Мал азықтық көпжылдық шөптер

Мал азық тық кө пжылдық бұ ршақ тұ қ ымдас шө птердің ішінде беде, жоң ышқ а, эспарцет жә не тү йежоң ышқ а кең інен таралып отыр. Оларды мал азығ ына кө ктей, пішен ретінде, сү рлем немесе шө п ұ ны ретінде пайдаланады, азық ө лшемінің қ ұ рамы қ ажетті ақ уыздармен толық қ амтамасыз етіледі. Жоң ышқ аның бір азық ө лшемінде 187 г ақ уыз, бедеде – 212-237, эспарцетте – 155-196, тү йежоң ышқ ада – 163-239 г ақ уыз болады. Зоотехникалық талап бойынша мал азығ ының ә р ө лшеміне 110-120 г ақ уыз қ ажет.

Қ олайлы жағ дайда ө сіргенде кө пжылдық бұ ршақ тұ қ ымдас шө птер ә р гектардан 40-55 ц, суармалы жерлерде – 100 ц ө нім береді. Бұ л дақ ылдардан топырақ та азотқ а бай кө п органикалық заттар қ алатындық тан, кө птеген дә нді жә не техникалық ө сімдіктерге тең десі жоқ алғ ы дақ ыл болып саналады. Ал бұ ршақ қ а астық тұ қ ымдастарды қ оса себу, топырақ ты судың жә не желдің зиянды ә серінен жақ сы сақ тайды. Беткейлерге еккенде оларды су шаюынан сақ тап, жоғ ары қ абатының жақ сы бекуіне жағ дай жасайды.

Мал азық тық маң ызы зор астық тұ қ ымдас кө пжылдық шө птерге еркекшө п, қ ылтанақ сыз арпабас жә не т.б. жатады. Бұ л дақ ылдар бір жерде ұ зақ ө седі жә не бұ ршақ тұ қ ымдас шө птермен қ оса егілгенде жоғ ары сапалы кө к шө п пен қ ұ нарлы пішен алуғ а мү мкіндік береді.

Беде. Халық шаруашылық тық маң ызы. Беде (клевер) – аса бағ алы мал азық тық ө сімдік. Оны пішен, кө к шө п, сү рлем, пішендеме, шө п жә не пішен ұ нын алу ү шін ө сіреді. Оның қ ұ рамында кө ктей шабылғ анда 16, 8%, пішенінде – 15, 2 % протеин, одан басқ а амин қ ышқ ылдары, каротин жә не кү л элементтері кездеседі. 100 кг пішенінде – 51, 7, кө к шө бінде – 21 азық ө лшемі бар. Екі-ү ш жыл қ атарынан ө сірілген беде танабында топырақ тың жақ сы қ ұ рамы қ алыптасады, сондық тан мұ ндай егістік кү здік жә не жаздық дә нді дақ ылдарғ а, зығ ырғ а, картопқ а, қ ант қ ызылшасына жә не басқ а дақ ылдарғ а жақ сы алғ ы дақ ыл болады.

Шығ у тегі, ө сетін аудандары, ө німі. Беде Африкадан басқ а жердегі барлық мемлекеттерде ерте кезден ө сіріледі. Біздің еліміз бедені ХVІІІ ғ асырдың екінші жартысынан бастап ө сіре бастады. Қ азір беде егісі еліміздің барлық аймағ ында орналасқ ан.

Беде (Trіfolіum pratense) егіс танабында 2-3 жыл ғ ана ө сетін кө пжылдық ө сімдік. Тамыры – кіндік тамыр, топырық қ а 2 м терең ге кетеді. Сабағ ы бұ қ тақ танып, ақ тү кпен қ апталады, іші қ уыс, кө птеген бұ тақ тарды жапырақ тар қ олтығ ынан тарайды. Биологиялық ерекшеліктеріне жә не сабақ буынының санына байланысты кеш пісетін солтү стік жә не тез пісетін оң тү стік беде тү рлеріне бө лінеді.

