Рапстың агробиологиялық және агротехникалық ерекшеліктері

Рапс – біржылдық қ ырық қ абат тұ қ ымдас, кіндік тамырлы шө птесін ө сімдік, тамыр жү йесі топырақ қ а 1, 5-3, 0 м терең дікке дейін бойлайды. Кіндік тамыры жақ сы дамығ ан. Тамыры жің ішке, бұ рандалы, жоғ ары жағ ы жуандау, тамырланғ ан. Тамырының негізгі бө лігі 20-45 см терең дікте жатады, жетілген кезінде дә ндері кө лденең бағ ытта тарала береді. Тамырының жуандығ ы 3 см болады. Рапстың жемісі ортасынан екіге бө лінген жаң ғ ашақ, бұ ршақ сияқ ты қ ос қ абық ты. Жемісінде орналасқ ан 40-50 дө ң гелек қ ара-қ оң ыр тұ қ ымдары бө лмешікке екі жағ ынан бекиді.

Бү йір тамырларының диаметрі 60–80 см. Сабағ ы тік ө сетін, қ атты бү ршіктенген, биіктігі 1, 1–1, 8 м жететін, балауыз тұ тымен кө мкерілген ө сімдік, сабағ ының жуандығ ы 0, 8–3, 5 см Жапырақ тары кө кшіл-жасыл тү сті, балауызбен қ апталғ ан, тө мендегілері сағ ақ ты, ал жоғ арғ ылары сағ ақ сыз болып келеді жә не ү лпілдектері бар. Жапырағ ы кө п жә не жапырағ ы аз тү рлері де болады. Гү л шоғ ыры – болбыр шоқ гү л, гү лдері қ ос жынысты, ашық сары тү сті. Жемісі – ұ зын мұ рыншасы бар бұ ршақ қ ын. Тұ қ ымдары ұ сақ, диаметрі 1, 5-2 мм шар тә різді, беті ұ сақ -ұ ялы, қ оң ыр, қ ара-сұ р тү сті, 1000 тұ қ ымның массасы 3-7 грамм шамасында.

Рапс – суық қ а тө зімді, қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімсіз ө сімдік. Тұ қ ымдары 1-2º С жылылық та ө не бастайды, ал 14-16°С температурада жақ сы ө седі. Кө ктемгі минус 4-5°С, кү згі минус 8°С ү сікті жең іл кө тереді. Ө сіп-ө ну кезең інде белсенді температура жиынтығ ы 1600-1800°С, ылғ ал сү йгіш, ә сіресе қ ауыздану мен гү лдену кезең дерінде ылғ алды кө п қ ажет етеді, транспирация коэффиценті 550-620 бірлікке тең. Кү здік вегетация кезең інде активті температураның жиынтығ ы 750-800º С болса, жеткілікті. Қ ыстан 6-8 жапырақ тар тү зілген кезде жақ сы қ ыстап шығ ады. Басқ а майлы дақ ылдарғ а қ арағ анда, топырақ қ а қ ажетсінуі жоғ ары қ ара, қ оң ыр топырақ тарда жақ сы ө седі.

Крестгү лділер тұ қ ымдасы. Шө птектес ө сімдік. Бұ та тү рінде ө те сирек кездеседі. Жапырақ тары жай, кезектесіп орналасады. Клеткаларында мирозин бар. Вегетативті органында ерекше клетка (идиобластылар) бар. Гү лдің жабындық жапырақ шалары болмайды.

Гү лдері масақ, кейде сыпырғ ыш тә різді келеді. Гү лдері жапырақ шығ арғ анша алынады. Гү лдерінде екі қ абатты гү л жапырақ шалары жетіледі. Ол екі шең бер болып орналасады. Кү лте жапырақ шалары тө ртеу бір шектерде орналасады. Андроцей кө птеген жағ дайда алты аталық тан (тычинкалардан) тұ рады. Екеуі сыртқ ы шең берде болады да, тө ртеуі ішкісінде жетіледі. Аталық тары екі-екіден жұ п болып орналасады. Гинецей ә рқ ашанда ценокарпты, жатыны ү стің гі жағ ында, ұ рық бү ршіктері бірнешеу. Кейбір ғ алымдардың ұ йғ аруы бойынша крестгү лділердің жеміс жапырақ шалары кейде тө ртеу болып келеді

Гү лтабанында гү л жапырақ тарының астың ғ ы жағ ында нектарниктері жетіледі. Қ ысқ а тычинкаларының астында да синтезделуі мү мкін. Жемістер қ ауашық тар, стручочкалар, жаң ғ ақ шалары ө те сирек кездеседі.

