Ытай бұршақ дақылының аурулары мен зиянкестері

Қ азақ станда кең таралғ ан қ ытай бұ ршақ аурудеріне-жапырақ тың бактериялық кү йігі жатады. Онымен кү ресу ү шін егісті уақ ытылы суару керек. Тұ қ ым 80 пайыздық ТМТД препаратымен ө ң деледі, ол ү шін 1 т тұ қ ым 2, 5 кг препаратпен дә ріленеді. Жапырақ тың таттанып қ оң ыр дақ тануы, септориоз жалғ ан ақ ұ нтақ ауруы жә не жапырақ тың қ ұ рғ ап ірі сұ р дақ тану ауруларына қ арсы кү ресті агротехникалық шараларды уақ ытылы ә рі сапалы жү ргізуден бастайды. Ал вирусты мозаика ауруімен кү рес негізінен егісті ауруденген ө сімдіктерден тазартудан басталады.

Республикада кең таралғ ан зиянды жә ндіктерге: қ ытай бұ ршағ ы ала бү ргесі (зиянкеске қ арсы уақ ытысында терең етіп зябь жыртылады, егісті метафоспен 15 кг/га мө лшерінде ө ң дейді жә не арамшө птерді жою керек), қ ытай бұ ршақ биті (кү ндіз ауаның температурасы 17-18°С болғ анда егісті 0, 2 пайыздық анабазин-сулфатпен ө ң дейді), тө ртнү ктелі жапырақ жегіш, бұ ршақ қ оң ызы, ала жә не оң тү стік шыртылдақ қ оң ызы, улы сұ р бізтұ мсық жә не сымқ ұ рттар (тұ қ ымды себер алдында 12 пайыздық гексахлоранмен, 1 т тұ қ ымғ а 10 – 20 кг мө лшерінде тозаң дайды) жатады.

Жоң ышқ а кү здік кө белегіне зябь жырту жә не ерте кө ктемде топырақ ты дискілеу, егісті 0, 2 пайыздық хлорофостың немесе бір пайыздық полихлорпинен ерітінділерін бү ркеді. Ол ү шін 1 гектарғ а 600–800 л ерітінді жұ мсалады. Ө рмекші, кенеге қ арсы кү рес ісіне агротехникалық шараларды ө з уақ ытында жү ргізіп, арамшө птерді жою, кү зде жерді ө сімдік қ алдық тарынан тазарту, 1 га егісті ә к қ осылғ ан кү кіртпен (15 кг мө лшерінде тозаң дайды) ө ң деу жұ мыстары жатады. Қ ытай бұ ршақ дақ ылының зиянкестері ө сімдіктің ә ртү рлі мү шесін зақ ымдап, ү лкен зиян келтіреді.

Кө ктеу мерзімінің зиянкестері. Қ ытай бұ ршақ биттері, жұ лдызқ ұ рттары мен қ оң ыздар қ ытай бұ ршағ ының тұ қ ым бө ліктерін жә не жапырақ тарын кеміреді. Ірі жұ лдызқ ұ рттар дақ ылдың тұ қ ым бө ліктерінің жоғ арғ ы жағ ын жеп қ ояды. Олардың ә серінен ө сімдік бойының ө суі тежеледі. Кө ктеулер пайда болғ аннан бастап қ ытай бұ ршақ қ оң ыздары тұ қ ым бө ліктерді зақ ымдап, жапырақ тарды кеміріп, тесіктер жасайды. Биттер жай жапырақ тан бастап ү шбасты жапырақ тармен қ оректенеді. Қ ытайбұ ршақ жапырақ жегішінің дернә сілі тұ қ ымбө ліктің жоғ арғ ы жағ ын кеміріп тастайды. Ө су нү ктесі мен тұ қ ымбө лікті зақ ымдағ ан жағ дайда кө ктеудің жарты бө лігі ө леді. Қ алғ ан ө сімдіктерде сабақ тарының бұ тақ тануы дұ рыс жү рмейді жә не дамуы ұ зақ қ а созылады. Бұ ршақ қ оң ызы тек егістіктегі бұ ршақ қ а кө п зиян келтіреді (ол жұ мыртқ асын бұ ршақ тү йнегіне салады, дернә сілі жұ мсақ дә ннің ішінде жетіледі); қ оң ыз егістікке себілген бұ ршақ тұ қ ымымен келеді. Жылына бір рет ұ рпақ береді.