Оң тү стік беде сабағ ы – 5-7 буынды, биіктігі 1 м шамасында, жапырақ тары кө п. Шө бі нә зік, ақ уызды. Қ ысқ а тө зімсіз, бірақ солтү стік бедеге қ арағ анда қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді болады. Жапырақ тары кү рделі, ү ш бө ліктен тұ рады, шеті тегіс, тө менгілері ұ зын, жоғ арылары қ ысқ а сабақ шалы. Гү л шоғ ы дө ң гелек немесе ұ зынша келген 30-150 дейін гү лі бар, шашақ бас. Жемісі бір тұ қ ымды, сирек екі тұ қ ымды бұ ршақ. Тұ қ ымы дө ң гелектен гө рі сопақ шалау немесе ү шбұ рышты – жұ мырлау, тү сі сары, кү лгін, ескілері сұ р тү сті. 1000 тұ қ ымының салмағ ы 1, 4-2, 2 г.

Ө сіру ерекшеліктері. Біздің елімізде бедені басқ а дақ ылдардың астына бү ркемелеп егеді, арамшө п басып кететіндіктен, таза себу кө п тарамағ ан. Бірінші жылы ө те жай ө сетіндіктен, оны арамшө птен таза отамалы, дә нді дақ ылдардан кейін егеді. Бү ркеуші дақ ылдарғ а жаздық бидай, арпа, сұ лы, ылғ алды аудандарда – кү здіктер жатады. Топырақ ты ө ң деу бү ркеуші дақ ылдардың талғ амына сай жү ргізіледі. Кү зде сыдыра жыртып, 25-27 см сү дігер айдайды. Кө ктемде сү дігерді тырмалап, қ опсытуды тырмалаумен бірге жү ргізеді де, мұ қ ият тегістейді.

Тың айтқ ыштар. Органикалық жә не фосфорлы калий тың айтқ ыштары беде ө німін молайтады. Сондық тан ә р гектарғ а 20-25 т кө ң ді, 30-35 т қ орданы алғ ы дақ ылғ а, болмаса бү ркеуші дақ ыл себудің алдында 45-50 кг Р2О5 жә не К2О тың айтқ ыштарымен қ оса береді. Қ атарғ а Р10 мө лшерінде енгізілген суперфосфат ә р гектардан 10-12 ц қ осымша ө нім алуды қ амтамасыз етеді.

Беденің танабын екінші жә не ү шінші жылы пайдаланғ анда кү зде жә не кө ктемде ә р гектарғ а 1, 5 ц суперфосфат жә не 0, 5-0, 7 ц калий тұ зын сің іреді.

Тұ қ ымды ә зірлеу жә не себу. Тұ қ ымды себер алдында 1, 0-1, 5 стакан суғ а салып, нитрагинмен кү ннің кө зі тү спейтін жерге қ ойып ө ң дейді. Кө ктемде, кү здік астық тарды тырмаламастан бұ рын, ү стіне жоң ышқ аны шө п-дә н егетін сеялкалармен себеді. Ә р гектарғ а таза себілгенде 12-16 кг, қ оса сепкенде 8-10 кг беде, 4-6 кг атқ онақ себіледі. Тұ қ ымды сің іру терең дігі 1-2 см, жең іл топырақ та 2, 5-3, 0 см жеткізіледі.

Егістікті кү ту. Беденің жақ сы қ ыстауы ү шін бү ркеуші дақ ылды 14-15 см биіктікке жеткенше орады. Кө ктемде ә р гектарғ а Р30К30-40 жә не 200–400 л суғ а ерітілген 150-300 г молибден қ ышқ ылы аммониймен қ оректендіріп тырмалайды. Арамшө птерге қ арсы ә р гектарғ а 40-50 кг ДНОК препаратын қ олданады.

Егінді жинау. Пішенге шабылатын бедені бойында протеині кө п мезгілде, гү лденуінің бас кезінде шабады. Одан кешіксе жапырақ шаларының тү суіне, протеиннің азаюына байланысты, шө птің мө лшері де, сапасы да тө мендейді. Сү рлемге, шө п ұ нына жә не тағ ы басқ а мақ саттарғ а да осы кезде шабылып, дестеде жатып кепкеннен кейін сақ тау орнына тасылады. Ауа райы жаң бырлы болғ анда шө пті арнаулы орындарда желдеткіштер арқ ылы кептіреді.