Крестгү лділердің гү лі ә ркқ илы болып келеді. Тү рі мен кө лемі жағ ынан, барлық тү рінде бірдей емес. Тү сі ақ, сары, қ ызғ ылт болып боялады жә не кездеседі. Гү лдері зигоморфты келеді. Тычинкалары кейбір крестгү лдің алтаудың орнына тө ртеу болуы мү мкін. Кейде екеу ғ ана болады. Крестгү лділердің гү лдерінің формуласы Р2 + 2С2 х 2А2 + (2x2) У(2). Бұ л гү л формуласы кө кнә р гү лділердің формуласына дә л келеді. Крестгү лділер біркелкі гү л қ ұ рылысын сақ тай келе жемістерін қ атты ө згерткен, ұ зын қ ауашық тан қ ысқ а қ ауашық қ а қ арай ө згерген. Бұ ршақ қ ындар (cтручоктар) екі тү рлі болады. Біріншісі дө ң ес келеді, пісіп жетілгеннен кейін ашылады, екіншісі ойыстау келеді. Дә ні пісіп жетілгенше ашылмайды, тек мү шеленген жерінен ү зіліп, дә ндері жерге тү седі. Кейбір крестгү лділердің жемістері жаң ғ ақ шағ а айналғ ан. Дә ндері біреу-ақ. Дә ндерінде эндосперм тү зілмейді. Ұ рық иіліп келеді. Ұ рық тарына қ арай крестгү лділер ұ сақ бө лімдерге жіктеледі де, тү сіп қ алады. Жаң ғ ақ шаларда бір ғ ана ұ рық дамиды. Крестгү лділердің ө сімдік ә лемін де атқ аратын рө лі орасан зор. Бірақ олардың кө пшілігі таулы аймақ тарда, тегіс жерлерде ө седі. Жерорта тең іздерінің аудандарында, Азияда кө п дамиды. Кө птеген тү рлері адамзатпен жан-жануарлардың тіршілігінде орасан зор рө л атқ арады. Халық шаруашылығ ының бірқ атар саласында пайдағ а асады. Рапс майын техникада, қ ара металлургияда қ олданады. Жмық тарын жем ретінде малдарғ а беруге болады. Улы қ осылыстары жоқ.

Рапс ө зін-ө зі тозаң дандырады, тозаң ы кө бінесе, жә ндіктер арқ ылы тасылады. Апомиксис барлық сұ рыптарында кездеседі, гү лінде жұ мыртқ а жетіледі. Бұ л кезде тозаң ы гаметогенез сатысында болады. Рапста екі ядролы жетілген тозаң, вегетатив жә не генератив ядродан тұ рады. Тозаң дық дә ннің жетілуі кезінде генеративтік ядро бө лініп, екі сперма тү зіледі. Тозаң тү тікшесі қ ыныпқ а 20-30 минутта жетеді, гаметтердің қ осылуына 2-3 сағ ат қ ажет.

Гү лдеуі таң ертең нен басталады, ә сіресе, ылғ алды кү ні-кү н бойы жү реді. Жұ мыртқ асы гү л ашылғ ан кезең нен бастап тұ қ ымсалу қ абілетін 4-7 тә улікке дейін сақ тайды. Тозаң ның тіршілік қ абілеті ө те жоғ ары, таза жә не тө менгі температурада бір жылғ а дейін сақ талады. Қ ұ рғ ақ шылық пен жоғ ары температурада жә не суық шалғ анда тіршілік қ абілеті тө мендейді. Гү лі ашылғ анда бү ршіктер пайда болады, содан соң жапырақ тостағ андары мен жапырақ тары ұ зарады, сө йтіп бү ршігі гү л ішінде қ алып қ ояды. Рапстың кө птеген тү рлерінде селективтік тұ қ ымсалғ ыштық кездеседі, ол тозаң тү тікшелерінің жетілу жылдамдығ ына байланысты.

