Мал азықтық біржылдық шөптер

Біржылдық екпе шө птердің азық тық жә не агротехникалық елеулі маң ызы бар. Олар кө ктей шабылғ анда сің імділігі жоғ ары ө нім береді жә не кө птеген басқ а да дә нді дақ ылдарғ а жақ сы алғ ы дақ ыл. Азық тық дақ ыл ретінде шө п жә не кө к шө п алуғ а себілсе, жердің қ ұ нарлығ ын жақ сартып, одан алынатын ө нім мө лшерін ұ лғ айтуғ а ә сер етеді.

Біржылдық мал азық тық шө птер ботаникалық екі туысқ а – бұ ршақ жә не астық тұ қ ымдастарына бө лінеді. Бұ ршақ тұ қ ымдас шө птерге жаздық жә не кү здік сиыржоң ышқ а, сераделла, беденің біржылдық тү рлері, ал астық тұ қ ымдастарғ а судан шө бі, итқ онақ жә не ү й бидайық, т.б. кіреді. Қ азақ станда біржылдық шө птердің егіс кө лемі 800 мың гектар шамасында.

Бұ ршақ ты біржылдық шө птер (жаздық сиыр жоң ышқ а)

Кө ктей шө пке шабылғ ан жаздық сиыржоң ышқ аның қ ұ рамында кө птеген сің імді протеин, минералды тұ здар жә не витаминдер болғ андық тан барлық малдың сү йкімді азығ ы. Гү лдеген кезде кө ктей шабылғ ан сиыржоң ышқ аның 100 килограмында 3-6 кг қ орытылатын протеин жә не 16, 5 мал азық ө лшемі болады. Ал бағ алы шө бінің 100 килограмында 45, 8 мал азық ө лшемі жә не 12, 3 кг қ орытылатын протеин кездеседі.

Жаздық сиыржоң ышқ аның ә р гектардан беретін кө к шө п балаусасы 200 ц, кейде одан да кө п болады, ал тұ қ ымдық ө німі 15 – 20 ц. Негізінен оны ерте кө ктемде сұ лымен бірге, кей жағ дайда аң ыздық дақ ыл ретінде де егеді. Аса қ ұ рғ ақ шылық аудандарда суару арқ ылы ө сіреді де, ал еліміздің солтү стік жә не солтү стік шығ ыс аудандарынан басқ асында сиыржоң ышқ а сусыз-ақ жақ сы ө сіп жетіледі.

Сиыржоң ышқ аның белгілі 85 тү рінің ішінде маң ызы мен егіс кө лемі жө нінен жаздық сиыржоң ышқ а (Vіcіa satіva) бірінші орын алады. Бұ л біржылдық ө сімдіктің тамыры, кө птеген тамыршалары бар – кіндік тамыр. Тамырындағ ы тү йнек бактериялар ауадағ ы бос азотты сің іріп, топырақ ты осы қ оректік затпен толығ ынан қ амитамасыз етеді. Бір гектар жерге қ алдыратын биологиялық азот мө лшері ауа райына, топырақ қ ұ рамына байланысты 150-250 кг. Сабағ ы ө те жің ішке, бұ тақ танып ө сіп, тез жапырылады. Жапырақ тары жұ птан қ ұ ралғ ан жә не ү ш жағ ында жиналып жабысатын мұ рттары бар, кү рделі салалы келеді. Гү лдері жапырақ қ олтық тарына екіден орналасқ ан, қ ысқ а сағ ақ ты, кү лгін – қ ызыл, кө кшіл тү сті. Кө біне ө здігінен тозаң данады. Жемісі – ә рқ айсысында 4 – 10 тұ қ ымы бар бұ ршақ. Тұ қ ымы дө ң гелек, екі бү йірі батың қ ы, сары-қ оң ыр, ақ шыл, кейде қ ара тү сті. 1000 тұ қ ымының салмағ ы 45–60 г болады.

Алғ ы дақ ылы. Жаздық сиыржоң ышқ аны кө к шө пке шабуғ а ө сіргенде, ерте жиналып алынатын дә нді жә не басқ а дақ ылдардан кейін, ал тұ қ ым алу ү шін отамалы дақ ылдардан кейін егеді. Бірақ сабағ ының ө те нә зік жапырылғ ыштығ ына қ арай шө пке ө сіргенде кө бінесе, сұ лымен, арпамен, кү нбағ ыспен жә не басқ а дақ ылдармен бірге егеді. Осылайша араластырылып себілген егістік топырақ ты арамшө птерден жақ сы тазалап, биологиялық азот жинауына байланысты сиыржоң ышқ аның агротехникалық маң ызы арта тү седі.