Тұ қ ымдық бедені ө сіру ерекшеліктері. Кө пжылдық шө птердің тұ қ ымын маманданғ ан шаруашылық тарда ө сіріледі. Қ ыста суық қ а тө зімді жә не ө німі жоғ ары болу ү шін, кү зде беде егістігі фосфор калийлі тың айтқ ыштармен қ оректендіріледі (Р40К40, ол ә р гектардан 0, 7-1, 2 ц қ осымша тұ қ ым алуды қ амтамасыз етеді. Сабақ тана бастағ анда 400 л суғ а ерітілген 100-200 г молибден қ ышқ ылды аммониймен қ оректендіреді. Кө ктемде ә р гектарғ а 2 кг ә серлі заты бар бор сің іру, тозаң дануының толық жү руі ү шін ә р гектарғ а 4-5 ара омартасын шығ ару беде тұ қ ымынан мол ө нім алудың кө зі.

Тұ қ ымдық беде шашақ басы 90-95 % қ оң ырланғ анда астық комбайындарымен тікелей жиналады. Астық тұ қ ымдас ө сімідіктермен қ оса себілгенде, алдымен астық ты дақ ылдар, 15-20 кү н ө ткеннен кейін беде жиналады. Жиналғ ан беде тұ қ ымын ОВА-1, «Петус-Гигантң К-53 машиналарында немесе СМ-4, КОС-0, 5 тұ қ ым тазалағ ыштарынан ө ткізіп, дымқ ылдылығ ын 13%-ғ а жеткенше кептіреді.

Жоң ышқ а. Халық шаруашылық тық маң ызы. Жоң ышқ а (люцерна) ө німі мол, ақ уызды кө пжылдық ө сімдік. Кө ктей шабылғ ан шө п қ ұ рамында 20%, пішенінде 28% протеин, 100 кг кө к шө бінде 17, пішенінде 53, 4 азық ө лшемі болады. Олардан басқ а кө птеген витаминдер, минералды тұ здар оның мал азық тық қ асиетін жоғ арылата тү седі.

Жоң ышқ аның мә дени жайылымдар жасауда да маң ызы зор. Суармалы жерлерде жоң ышқ а 5-7 рет шабылғ анда, ә р гектардан 700-1000 ц кө к шө п немесе 150-200 ц пішен береді. Жоң ышқ а мақ тағ а тағ ы басқ а дә нді дақ ылдарғ а жақ сы алғ ы дақ ыл. Мақ та – жоң ышқ а ауыспалы егісі мақ та ө німінің артуына, талшық сапасының жақ саруына, тү рлі мақ та ауруының азаюына қ олайлы жағ дай жасайды. Тамырының ө те кү шті дамуына байланысты жоң ышқ а топырақ тың беткі қ абатындағ ы тұ здарды азайтып, сортаң дануына жол бермейді.

Себілген жерінің ә р гектарына жоң ышқ а тамырымен жә не сабағ ымен бірге 100-150 кг азот қ алдырады, ол осы жерге 30-40 т кө ң немесе 4-5 ц азотты тың айтқ ыш бергенмен тең. Орта Азияның суармалы жерлеріне 3 жыл қ атарынан ө скен жоң ышқ а ә р гектарғ а 350-400 кг азот жинайды.

Ботаникалық сипаттамасы. Жоң ышқ аның 36 кө пжылдық, 60 біржылдық тү рлерінің ішінен ең кө п тарағ аны – кө к жоң ышқ а (Medіcago Satіva). Жоң ышқ аның тамыры бірінші жылы топырақ қ а 2-3 жыл м, келесі жылы 10 м терең дікке дейін кететін дінгек тамыр. Сабағ ы 1, 2-1, 5 м биіктікке ө сіп, жақ сы бұ тақ танады. Жапырақ тары кү рделі, ү ш бө ліктен тұ рады. Жемісі 2-3 бұ ралып келген, кө п дә нді бұ ршақ.

Ө сіру ерекшеліктері. Далалы аудандарда жоң ышқ аны бү ркемелі дақ ыл ретінде жаздық дә нді-масақ ты дақ ылдар арасына жиі жә не тары мен жү герінің қ атар аралық тарына сирек егеді. Мақ талы аудандарда жоң ышқ аны бү ркемелі дақ ылсыз мақ та егістігене судан шө бімен, сорго немесе жү герімен бірге егеді.