Кө ктемде отырғ ызылғ аннан кейін 2 апта ө ткен соң, ө скін пайда болады. Бү ршік салу кезең і 20-25 кү нге созылады, гү лдеуі 20-30 кү н. Гү лденуден дә н жетілуге дейін 25-35 кү н кетеді. Кү здік рапстың вегетациялық кезең і 290-300 кү н, жаздық рапста 80-120 кү н. Кү здік рапстың кеш пісетіні 310 кү нде, орта пісетіні 280-310 кү н, ерте пісетін – 280 кү нге дейін деп бө леді. Жаздық рапстың кеш пісетіні – 110 кү нде, орта пісетіні – 90-110 кү н, ерте пісетіні – 80 кү нге дейін деп бө леді. Ө скіндері сепкеннен соң 4-6 кү нде пайда болады, гү лдеуі 40-50 кү нде. Дә ннің шығ уы ү шін қ ажетті температура 1800-2100°С, вегетациялау кезең інде рапс 1, 5-2 есе суды қ ажет етеді. Сондық тан қ ұ рғ ақ шылық жылдарында ө нім беруі тө мендейді, жақ сы ө нім алу ү шін қ оректік заттары мол, қ ышқ ылдау орта қ ажет. Рапс жерасты сулары жақ сы орналасқ ан ө те ылғ алды жерлерге тө зімсіз. Рапс ауыр саздақ жә не жең іл қ ұ мдақ топырақ тардан басқ а жерлердің бә рінде ө сіп, ө нім бере алады. Рапстың зиянкестері – рапс кеміргіштері, қ ырық қ абат жегіштер. Рапста кең таралғ ан ауру тү рлеріне альтернариоз, қ ара аяқ, тамырларының шіруі жатады.

Крестгү лділердің ең басты ө кілдерінің бірі қ ырық қ абат (Brassica oleraсеа) болып есептеліеді. Қ ырық қ абаттың жабайы тү рі Жерорта тең ізінің жағ ауларында ө седі. Жабайы қ ырық қ абатқ а жақ ыны – жапырақ ты қ ырық қ абат. Онда кочан қ ұ ралмайды. Сол себептен оны жем ретінде пайдалануғ а болады.

Рапстың агробиологиялық ерекшелігі. Қ азіргі кезде рапстың 12 тү рі бар. Олардың ішінде кең тарағ аны – италика, россика жә не корамза сорттары. Екпе дақ ыл ретінде жаздық рапс немесе кольза жә не кү здік рапс тү рінде кездеседі. Рапс майын техникада, қ ара металлургияда қ олданылады. Жем ретінде малдарғ а беруге болады, улы қ осылыстары жоқ.

Рапс ө зінің биологиялық ерекшеліктерімен де ө те қ ұ нды:

– майлы тұ қ ымында 40-50% май, 21% ақ уыз бар. Қ олайлы жылдары рапс егістігінің бір гектарынан 10 ц май, 5 ц ақ уыз алуғ а болады. Рапс ақ уызы аминқ ышқ ылдарының қ ұ рамы бойынша қ ытай бұ ршақ ақ уызына жуық. Алайда рапс қ ұ рамында зиянды биологиялық белсенді заттар: глюкозинолагаттар, эрук қ ышқ ылы, танин, полифенол, фитин қ ышқ ылы бар. Глюкозинолагаттар мен эрук қ ышқ ылы рапстағ ы ақ уыздың қ олданылуын тө мендетеді;

– рапс майы майқ ышқ ыл қ ұ рамы жағ ынан кү нбағ ыс майынан қ алыспайды жә не сапасы жағ ынан зә йтү н майына жақ ын. Ол ө зінің мө лдірлігін ұ зақ уақ ыт бойы сақ тап, жоғ ары эмульсиялы тө зімділігіне байланысты маргарин, майонез, балық консервілерін дайындауда пайдаланылады. Рапс майы техникалық мақ саттарғ а – резең ке, лак, нейлон ө ндіруге, сабын қ айнату, полиграфия, тоқ ыма, былғ ары ө ндірісінде қ олданылады жә не соң ғ ы уақ ытта биологиялық жанармай ө ндіру қ олғ а алына бастады. Қ азіргі кезде рапстың сұ рыптарының шығ уына байланысты оның маң ыздылығ ы ө се тү сті. Бұ л сұ рыптардың қ ұ рамында эрук қ ышқ ылы жоқ жә не глюкозинолагаттар мен клетчаткалар аз;

– рапс айналадағ ы орта жағ дайына тез бейімделе алады, суық қ а тө зімді, жоғ ары тұ қ ымдық жә не мал азық тық ө німділігімен ерекшеленеді. Қ азіргі уақ ытта 28 елде негізгі майлы дақ ыл ретінде таралғ ан;