Топырақ ты ә зірлеп баптау жұ мысы ерте себілетін дә нді дақ ылдармен бірдей.

Тың айтқ ыштары. Сиыржоң ышқ аны парғ а еккенде оның ә р гектарына 20 – 25 т органикалық жә не P60 К60 минералды тың айтқ ыштарын сің іру нә тижелі болады. Ал кү рделі тың айтқ ыштарды – нитрофос, аммофос, диаммофос қ олдану, ә р гектардан қ осымша 15–20 ц шө п жә не 2, 5–3, 5 ц протеин алуды қ амтамасыз етеді.

Тұ қ ым себу. Іріктеліп, таң далғ ан тұ қ ымды себер алдында нитрагин жә не молибденмен ө ң дейді. Ерте себілетін дақ ылдармен бірге егілетін сиыржоң ышқ а кө ктей шабуғ а арналса, қ андай да шаруашылық та болмасын қ олайлы уақ ытта себіледі. Астық ты дақ ылдармен қ оса себу кең тарағ андық тан, ә р гектарғ а қ ара топырақ сыз аймақ та 110-113 кг сиыржоң ышқ а, 56-60 кг сұ лы, Орталық Қ ара топырақ ты аймақ та 120-40 кг сиыржоң ышқ а, 50 кг сұ лы, Сібірде 100-130 кг сиыржоң ышқ а, 60-90 кг сұ лы себіледі. Кей жағ дайда сиыржоң ышқ аны арпамен, ақ қ ышамен (ә р гектарғ а 8 кг) қ оса сеуіп, тұ қ ымын 3-5 см терең дікке сің іреді.

Жапырақ тары тығ ыз ө сетіндіктен, егістікте арамшө п болмайды да, кө п кү тімді қ ажетсінбейді.

Кү здік сиыр жоң ышқ а. Халық шаруашылық маң ызы. Бұ л ө те қ ұ нарлы мал азығ ы. Гү лдеуі кезінде кө ктей шабылғ анда қ ұ рамында 16-20 % қ орытылатын протени, 18-20% азотсыз экстракт заттар болады. Кү здік сиыржоң ышқ а Белоруссия, Украина, Молдавия, Балтық бойы, Орта Азия республикаларында, Солтү стік Кавказ аймақ тарында ө сіріледі. Ә р гектардан 200-250 ц кө к шө п массасын, қ арабидаймен қ оса себілгенде 10-12 ц сиыржоң ышқ а, 20-25 ц қ ара бидай тұ қ ымын алады.

Кү здік немесе тү кті сиыржоң ышқ а (Vіcіa vіllosa) кіндік тамырлы, тү кті, жің ішке сабақ ты, жатып қ алуғ а икемді ө сімдік. Жапырақ тарының ұ шы мұ ртты, 6-10 тү п жапырақ шалардан қ ұ ралады. Гү лдері ашық кө кшіл, қ оң ыр жасыл тү сті айқ ас тозаң данады. Тұ қ ымы дө ң гелек, қ ара немесе қ оң ыр, 1000 тұ қ ымының салмағ ы 20-30 грамм.

Ө сіру ерекшеліктері. Кө к шө п массасына шабуғ а арналғ ан кү здік сиыржоң ышқ аны қ арабидаймен қ осып парғ а, ал оң тү стік аудандарда кү здік дақ ылдарды жинағ ан соң солардың орнына егеді. Тұ қ ым алуғ а арналғ андарын отамалы дақ ылдардан кейін себеді. Кү здік сиыржоң ышқ аның ә р гектар егістігіне 20-30 т органикалық жә не Р₆₀К₆₀ минералды тың айтқ ыштарын береді. Алдымен қ арабидайдан 15 кү н бұ рын сиыржоң ышқ а тұ қ ымы, ол кө ктеп шық қ аннан кейін қ арабидай тұ қ ымы себіледі. Кей жерлерде кү здік сиыржоң ышқ аны кү здік рапспен бірге себеді, бұ л жағ дайда қ арабидаймен қ оса себілгеннен гө рі 10-12 кү н бұ рын алынатын кө к шө п ө сіруге мү мкіншілік туады.

Қ аратопырақ сыз аймақ та ә р гектарғ а 100 кг сиыржоң ышқ а, 60 кг қ арабидай, Украинада ә рқ айсысынан 60 кг, Солтү стік Кавказда 80 кг себеді.