Топырақ ты ө ң деу. Жоң ышқ аны дә нді дақ ылдардан кейін орналастырғ анда егістікті 5-7 см терең дікте дискілеп, 15-20 кү ннен кейін 25-27 см шым аударғ ышы бар плугтармен жыртады. Кө ктемде тырмалап, қ опсытып, қ айта тырмалайды. Жоң ышқ аны бү ркемелі дақ ылдар – тары, сорго, судан шө бімен бірге еккенде, кө ктемде 2-3 рет қ опсытып тырмалайды. Суармалы жерлерде егістіктің жақ сы тегістелуіне ерекше мә н берген жө н.

Тың айтқ ыштар. Жоң ышқ аның ә р гектар егілген танабынан 50 ц пішен алынса, топырақ қ а 130 кг азот, 33 кг фосфор, 75 кг калий жә не 125 кг кальций пайдаланады. Сондық тан кү здік жә не техникалық дақ ылдарғ а далалық аймақ та 18-20 т, ылғ алды жерде 30-40 т кө ң сің іріледі. Қ аратопырақ та суперфосфат (Р4060), суармалы жерлерде суперфосфат жә не калий тұ зын (Р60К40), тұ қ ымды сепкен кезде тү йіртпекті суперфосфат (Р40) береді. Ә р гектар егістікке суармалы жерлерде 14-16 кг, орманды далада 16-18 кг, далалық аймақ та – 12-15 кг, қ уаң шылық аудандарда 10-12 кг жоң ышқ а тұ қ ымы себіледі. Тұ қ ымды СЗТ-3, 6 сеялкасымен себеді. Тұ қ ым топырақ тың ылғ алдылығ ына, тү ріне байланысты 1-3 см терең дікке сің іріледі.

Егістікті кү ту. Бү ркеуші дақ ылдарды жинап алғ аннан кейін, егістіктен олардың сабанын шығ арады. Кү зде фосфор, калий тың айтқ ыштарымен (Р30-40К20-60) қ оректендіру жоң ышқ аның қ ысқ а тө зімділігін арттырады.

Суармалы жерлерде ә р гектарғ а 600-700 текше метр су беріп суарады. Алынатын пішен жә не кө к шө п ө німінің тө мендемеуі ү шін топырақ тың 1 метрлік жоғ арғ ы қ абатындағ ы ылғ алдылық оның ең тө менгі дымқ ыл сыйымдылығ ының 70-80% мө лшерінде болғ аны жө н.

Ө німді жинау. Жоң ышқ аны пішенге шанақ тану кезең інде, гү лденуінің алдында орады. Осы кезде одан жоғ ары жә не сапалы ө нім алынады.

Жоң ышқ аны бір уақ ытта КПГ-55 жә не КПВ-3, 0 шө п машиналарымен орып жинайды. Шабылғ аннан 3-4 кү н кейін кепкен шө пті ГБУ-6, 0 жинағ ышымен дестеге жинап, ПС-1, 6 тығ ыздаушы-жинағ ышымен нығ ыздап, байлап, сақ тайтын жерге жеткізеді. Осы операцияларды бір кү нде жү ргізсе, ең бек ө німділігі артып, шығ ыны азаяды.

Тұ қ ымды жоң ышқ аны ө сіру ерекшеліктері. Жоң ышқ а тұ қ ымын мал азық тық егістіктен немесе арнайы себілген танаптан алуғ а болады. Ол жерлерге кү зде фосфор, калий (Р30К40) тың айтқ ыштарын беріп, ылғ ал сің уі ү шін ауыр тырмалармен қ опсытады. Кө ктемде суперфосфатпен (Р40-60) қ оректендіріп, тырмалайды. Тұ қ ымын алуғ а суармалы жердегі екінші жә не ү шінші жылғ ы жоң ышқ а егістігінің ә р шаршы метрінде 60-70 тү п ө скен тығ ыздау жерін бө леді. Жоң ышқ аны кү зде жә не кө ктемде суперфосфатты жә не калий тұ зымен (Р80К40-50) қ оректендіруді тырмалаумен қ атар жү ргізеді.