– рапс ауыспалы егісте кө птеген ауыл шаруашылығ ы дақ ылдары ү шін жақ сы алғ ы дақ ыл. Жаздық рапс агротехникасының маң ызы ө те зор. Бұ л дақ ыл кө кө ніс, кө кө ніс – картопты жә не мал азық тық ауыспалы егістіктерде танапты арамшө птерден қ орғ ап, жинап алғ аннан кейін қ алатын органикалық заттары есебінен топырақ қ ұ нарлығ ын кө теруге де кө п ә серін тигізеді. Ал астық дақ ылдары ү шін топырақ фитосанитары болып табылады;

– рапс егістігі – бал араларының ерте жә не ұ зақ уақ ыт бал жинайтын танабы. Рапстың гү лдеу кезең інің ұ зақ тығ ы 25–30 кү н. Оны ә ртү рлі мезгілде сеуіп, бал жинау кезең ін ұ лғ айту есебінен ара шаруашылығ ының ө німін кө теруге болады;

– рапсты май алу ү шін ө ң деу барысында алынатын жанама ө німдер жоғ ары ақ уызды жем болып табылады. Рапс тұ қ ымында алмастырылмайтын аминқ ышқ ылдары кө п болғ андық тан мал азық тық қ асиеті жоғ ары, 1 кг ұ нтақ талғ ан дә нінде 380 г ақ уыз бар, бұ л бидайдан 260 г кө п.

Рапстың агротехникалық ерекшелігі. Кү здік рапсты мұ қ ият тың айтылғ ан таза танапқ а, сондай-ақ беде, дә нді бұ ршақ тар кө ктей шабуғ а арналғ ан жү гері егілген парғ а егеді. Ә р гектарғ а 40-60 т кө ң, ә сіресе, оның 20-30 тоннасына фосфорлы калий тың айтқ ыштарын қ осып енгізудің ә сері ерекше. Беде мен рапсты бірге себу де нә тижелі. Рапсты жинап алғ аннан кейін сол жылдың тамыз айында бедене кө к шө пке жинайды.

Рапс тұ қ ымы ө те ұ сақ болғ андық тан, топырақ тың ғ ылық ты ө ң делуі қ ажет. Кү здік рапсты кө п аудандарда 15-20 тамызда, кү здік бидайдан бұ рынырақ себеді. Кешігіп себілген рапс зиянкестермен қ атты зақ ымданады.

Рапсты дә н себетін сеялкалармен жаппай немесе кең қ атарлы, арақ ашық тығ ы 45 см ә діспен 3-4 см терең дікке егеді. Ә р гектарғ а себу мө лшері 6-дан 10-12 кг мө лшерінде.

Ылғ алдылығ ы жоғ ары топырақ қ а кең қ атарлы ә діспен егілгенде, кү здік рапстың ү сімеуі ү шін егістікті кү зде нығ айтады. Кү зде суперфосфотпен, кө ктемде толық тың айтқ ыштармен қ оректендірудің ә сері ө те жоғ ары. Кө ктемде рапс егістігін тырмалап, арамшө птерді отайды. Кең қ атарлы ә діспен егілгенде 1-2 рет қ опсытады.

Рапсты ұ сақ тұ қ ымды дақ ылдарды оруғ а арналғ ан комбайнмен бө лектеп жинайды. Тұ қ ымның шашылып қ алмауы ү шін рапсты орып бастыруды толық пісіп жетілгенінше аяқ тау керек.

Жаздық рапсты отамалы жә не кү здік дақ ылдардан кейін, ерте себілетін дә нді дақ ылдармен қ атар немесе сә л кеш егеді. Тұ қ ымды топырақ тың ылғ алды қ абатына 4-5 см терең дікке себеді. Тұ қ ымды себу нормасы кү здік рапспен бірдей. Жаздық рапсқ а N₃₀P₃₀K₄₀ мө лшерінде минералды тың айтқ ыш береді. Кө ктей шабуғ а арналғ ан рапстың қ атар аралығ ы 15 см болса, ә р гектарғ а себілетін тұ қ ым нормасы 12-15 кг, тұ қ ымдық қ а арналғ анда қ атар аралық тары 30-45 см, нормасы 6 кг шамасында болады.

Рапс тұ қ ымын СЗЛ-3, 6 жә не СЗТ-3, 6 сеялкаларымен 2-3 см терең дікке себеді. Ерте кө ктемде ә р гектарғ а 90-105 кг ә серлі заттары бар азот тың айтқ ыштарымен қ оректендіреді. Рапстан мол ө нім алу мақ сатында, оның жақ сы тозаң дануы ү шін, ә р гектар егістікке тө рт бал арасы омартасын шығ арады.

