бір жылдық жемістік кө кө ніс дақ ылдарында (алқ алар, бұ ршақ тар жә не асқ абақ тар тұ қ ымдасы) тек бір кө шеттік, ал басқ а біржылдық тарда (шпинат, ақ сү ттіген, шалғ ам), тағ ы – азық қ орын жинау кезең і болады. Екіжылдық тарғ а (тамыржемістілер, орамжапырақ, пияз) жә не барлық кө пжылдық тарғ а, тағ ы ү шінші – тыныштық кезең тә н. Тыныштық кезең інде ө су ү дерісі, зат алмасуы, транспирация жә нс тыныс алу ө те баяулайды.

Ө су мен дамудың тұ қ ым қ алыптастыру шағ ы тө рт – бү ршіктену, гү лдену, жеміс салу жә не қ артаю кезең дерінен тұ рады. Бү ршіктену кезең інде гү лсидамы жә не гү л шоғ ыры қ алыптасады, гү лдену кезең і тозаң мен аналық жасушасының пісіп-жетілуімен сипатталады. Қ артаю – цитоплазма коллоидтарының (гель жиналады) тұ тқ ырлығ ының артуымен, оның ө ткізгіштігінің тө мендеуімен сипатталынады. Қ оректік заттардың келіп тү суінің қ иындауының нә тижесінде ө сімдіктің бү кіл мү шесі бірте-бірте сола береді.

Ө сімдіктің ойдағ ыдай ө сіу мен дамуы ү шін жылу, су жарық, қ оректік элементтер қ ажет. Қ оршағ ан ортаның кез келген себепшарты (факторы) ө сімдіктің ө суін жә не дамуын жеделдетуі не­месе тежеуі мү мкін. Сондық тан ө сімдіктің ө суін жә не дамуын кез келген себепшарттың біреуінің ә серімен тү сіндіруге болмай­ды. Ө сімдіктің ә р тү рі ү шін ө здерінің, шектен тыс ауытқ и ө суі мен дамуы тоқ ырамайтын ең тө менгі (минималды) жә не ең жоғ арғ ы (максималды) температурасы, сондай-ақ, осы ү дерістер ең жоғ ары қ арқ ынмен ө тетін оң тайлы (оптималды) температурасы болады.

Су жетпегенде жасушаның ө суі баяулайды немесе біржола тоқ тайды, олар ұ сақ болып қ алыптасады; фотосинтез кү рт басылады, нә тижесінде ө нім тө мендейді. Ойдағ ыдай ө су жә не даму ү шін жарық танудың жә не жарық тың қ ұ рамының мә ні ө те зор. Қ араң ғ ыда ә лсіз дамығ ан механикалық жә не ө ткізгіш ұ лпалары мен тамырлары бар, тү ссізденген (этиолданғ ан) ө сімдіктер қ алыптасады. Жарық қ ұ рамында кө к-кө гілдір сә улелер басым болса, онда жапырақ тары мен тамырлары жақ сы дамығ ан, сабағ ы қ ысқ а ө сімдік қ алыптасады. Ө сімдіктің ө суі жә не дамуы ү шін қ ажет жағ дай – бұ л оларды қ оректік заттармен қ амтамасыз ету. Ө сімдіктің ө суі мен дамуына қ оршағ ан орта жағ дайының ә сері ә ртү рлі болуы мү мкін. Мә селен, ү здіксіз жарық тандырғ анда ө сімдіктердің барлығ ы да тезірек ө седі (қ ұ рғ ақ зат жинақ тайды), мұ ндайда тек ұ зақ кү нділіктер ғ ана тез дамиды. Қ ысқ акү нділіктер мұ ндай жағ дайда ө зінің дамуын белгісіз ұ зақ уақ ытқ а тежейді. Ө сімдіктің қ ұ рамы, соғ ан байланысты, ө нім қ ұ рылымы онтогенезде ө су мен даму ү дерістерінің ө зара ә рекетінің нә тижесінде қ алыптасады. Ауыл шаруашылығ ы ү шін фотосинтез ү дерісі мен тамыр арқ ылы қ оректенуде пайда болатын органикалық заттың, негізінен шаруашылық қ а бағ алы ө німді қ алыптастыруғ а жұ мсалғ аны маң ызды. Агротехникалық шаралар жү йесі осыны ескеріп қ ұ растырылады. Айталық, ө сімдік ө сінді бө ліктер (тамыр жемісі, жапырағ ы) ү шін ө сіріледі. Онда агротехника жү йесі ө сімдіктің ө суін жан-жақ ты жеделдетуге, ал дамуын тежеуге бағ ытталады. Егер де ө сімдік тұ қ ымы мен жемісі ү шін ө сірілсе, онда агротех­ника жү йесі орынды шекке дейін ө сіндік массасының ө суін шектеп, бір қ алыпты дамуын жә не жеміс салатын мү шесінің жақ сы қ алыптасуын қ амтамасыз етуге бағ ытталады. Ө сімдіктің ө суі мен дамуына ойдағ ыдай ә сер ететін кө птеген тә сілдер бар. Кө кө ніс дақ ылдарының ө суі мен дамуын басқ ару агротехникалық ә дістерімен: дақ ылмен, кө ктетумен, ө сіріп жетілдірумен іске асырылады. Бұ ғ ан шартты тү рде пісіп жетілдіру мен сақ тауда жатқ ызуғ а болады. Ө сімдіктің ө суі мен дамуына жасушаларда жә не ұ лпаларда пайда болатын табиғ и ү деткіштер: ауксиндер, гиббереллиндер, дә румендер, сондай-ақ, жасанды ү деткіштер, ө суді тежегіштер (ингибаторлар) ә сер етеді.