Ытай бұршағының агробиологиялық және агротехникалық ерекшеліктері

Қ ытай бұ ршағ ы ә лемдік жер ауыл шаруашылығ ындағ ы ең негізгі ақ уызды-майлы дақ ылдардың бірі. Оны 5 континенттегі 80-нен астам ел ө сіруде, жыл сайын оның егілетін жер кө лемі 62 миллион гектар (2010 ж). ФАО берген мә ліметтер бойынша 1988 жылы қ ытай бұ ршағ ы егілген ә лемдік аудан 54, 6 млн га, ал одан алынғ ан жалпы ө німділік 92, 3 млн т, яғ ни ә лемде барлық егістіктің 73% – Америка қ ұ рлығ ында орналасқ ан (40 млн га). АҚ Ш-та қ ытай бұ ршағ ы 23, 2 млн га, Азияда – 12, 3 млн га егістік егілген. Бұ л ә лемдегі қ ытай бұ ршағ ы егістігінің 22% жері. Ал Африка мен Еуропа елдерінде бұ л дақ ылғ а 434 жә не 1025 млн га жер бө лінген. ТМД елдерінде бұ л дақ ыл 800 млн га жерді алып жатыр, оның негізгі егістігі Ресейдің Приморье, Хабаровск, Краснодар аймағ ында жә не Молдавия мен Орта Азия елдерінде егілуде. Ресей мемлекетінде бұ л дақ ылды ө сіруге жыл сайын 450-460 мың гектар жер бө лінуде, жалпы жиналғ ан ө нім 270-тен 460 мың тонна. Ресейдің Краснодар ө лкесі ө зінің табиғ и-климат жағ дайы бойынша бұ л дақ ылды ө сіруге қ олайлы зона болып табылады, онда соң ғ ы 10 жыл бойы 35-тен 50 мың гектарғ а осы қ ытай бұ ршақ дақ ылы егілуде. Ә лемде қ ытай бұ ршағ ының орташа ө німділігі 1, 69 т/га. Ең кө п ө німділікті Еуропа елдері алуда – 2, 30 т/га, ең тө мен ө нім Азия мен Африка елдерінде 1, 25 жә не 1, 08 т/га алынғ ан.

Қ азіргі таң да қ ытай бұ ршақ дә нін ө те кө п мө лшерде ө сіретін елдер қ атарында – АҚ Ш, Бразилия, Қ ытай жә не Аргентина бар. Ә лемде бұ л дақ ылды ө сіруге негізгі себеп, оның дә нінің химиялық қ ұ рамы болып табылады.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының ішінде ө те қ ұ ндысы – қ ытай бұ ршағ ы. Қ ытай бұ ршағ ы (Glycine) – бұ ршақ тұ қ ымдасына жататын біржылдық шө птесін ө сімдік туысы, бұ ршақ дә нді, майлы техникалық дақ ыл. Биіктігі 40-100 см, жапырағ ы кү рделі, ү ш қ ұ лақ ты келеді, гү лі ұ сақ, ақ не кү лгін тү сті. Сабағ ы ірі, тік. Жемісі – бұ ршақ. Қ ытай бұ ршағ ы дә нінде 29-53% ақ уыз, 31, 5% -ғ а дейін азотсыз экстрактивті заттар (а.э.з), 3, 0-7, 0% клетчатка, 4, 0-6, 0% кү л, ал 100 кг дә нінде 130, 7 мал азық тық ө лшем, 30 % -ғ а дейін кө мірсутегі, 20-32% кө міртек, 13-37% май, 20%-ғ а дейін крахмал болады жә не негізгі D, E, B, A, C витаминдердің толық жиынтығ ы бар. Бұ л витаминдер негізінен дә ннің (кө к кезінде) піспеген кезінде кө п болады, осы қ асиетіне сә йкес ә лемде ақ уыз кө зі ретінде алғ ашқ ы орында болып, одан май ө ндіруі бойынша 1 орынды иемденуде. Қ ытай бұ ршақ майы – алдын ала ө ң делген дә ндерінен сығ ымдалып алынатын май. Басқ а ө сімдік майларына қ арағ анда жай кебеді. Сол себептен де тамақ ө неркә сібінен басқ а оны бояу, лак краскаларын жасау ө ндірістерінде, жасанды талшық, линолеум, баспахана бояуларын, желім, пластмасса жә не басқ а да сыр, бояу, сабын, маргарин жасауда, тоқ ыма ө неркә сібінде жә не медицинада қ олданады.