Рапс – ылғ алды ө те жақ сы кө ретін ө сімдік. Вегетациялық кезең кезінде дә нді дақ ылдарғ а қ арағ анда, ылғ алды 1, 5-2 есе кө п қ ажетсінеді. Бірақ басқ ада жерасты суы жақ ын жатқ ан жерлерде жақ сы ө спейді. Сондық тан бұ л дақ ыл ү шін ө те ылғ алды, батпақ ты, су жиналатын тө менгі ойыс пен ерте аязғ а ұ рынатын жерлер жарамайды. Бұ л дақ ылдан жоғ ары ө нім алу ү шін оның ө су жағ дайына талабы ө те жоғ ары. Бір центнер негізгі ө німін алу ү шін азот, фосфор жә не кальий элементтерін 2 есе, ал кальций, магний жә не бор мен кү кіртті дә нді дақ ылдарғ а қ арағ анда, 3-4 есе кө п қ ажетсінеді. Тұ қ ымының ө німі 20 ц болғ анда ө сімдік топырақ тан 110 кг азот, 60 кг фосфор жә не 100 кг калийді алып кетіп отырады.

Рапс бағ алы биологиялық қ асиетке ие, ол фитосанитарлық жә не алғ ы жақ сы дақ ыл болып саналады. Рапсты сидерат ретінде қ олдану топырақ қ а кө ң ді бергенмен бірдей, бұ л кезде шығ ын 1, 5-2 есе аз жұ мсалады. Топырақ тың биологиялық активтілігі 10-15%-ғ а ө сіп, қ оректік заттардың инфильтрациялық сулармен шайылып кетуі 50%-ғ а азаяды. Рапстан кейін егілген бидайдың ауруғ а шалдығ уы – зақ ымдануы 30-50% азайып, ө німділігі 5-10 ц/га-ғ а артады. Сонымен қ атар рапс ө сімдігін егу топырақ эрозиясын азайтуғ а кө мектеседі.

Рапсқ а жақ сы алғ ы дақ ыл болып дә нді дақ ылдар мен кө пжылдық шө птер саналады. Топырақ ты зябқ а аудару 10–20 см терең дікте жү ргізіледі. Кө ктемде топырақ физикалық пісіп жетілгенде топырақ бетін тү зулеп диск жібереді, тың айтқ ыштар береді. Рапс тұ қ ымын егер алдында топырақ ты 4-6 см терең дікке культивация жү ргізеді, тұ қ ым себілгеннен кейін міндетті тү рде сулы салмағ ы бар катокпен нығ ыздайды.

Рапс ө сімдігінен дә н алу ү шін сә уір айының аяғ ы мен мамыр айының басында, ал кө к балауса алу ү шін маусым айының соң ы мен шілде айының басында егеді. Рапстың қ алың дығ ы 1 м² жерде 200-250 ө сімдік болса, оптималды деп есептеледі, бір гектарғ а 3, 5-4, 0 млн дә н (12-15 немесе 6-8 кг/га) егіледі. Дә ннің егілу терең дігі 1, 5-2, 5 см, қ атар аралық ені 15 см. Рапс тұ қ ымын себер алдында топырақ ты азот тың айтқ ышымен ү степ қ оректендіріп, зиянкестерге қ арсы кү рес шараларын жү ргізу қ ажет. Тың айтқ ышты ц/га нормасымен тук бойынша N₁₂₀Р₈₀К₈₀ дозасымен береді

Рапсты піскен фазасында негізгі дің гектегі жапырақ тардың басым кө пшілігінің тү сі қ оң ырлы-кө к тү ске енген кезде бастайды, бұ л фазада тұ қ ымның ылғ алдылығ ы 30-33% болады, 15-20 см биіктікте бұ тақ тарды кесіп жинай бастайды. Жиналып біткен соң тұ қ ымды 8%-дық ылғ алдық қ а дейін кептіреді. Тұ қ ымды тазарту мен сортировка жасау ү шін “Петкус-Селектра” тұ қ ым тазалағ ыш машиналарды пайдалануғ а болады.

Рапс тұ қ ымдарын кө п уақ ытқ а сақ тау ү шін ылғ алдылық 8%-дан аспауы керек. Ылғ алдылығ ы одан жоғ ары тұ қ ымдарды температурасы 25–37°С кептіргіштерде кептіреді, бұ л температурадан артық температурада тұ қ ым ө зінің ө нгіштігі мен майлық сапасын жоғ алтады. Сондық тан рапс тұ қ ымдарын 4-5º С температурада 50 кг қ аптарғ а салып сақ тайды.