Анық тама: Бұ ршақ қ оң ызы (Bruchus pіsorum) – қ атты қ анаттылар отрядының дә н қ оң ыздары тұ қ ымдасына жататын жә ндік. Негізінен Қ азақ станның оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыс облыстарына таралғ ан. Даму циклі бір жыл. Денесін қ оң ыр тү сті тү ктер басқ ан қ ара қ оң ыз, ұ зындығ ы 4-5 мм, қ анаттарының ү стінде ақ шыл дақ тар мен жолақ тар, қ ұ рсағ ының ұ шында крест тә різдес ақ таң ба бар. Бұ ршақ қ оң ызы қ амбадағ ы жә не ө німді жинағ ан кезде егістікте шашылып қ алғ ан бұ ршақ дә ндерінің ішінде қ ыстайды. Егістікте қ оң ыздар бұ ршақ тың гү лдену кезінде пайда болып, гү лдің кү лтежапырақ тарымен жә не тозаң ымен қ оректенеді. Олар жұ мыртқ аларын бұ ршақ қ аптың жақ тауларына салады. Эмбриондық дамуы 6–10 кү нге созылады. Дернә сілдері бұ ршақ қ апты кеміріп теседі де, дә ннің ішіне енеді. Қ оректену кезең інде дернә сіл дә ннің ішін ү ң гіп, қ уыс жасайды. Дернә сіл мен қ уыршақ тың жетілуі тү гелімен бір дә ннің ішінде ө теді де, 1, 5–2 айғ а созылады. Қ уыршақ танар кезінде дернә сіл дә ннің керегесін ішкі жағ ынан кеміріп, беті жұ қ а қ абыршақ пен жабылғ ан дө ң гелек тесік жасайды. Одан жас қ оң ыз шығ ады. Дернә сілдер зақ ымдағ ан бұ ршақ дә ндерінің сапасы кемиді, дә мі нашарлайды, ө німділігі 75%-ғ а дейін тө мендейді. Кү рес шаралары: ауыспалы егіс жү йесінде дақ ылдардың кезектілігін сақ тау, бұ ршақ дә нді дақ ылдар ө сірілген жерге оларды кемінде 2–3 жылдан кейін ғ ана қ айталап егу; ө німді жинап алғ ан соң егістік жерді ө сімдік қ алдық тарынан тазартып, қ ысқ а қ арай терең етіп жырту. Бұ ршақ қ оң ызына қ арсы кү ресте егісті децис, т.б. инсектицидтермен ө ң дейді.

Сабақ пен жапырақ зиянкестері. Жапырақ аппараттары қ алыптасқ аннан кейін кө ктеудің зиянкестері қ ытай бұ ршағ ымен қ оректене береді. Бұ л зақ ымдаулар ө сімдікке қ атты зиян келтіре қ оймайды, себебі ө сімдіктің кү рделі жапырақ тары дами бастайды. Олар зақ ымдаулардың орнын жабады. Қ ытай бұ ршағ ының жапырақ жегіш дернә сілдері біраз уақ ыттан кейін ө сімдіктің сабағ ын кеміре бастайды. Маусым-шілде айларында қ ытай бұ ршақ жапырақ тарын кө п улы зиянкестер зақ ымдайды. Олар: шалғ ын шатырқ анатты кө белек – Loxostege sticticalis, жапырақ кеміргіштер, қ ытай бұ ршақ жә не кә дімгі картоп қ андаласы.

Генеративті мү шелердің зиянкестері. Пайда болып келе жатқ ан бұ ршақ тар мен гү лдерін зиянкестер сорып қ оректенген кезде ө німнің кү рт тө мендеуі байқ алады. Қ ытай бұ ршақ тұ қ ымын қ ытай бұ ршақ жұ лдызқ ұ рты зақ ымдайды. Жеміс жегіш жұ лдызқ ұ рты тұ қ ымның жоғ арғ ы жағ ын жә не кей жағ дайда ұ рығ ын да зақ ымдайды. Ал совка жұ лдызқ ұ рты тұ қ ымды толығ ымен жеп қ ояды. Соның салдарынан тұ қ ым сапасы тө мендеп, ә ртү рлі ауруларғ а қ арсы тұ руы жә не кө ктеуі нашарлайды.

Тамыр жү йесінің зиянкестері. Мушкалардың дернә сілдері қ ытай бұ ршағ ының тамырын зақ ымдаушылардың бірі болып табылады. Зиянкестердің зақ ымдағ ан орнында ісіктер пайда болады. Осының салдарынан қ ытай бұ ршағ ының тамыры ірің дейді. Зақ ымданғ ан ө сімдік бойы ө суін тоқ татып, ө німділігі тө мен болады. Тү йіндерді жапырақ жегіштердің дернә сілдері мен тү йнек шыбындары зиян келтіреді. Тү йіндердің қ ұ рамын жойғ ан зиянкестер қ ытай бұ ршағ ының азотты жинақ тау қ абілетінен айырады.

Қ ытай бұ ршақ зиянкестерімен кү ресу шаралары. Қ ытай бұ ршағ ын зиянкестерден қ орғ аудың негізгі ә дісі агротехникалық тә сіл болып табылады. Ол зиянкестердің кө беюіне кері ә сер етіп, ө сімдіктердің жақ сы ө суін қ амтамасыз етеді.