Сиыржоң ышқ а мен қ арабидайды қ осып еккенде жоң ышқ а гү лдеуінің алдында кө к шө пке, тө менгі бұ ршақ тары қ оң ырлана бастағ анда тұ қ ымғ а, бұ ршақ тарының 75-80%-ы піскенде бө лектеп немесе тікелей жинау ә дістерімен жинайды. Жиналғ ан тұ қ ым қ ара бидайдан іріктеліп алынып, ылғ алдылығ ы 15% жеткізілгенде қ оймағ а қ ұ йылады.

Сиыржоң ышқ аның сорттары: Льговская 31-292 сортын Льгов селекция станциясында шығ арғ ан. Иммакуляттық тү р бө лігіне жатады. Сабағ ының жуандығ ы орташа, сынғ ыш емес, жағ дайына қ арай биіктігі 50-65 см Негізгі бұ тақ тары жақ сы дамығ ан. Жапырағ аның кө птігі 45-50%, жапырақ тары 6-7-ден топталып сирек орналасқ ан. Бұ рыштарының формасы имек, ішінде 7-9 тұ қ ымы болады. Тұ қ ымы домалақ, аздап қ абысқ ан пішінді, тү сі ашық қ оң ыр, кө гілдір рең ді келеді.

Сорт орташа мерзімде 75-98 кү нде пісіп жетіледі. Кө ктемде баяу ө седі. Ө сімдігінің мық тап ө суі гү лденер алдында басталады. Қ уаң шылық қ а тө зімділігі орташа, жазғ ы жауын-шашынды жақ сы пайдаланады. Сорт ө німді. Шығ ыс Қ азақ стан облысы Зырян сорт сынау учаскесінде оның тө рт жыл ішіндегі орташа ө німі: кө к шө птен гектарына 132, 4-140, 7 ц, пішеннен 29, 7-33, 3 ц, сиыржоң ышқ а – таза ө зінен дә ні 8, 7-9, 5 ц болды.

Семей ө ң ірінде Жарма сорт сынау суармалы учаскесіндегі сиыржоң ышқ а – сұ лы қ оспасынан гектарына 290-310 ц кө к шө п, 72, 5-79, 7 ц пішен, 37, 8-40, 7 ц тұ қ ым алынды. Сиыржоң ышқ аны таза кү йінде еккенде, оның тұ қ ым ө німі гектарына 39, 5 ц, ал ү ш жыл ішіндегі оның орташа ө німі гектарына 20, 7 ц болды. Сорт Шығ ыс Қ азақ стан, Семей облыстарына аудандастырылғ ан.

Богородицкая 800. Сорт Курск облысының Богородицк тә жірибе танабында, жергілікті тү рден (популяциядан) ө сіріліп шығ арылғ ан. Иммакуляттық тү р бө лігіне жатады. Сабағ ының жуандығ ы орташа, жапырағ ы мен бұ тақ тары едә уір кө п. Мол пішен ө німін береді. Бұ ршақ тары ірі (ұ зындығ ы 65 мм, ені 10 мм), аздап имек келеді. Бұ ршағ ындағ ы тұ қ ымының саны 8-9 болады. Тұ қ ымы ірі: 1000 тұ қ ымының салмағ ы 48-55 г жұ мыр, аздап қ ысың қ ы келеді. Тү гі ақ шыл алқ ызыл немесе мө лдір болады.

Сорт ерте піседі, ерте гү лдейді. Ө сіп-жетілу кезең інің ұ зақ тығ ы 80-85 кү н. Қ уаң шылық қ а тө зімділігі жағ ынан Льговская 31-292 сортынан асып тү седі. Татқ а шамалы шалдығ ады, аскохитнос жә не фузариоз ауруларына шалдық қ ыштығ ы орташа. Сорт мол ө німді келеді. Талдық орғ ан сорт сынау суармалы учаскесінде сұ лымен қ осып еккендегі кө к шө бінің тө рт жылғ ы орташа ө німі гектарынан 243-265 ц, пішенінің ө німі 82-90 ц, соң ғ ы жылдардың ішінде сиыржоң ышқ аның таза тұ қ ым ө німі 11, 7-13, 3 ц болды. Сорт Талдық орғ ан облысының Жоң ғ ар Алатауының суармалы аймағ ында аудандастырылғ ан.

Степная 791. Сорт Степной тә жірибе станциясында Бү кілодақ тық ө сімдік шаруашылығ ы институтының 791 ц ү лгісінен ө сіріліп шығ арылғ ан. Иммакуляттық тү р бө лігіне жатады. Сабағ ы жің ішке, аласа, 36-45 см, жапырағ ы мен бұ тағ ының саны орташа, бұ ршағ ы аздап имек формалы, бү ртікті болады, бұ ршағ ындағ ы тұ қ ымның саны 6-7. Тұ қ ымы жұ мыр, аздап қ ысың қ ы ірі, 1000 дә нінің салмағ ы 60-65 г. Тұ қ ымының тү сі ақ шыл қ ызғ ылттау, ақ.