Рапс ө сімдігінің фитосанитарлық қ асиеттері бар, сондық тан ол топырақ ты активті тү рде сауық тырып, қ оректік элементтермен байытады. Оның барлық (жерасты жер бетіндегі) мү шелерінде эфир майлары бар болғ андық тан зиянкестермен ауруларғ а қ арсы профилактикалық қ орғ ану қ ұ ралы ретінде ә сер етеді. Топырақ қ ұ рамында осы қ алдық мү шелер шіріген кезде ондағ ы ө мір сү ретін жауын қ ұ рттары мен топырақ микроорганизмдерінің қ оректенетін азығ ы ретінде жұ мсалып, олардың ө мір сү ру жағ дайларын жақ сартады. Бұ л ө з кезең інде ө сімдіктің тү рлі аурулармен ауыруын тө мендетіп (азайтып) ө німділікті арттыруғ а кө мектеседі.

Кү здік рапсты ө сіру ү шін оғ ан алғ ы дақ ылды жақ сы таң дап ауыспалы егістікті тиімді пайдалану қ ажет. Ауыспалы егістікте рапстың меншікті максимальды алатын мө лшері 20–25 % болуы тиімді жә не бір жерге қ айтадан егілу мерзімі 4–6 жылдан кейін. Алдың ғ ы қ атарлы шауашылық тарда тиімді қ олданылып жү рген 5–6 ротациялық ауыспалы егістіктің схемасы мынадай:

5 танапты ауыспалы егіс: 1. Жаздық арпа; 2. Кү здік арпа; 3. Рапс; 4. Кү здік бидай; 5. Жү гері-картоп.

6 танапты ауыспалы егіс; 1. Отамалы дақ ылдар (картоп, қ ызылша, жү гері); 2. Жаздық арпа+жоң ышқ а; 3. Жоң ышқ а; 4. Кү здік арпа: 5. Кү здік рапс; 6. Кү здік бидай.

Неміс ғ алымдарының пікірінше рапсты кез-келген ауыспалы егістік схемасында қ олдануғ а болады. Оны қ ант қ ызылшасы енгізілген ауыспалы егістікке де қ олдану тиімді, бірақ қ ант қ ызылшасы мен рапстың ауысып егілу жылдары ең кемінде, 3 жыл немесе 4–5 жылдан кейін егілгені дұ рыс.

Рапс топырақ тың айтқ ыштарына ө те талапты, сондық тан мол ө німді негізгі қ оректік элементтер жеткілікті кезде береді. Мұ ның себебі рапс вегетациялық кезең де ө сіп-жетілу барысында топырақ тан негізгі керекті қ оректік элементтерді кө п сің іреді. Рапс дақ ылының 1 килограмм тұ қ ымын алу ү шін топырақ қ а 3, 9 кг азот, 1, 8 кг фосфор, 1, 1 кг калий, 0, 6 кг магний тың айтқ ыштарын беру қ ажет. Рапс пісіп жетілгенше топырақ тан 4, 7 кг азотты, 2, 2 кг фосфорды, 4, 4 кг калийді жә не 0, 95 кг магнийді ө зімен бірге сің іріп алып кетеді. Ең кө п қ оректік элементтерді вегетация кезең інің басынан гү лдену фазасының аяғ ына дейін қ ажет етеді. Егер бұ л кезең дерде қ оршағ ан ортаның температурасы тө мен болғ анда, ә сіресе, ерте кө ктемде кө п қ ажетсінеді. Бұ л рапстың қ ыстық тыныштық (ұ йқ ы) кү йінің ерте аяқ талатындығ ымен тү сіндіріледі.

Рапс дақ ылының мол ө нім беруі топырақ тағ ы фосфор мен калий элементтерінің мө лшеріне байланысты. Фосфор негізінен тамыр желісінің жақ сы дамуына ә сер ететіндіктен топырақ тан басқ а да қ ажетті қ оректік элементтерді сің іруіне кө мектеседі. Қ ысқ а дейін ол ө зіне қ ажетті норманың жартысын сің іріп пайдаланып қ ояды, ал калийді (1 гектарғ а шақ қ анда) 70-тен 100 кг дейін пайдаланады. Барлық вегетация кезең інде рапс 400 кг дейін калийді сің іреді, оның 75%-ғ а жуық мө лшері ө сімдік сабағ ымен бірге жерде қ алады. Бұ л элементтің ең кө п қ ажетсінуі вегетация басынан гү лдену фазасына дейін (12-15 кг тә улігіне).