Бірінші оралғ ан ө німді тұ қ ымғ а арнайды, ал оң тү стік аудандарда бұ ршағ ының 90-95% қ оң ырланғ анда бірінші жә не екінші оруды тұ қ ымғ а арнап, бө лектеп жинау ә дісін қ олданады. Дестені 4-5 кү н кепкеннен кейін бастырады. Кейбір оң тү стік аудандарда тұ қ ымғ а арналғ ан жоң ышқ аны кең қ атарлы ә діспен сеуіп, жоғ ары ө нім алады.

Анық тама: Жоң ышқ а сорттары: Карагандинская 1. Сортты Карағ андының облыстық ауыл шаруашылық тә жірибе станциясы жергілікті табиғ и буданын жаппай іріктеп алу арқ ылы ө сіріп шығ арғ ан. Бұ тасы кө лемді, жартылай тік, жартылай жатағ ан. Пішен ү шін шапқ андағ ы биіктігі 50 см, тұ қ ым ү шін шапқ андағ ы биіктігі – 78 см.

Жапырағ ы кө п (43-51%). Қ ысқ а ө те тө зімді, қ уаң шылық қ а тө зімділігі орташа. Баяу ө седі. Жаз бойы тә лімді жерлерде 1-2 рет, суармалы жерлерде 3-4 рет шабылады. Ауруғ а, зиянкестердің залалына аз шалдығ ады. Ең мол ө німді сорттардың бірі. Целиноград, Қ арағ анды, Павлодар облыстарында аудандастырылғ ан.

Марусинская 425. Сорт Моршанск мелмекеттік селекция станциясында ө сіріліп шығ арылғ ан. Сары гибридті сорт типіне жатады. Бұ тасы жартылай жатағ ан жә не кө лемді келеді. Ө сімдігінің пішен ү шін шапқ андығ ы орташа биіктігі 45 см, тұ қ ым ү шін шапқ андағ ы биіктігі – 70 см, жапырағ ы кө п (45-55%).

Қ ысқ а тө зімді сорттардың бірі. Аудандастырылғ ан жерінде ауруғ а зиянды жә ндіктердің залалына аз шалдығ ады. Жаз бойы 1-2 рет шабылады. Жақ сы пішен мен тұ қ ымдық ө нім береді. Солтү стік облыстардың сорт сынау учаскесінде 1 жыл ішіндегі пішен ө німі гектарына 27-40 ц. Тұ қ ым ө німі – 3, 0-4, 1 ц жетеді. Сорт Кө кшетау, Қ останай, Солтү стік Қ азақ стан облыстарында аудандастырылғ ан.

Семиречинская местная Қ азақ станның Алматы жә не басқ а оң тү стік облыстарының жергілікті сорты. Сорт қ ысқ а мерзімдік суық қ а шыдамды. Қ уаң шылық қ а біршама тө зімді, дегенмен ылғ алы жеткілікті аудандарда ө сіруге ың ғ айлы. Жапырағ ы ө те кө п, кө лемінің 43-54 %-ын алады.

Оның тұ қ ым ө німі де мол – гектарынан 4 ц жә не одан артық та болады. Сорт Алматы, Шығ ыс Қ азақ стан, Қ арағ анды, Қ ызылорда, Павлодар, Жамбыл, Алматы жә не Оң тү стік Қ азақ стан облыстарында аудандастырылғ ан.

Уральская зеленая. Бұ л сорт Орал мемлекеттік селекция станциясының ө сіріліп шығ арылғ ан. Батыс Қ азақ стан мен Ақ тө бе облыстарында аудандастырылғ ан. Қ уаң шылық қ а ө те тө зімді жә не суық қ а берік. Пішен жә не тұ қ ым ө німділігі жағ ынан Зеленов сорт сынау учаскесінде сыналғ анда барлық сорттардан асып тү сті.

Шортандинская 2. Сорт Шортанды ауыл шаруашылығ ы тә жірибе станциясында ө сіріліп шығ арылғ ан. Жапырағ ы кө к. Шауып алғ аннан кейін тез ө сіп жетіледі қ уаң шылық қ а тө зімді, сонымен бірге ылғ алды да сү йеді. Қ ысқ а тө зімділігі ортадан жоғ ары. Кө к шө бі мен пішенінің ө німділігі жағ ынан аудандастырылғ ан Марусинская 425 жә не Полтавская 256 сорттарынан асып тү седі.