Сорт тез піседі. Льговская 31-292 сортынан 4-6 кү н ерте гү лдеп, ерте піседі.

Солтү стік Қ азақ стан облысы сорт сынау учаскесінде сиыржоң ышқ аның бұ л сортын сұ лымен қ осып еккенде гектарынан 120-135 ц кө к шө п, 45, 8-57, 3 ц пішен алынды. Соң ғ ы жылдары Петропавл сорт сынау учаскесінде сиыржоң ышқ аның бұ л сортының таза егілген егісінің ә р гектарынан 21-25 ц тұ қ ым алынды. Сорт Солтү стік Қ азақ стан облысында аудандастырылғ ан.

Шабдар немесе персі бедесі (Frіfolіum resupіnaum) қ ызғ ылт тү сті гү лі бар, тек Орта Азия мен Кү нгей Кавказдың суармалы егістіктерінде егілетін біржылдық шө п. Одан ө те қ ұ нарлы қ ұ рамында 18% протеині бар, ә р гектардан 60-100 ц мө лшерінде пішен жә не сапалы бал алынады.

Шабдарды ө те ерте кө ктемде немесе аң ызғ а себеді. Ә р гектарғ а 15 кг тұ қ ым 2 см терең дікке сің іріледі. Пішенге гү лдеуі басталғ ан кезінде шабады. Бұ л шө п кү тіп-баптауына байланысты қ айта ө скіш келеді, сондық тан оны жылына 3-4 шабады.

Шө птің бас бү ршігінің 70-80% қ оң ырланғ анда бө лектеп немесе тікелей комбайнмен тұ қ ымғ а жинайды.

Қ ызыл гү л беде (tr. іncarnatum) ө те қ алың, жұ мсақ тү ктермен қ апталғ ан жылы жә не дымқ ыл сү йгіш біржылдық ө сімдік. Гү лдері ашық қ ызыл. Гү л шоғ ы – ірі, ұ зынша, ұ шы сү йір конус тә різді шашақ. Оны ауа райы жұ мсақ, жылы аудандарда таза ө зін немесе қ ара бидаймен, кү здік сиыржоң ышқ амен бірге себеді. Ерте кө ктемде ө те қ ұ нарлы мал азығ ын беретіндіктен, кейде сиреген кө пжылдық шө птер егістіктерін толық тыру ү шін, бау-бақ шаның, отамалы дақ ылдардың қ атар аралық тарына да себеді. Кө ктей шабылғ ан қ ызыл гү л беденің шө бі малдың ішін кептірмейді, бұ л ерекшелігі дақ ылдың артық шылығ ына жатады.

Кү зде себілгенде ә р гектардан 45-50 ц, кө ктемде себілгенде 25-35 ц шө п, 3-5 ц тұ қ ым алынады. Украинаның батыс облыстарында, Кү нгей Кавказда, Кавказдың Қ ара тең із жағ алауында қ ыс алдында, кү здің аяғ ында егілсе, орталық жә не оң тү стік аудандарда тек кө ктемде себіледі. Тамыр жү йесі кү шті тарамдалғ ан кіндікті келеді. Сабағ ы тік жуан, бұ тақ танады, қ абағ ында жұ мсақ тү ктері бар, биіктігі 45-60 см жетеді. Жапырақ тары ірі, ұ зынша жұ мыртқ а тә різдес, сыртын тү к басқ ан, кү рделі ү ш бө лік жапырақ шадан тұ рады. Тұ қ ымы бө теке тә різді, қ ызыл сары тү сті, ұ сақ, 1000 данасының салмағ ы 3, 0-3, 5 г.

Бұ л дақ ыл жылу сү йгіш болғ андық тан, тек жұ мсақ, дымқ ылды жерлерде ө седі. Қ ұ нарлы саздақ топырақ ты ұ натады.

Кү зде егілгенде мол ө нім береді. Кө ктей шабылуғ а арналғ анда ә р гектарғ а 30-40 кг, тұ қ ымғ а арналғ анда 20-35 кг тұ қ ым себіледі, артынан топырақ нығ ыздалады.

Кө бінесе, бір рет шабылады, ал жақ сы бапталғ ан егістікте екі рет шабуғ а да болады. Шабуды ө те тө мен жү ргізеді, артынан мал жаюғ а болмайды. Тұ қ ымғ а бас гү л бү ршігі қ оң ырланғ анда шабылады.