Калий элементі рапстың кө п мө лшерде тұ қ ым салуына, массасының кө беюіне, майдың қ ұ рамына кіріп, ө сімдіктің жатып қ алуына жә не саң ырауқ ұ лақ ауруларымен ауыруына беріктігін арттырады.

Кальций топырақ қ а негізінен ә ктік материалдармен бірге келіп тү седі. Вегетация кезең інде 200 кг дейін кальцийді сің іреді. Рапс бұ дан басқ а да қ оректік элементтерді жақ сы сің іреді.

Рапс тұ қ ымының ә рбір 10 центнеріне шамамен, 15–20 киллограмм кү кірт қ ажет етіледі. Кү кірт мө лшерінің ең кө п интенсивті сің ірілуі ө сімдік сабағ ының пайда болуы фазасында басталып, ең соң ғ ы гү лдерінің тү суінен бір апта бұ рын аяқ талады. Бұ л кезең де рапс ә р тә улік сайын топырақ тан егістіктің ә рбір гектарына шақ қ анда 0, 5-1 кг кү кіртті шығ арады. Кү кіртті пайдалану бірінші қ абық тың пайда болуымен аяқ талады.

Бор – микроэлементі ө сімдік жасушаларының пайда болуы мен беріктігін жә не ассимиляттардың қ озғ алуы мен су балансын қ амтамасыз ету ү шін қ ажет. Бор ө сімдік қ абығ ы мен дә н қ ауыздарының пайда болуында негізгі рө л атқ арады. Бордың жетіспеушілігі дә н қ абығ ының жетіспеушілігі мен дә ннің санының аздығ ына ә сер етеді. Топырақ қ ұ рамында бордың жетіспеушілігін қ алпына келтіру арқ ылы ә р гектар егістіктен 5-7 центнер дә н ө німділігін арттыруғ а болады. Бордың жетіспеушілігін жою ү шін рапс тұ қ ымын себер алдында топырақ қ а 2-3 центнер бор суперфосфатын немесе Гранубор препаратын беру қ ажет. Тамырдан тыс ө сімдікті ү степ қ оректендіру ү шін Солюбор ДФ-борлық тың айтқ ыш қ олданылады.

Рапстың дә ні қ оң ырланып, ылғ алдылығ ы 35-40% болғ анда тұ қ ымғ а бө лектеп жинайды. Дестедегі тұ қ ымдардың ылғ алдылығ ы 10-12% жеткенде бастырады. Бастыру кезінде шығ ын болмас ү шін ПКК-5 қ ұ рылғ ысымен жабдық талғ ан «Нива» комбайнын саң ылаусыз етіп ә зірлейді. Сақ талуғ а арналғ ан рапс тұ қ ымының ылғ алдылығ ы 7% аспауы тиіс.

Кү здік рапс оғ ан берілетін органикалық тың айтқ ыш мө лшеріне де ө те сезімтал. Қ оректік элементтермен орташа дең гейде қ анағ аттандырылғ ан топырақ қ а бір гектарғ а орта есеппен, 150-170 кг азот, 60-80 кг фосфор, 80-120 кг калий минералдық тың айтқ ыштарын беру қ ажет. Ал органикалық тың айтқ ыштарды (кө ң) қ оректік элементтермен жеткіліксіз қ амтамасыз етілген жең іл қ ұ мдақ топырақ тарғ а ә р гектарғ а 25-30 тонна дозасында беру тиімді. Кү зде берілген минералдық тың айтқ ыштар рапс дақ ылының жақ сы ө сіп дамуында маң ызды рө л атқ арады. Топырақ тағ ы жеткілікті мө лшердегі қ оректік элементтер ө сімдіктің жақ сы қ ыстап шығ уын қ амтамасыз етіп, дақ ылдың ауруғ а ұ шырауын азайтады.

Профессор Норберт Маковскийдің (2000 ж) жү ргізген тә жірибе нә тижелері бойынша бір гектар рапс ө сімдігінің қ оректік элементтерді пайдалану кө рсеткіші 9.8-кестеде берілген

Рапстың казіргі кү здік сорттарында 50%-ғ а дейін май болады. Рапс ө сімдігінің майы бірнеше май қ ышқ ылдық қ атардан тұ рады. Эруктық жә не ликолендық қ ышқ ылдың азаюы мен тұ қ ымдағ ы олейіндік жә не линолевтік қ ышқ ылдық кө беюі рапс майының тағ амдық сапасын жоғ арылатады. Осы бағ ытта барлық ә лем селекционерлері жұ мыс атқ аруда, оларды бір нө лі бар сорттар (0) немесе бір нө лдік сорттар деп атайды. Шаруашылық тың тә жірибелік танаптарында екі нолдік (00) сорттары сыналуда, бір ноль (0) дә ндегі эруктік қ ышқ ылдың мө лшерін жә не екінші (00) – глюкозинолаттың мө лшерін кө рсетеді. Рапстың осындай екі нө лдік (00) сорттарының дә нінен алынғ ан май ө те жақ сы тағ амдық май тобына жатқ ызылады. Оның қ ұ рамында пайдалы олеиндік жә не линолевтік қ ышқ ыл мө лшері кө п болады (9.9-кесте).