Жоң ышқ аның аудандастырылғ ан сорттарынан басқ а соң ғ ы жылдарда республикамыздың селекция станциялары кө птеген болашағ ы зор жаң а сорттар ө сіріп шығ арды. Ондай сорттардың қ атарында Гримм Приаральский, Қ ошчи, Ертістік сорт, Долиналық 2, т.б. бар.

Эспарцет. Халық шаруашылығ ындағ ы маң ызы, ө сетін аудандары, ө німі. Эспарцет жоғ ары ө німді жә не сапалы кө пжылдық ө сімдік. Кө ктей шабылғ ан шө бінде 18, 2 %, пішенінде – 16, 6 % қ орытылатын протеин болады. Эспарцет – мал ішін кептірмейтін, жайылымғ а тиісті ө сімдік. Ерте піседі, ә р гектарғ а 100-120 кг азот жинайды. Жақ сы бал береді. Эспарцеттің ә р гектарынан 90-100 г пішен, 23-25 ц тұ қ ым алынады.

Ботаникалық ерекшеліктері. Эспарцет (Onobrycnіs sаtіva) бұ ршақ тұ қ ымдастарғ а жататын кө пжылдық ө сімдік. Тамыр жү йесі ө те кү шті, топырақ қ а 2 м, кейде одан да терең жайылады. Сабағ ының биіктігі 70-100 см, бұ тақ танбайды. Жапырағ ы кү рделі, дақ бө лікті жапырақ тардан тұ рады. Гү лі – қ ызыл немесе ашық қ ызыл тү сті. Гү л шоғ ыры – шошақ. Араның кө мегімен айқ ас тозаң данады. Жемісі – сопақ ша келген, дара тұ қ ымды, сырты торғ а ұ қ сас бұ ршақ. 1000 тұ қ ымының салмағ ы 15-20 г.

Егістік эспарцет (Ohobrychіs vіcedіfolіa). Жапырақ тары қ оң ыр жасыл тү сті, элипс тә різдес, биіктігі 85-90 см ө сімдік. Бұ ршақ тары ірі, 1000 дә нінің салмағ ы 18-20 г. Тез пісетіндігімен жә не қ ысқ а тө зімділігімен сипатталады. Ә р гектардан 60-100 ц пішен, 7-10 ц тұ қ ым береді. ТМД-ның Европа бө лігінің далалық жә не орманды дала аймақ тарында егіледі.

Алғ ы дақ ыл. Кейбір аудандарда (Солтү стік Қ азақ стан) оны топырақ ты қ орғ айтын ауыспалы егістерде егеді. Жақ сы алғ ы дақ ылына кү здіктер, жаздық дә нді дақ ылдар, жү гері, мал азық тық тамыр жемістілер жатады.

Тың айтқ ыштар. Басқ а кө пжылдық шө птерге қ арағ анда, эспарцет тың айтқ ыштарды кө п қ ажет етпейді. Бірақ егіс мө лшері аз болғ анда Р40 жә не тұ қ ым себілген кезде Р10 беріледі. Ә р гектарғ а егілетін тұ қ ымды 200 г молибден қ ышқ ылды аммоний жә не нитрагинмен ө ң деу жақ сы нә тиже береді.

Тұ қ ымды себу. Себуге мұ қ ият тазартылғ ан тұ қ ымдарды іріктеп, бидай, арпа сияқ ты бү ркеуші дақ ылдармен бірге дә н-шө п себетін сеялкалармен егеді. Орманды дала жә не тау беткейлі аймағ ында ә р гектарғ а 90-100 кг, далалық аймақ та 70-80 кг тұ қ ым сеуіп, 3-5 см терең дікке сің іреді.

Егістікті кү ту. Кө ктемде егістікті алғ ы дақ ыл қ алдық тарынан тазалап, топырақ тың беткі қ абатын қ опсыту ү шін тырмалайды. Егістікті жинау. Эспарцетті шабуды гү лденуінің бас кезінен бастап толық гү лденгенше аяқ тайды. Шө пті шабу эспарцет биіктігі 26-27 см жеткенде жү ргізіледі.