9.8-кесте. Кү здік рапстың бір гектар егістігінде қ оректік элементтерді пайдалану кө рсеткіші

Дә ннің сапасы бірдей бұ л сорттар ө німділігі, вегетациялық кезең інің ұ зақ тығ ы, ө сімдіктің ө су периодының ә ртү рлі кезең і мен қ оршағ ан ортаның қ олайсыз факторына тө зімділігі жө нінен жә не оптималды ө сіру жағ дайына, ең кө п тарағ ан ауру тү рлеріне, ә ртү рлі генетикалық табиғ аты мен тө зімділігі жағ ынан ә ртү рлі болады.

9.9-кесте. Ә лемдегі майлы дақ ылдар мен рапстан шығ атын таза май мө лшері

Профессор Н. Маковскидің пікірінше, кү здік қ опсыту қ атар арлық тарды бақ ылауғ а қ арағ анда, 8%-ғ а ө німділікті ө сіреді, кө ктемдегі қ опсыту ө німділікті 12%-ғ а, ал кү здік жә не кө ктемдегі қ опсыту ө німділікті 12%-ғ а, ал кү здік жә не кө ктемдегі қ опсыту ө німділікті 18%-ғ а ө сіреді. Бірақ агротехникалық ә дістер рапс ө сімдігі ө сірілетін егістіктің толық таза болуына кепілдік бере алмайды, сондық тан химиялық кү ресу ә дістері де қ ажет.

Ө неркә сіп кө птеген химиялық препараттарды шығ арады. Кө п жылдар бойы арамшө птерге қ арсы универсал гербицид ретінде Симазин дә рісі қ олданылып келді. Бұ л препарат басқ а ауылшаруашылық дақ ылдар ү шін зиянды ә сері жоқ, ал рапс ө сімдігіне ө те қ атты ә сер етеді, оның ең аз мө лшердегі дозасы (0, 2 кг 80% – ерітінді порошогы бір гектарғ а) рапс ө сімдігін солдырып, кө бісін ө лтіріп те жібереді. Симазиннің мұ ндай кері ә сері негізінен механикалық қ ұ рамы жең іл топырақ тарда тез жү зеге асып, ө сімдік тамырына тез жетіп оны зақ ымдайды.

Германияда арамшө птерді жою ү шін 0, 5 литр/га дозада «Талант» гербициді қ олданылады. Сонымен қ атар «Фюзилад-супер» препаратын рапс ө сімдігінің 4-5 жапырағ ы пайда болғ анда қ олданса, тиімді ә сер етеді.

Кү здік рапстың ең қ ауіпті арамшө бі – тү ймедақ (Matricaria matricarioides), бұ л арамшө п кү зде жә не ерте кө ктемде кө рінбей, дә н толыса бастағ ан кезде тез ө сіп, рапс ө сімдігін тұ ншық тырып басып тастайды жә не ө німді жинағ ан кезде ә лі кө к балауса тү рінде болып орып-жинауды қ иындатып, шығ ынды кө бейтеді, тұ қ ымның ылғ алдылығ ын артырып қ осымша энергия шығ ынын қ ажет етеді. Сондық тан бұ л арамшө ппен кү респей жақ сы ө нім алу мү мкін емес. Неміс ғ алымдары бұ л арамшө пке қ арсы “бутизан-С” гербицидін қ олданғ анда оның тиімділігі ө те жоғ ары болғ ан. Бұ л препарат негізінен тамыр жү йелері арқ ылы ә сер етеді. Егер бұ л препаратты арамшө п ө сіп кеткенен кейін пайдаланса, онда ол жапырақ арқ ылы ә сер етіп оны жояды, негізінен бұ л препарат топырақ арқ ылы ә сер ететін препаратқ а жатады. Гербицид “бутизин-С”, ө те қ ымбат препарат, сондық тан оны аздап ү немдеп пайдалану қ ажет.