Сапалық кө рсеткіші жағ ынан қ ытай бұ ршақ ақ уызы ө сімдіктер ақ уызымен салыстыру ү шін стандарт ретінде қ абылданғ ан. Қ ытай бұ ршағ ы – Glycine – ә ртү рлі мақ сатта, кең тү рде қ олдануғ а болатын дақ ыл.

Қ ытай бұ ршақ – жылу, жарық, ылғ ал сү йгіш ө сімдік. Вегетациялық кезең і 75–200 кү н. Айқ ас тозаң данады. Қ арашірігі мол қ ара топырақ ты жерде жақ сы ө седі, ал қ ышқ ыл, сор, батпақ ты топырақ тарда нашар ө седі.

Қ ытай бұ ршағ ы жымығ ы (шрот) – ұ нтақ талғ ан тү рінде макарон, нан, печенье тағ амдарын дайындағ анда таптырмайтын қ оспа болып есептеледі, ал мал азығ ы ү шін қ ытай бұ ршағ ы жымығ ының (шрот) қ ұ нарлы екендігі белгілі. Қ ытай бұ ршағ ы жымығ ында 47% ақ уыз, ал ұ нтақ талғ ан ұ нында 40% -ғ а дейін ақ уыз болады. Қ ытай бұ ршағ ын шө пке орғ анда онда 15% ақ уыз, 5, 0% май, 38, 6% кө міртегі, 7, 2% кү л, 22, 3% клетчатка болады. Қ ытай бұ ршағ ы дә нін жинап орып алғ аннан кейін оның қ алғ ан сабаны малғ а жұ ғ ымды, оның кү нжарасының ащылау дә мі бар, сондық тан малдар онысү йсініп жейді. Оның 100 кг пішен шө бінде 51 мал азық тық ө лшем жә не 15 кг қ орытылатын ақ уыз болады. Жалпы нә рлілігі, қ орытылатын протеин мен ақ уыз мө лшері жағ ынан жоң ышқ а мен люцерн пішен шө птеріне қ арағ анда артық болады. Қ ытай бұ ршақ шө бінде табиғ и шө птермен салыстырғ анда кальцийдің мө лшері 10 есе бай келеді, 1 кг қ ытай бұ ршағ ында 11, 6 г кальций бар. Мал шаруашылығ ы ү шін ө те бағ алы жемшө п ретінде қ ытай бұ ршағ ының кө к балаусасы жатады. Оны жү герімен, судан шө бімен, сұ лымен араластырып сеуіп, малдарғ а жұ ғ ымды, қ оректік заттарғ а бай мал азық тық сү рлем жә не кө к балауса пішен алу ү шін ө сіреді. Жү гері, судан шө бі жә не басқ а да жоғ ары ө німді дақ ылдардың кө мірсулары кө п болғ анымен, оларда ақ уыз мө лшері мен минералдық заттар аз болады, сондық тан осы дақ ылдарды ақ уызы кө п қ ытай бұ ршағ ымен қ осып, араластырып егіп, ө те қ ұ нарлы жемшө п алуғ а болады. Дә рілік жә не мал азық тық шө п ү шін ө сірілетін қ ытай бұ ршағ ының кө к балаусасында оң ай қ орытылатын, сің імді, нә рлі каротин мө лшері кө п болады.

Ө зінің бағ алылығ ы жағ ынан қ ытай бұ ршақ ақ уызы ө сімдік ақ уыздарының ішінде ең жақ сысы болып есептеледі. Суда жақ сы еритіндігіне байланысты адам ағ засына жақ сы сің іріледі, ал аминқ ышқ ылдарыың қ ұ рамы жағ ынан жануарлардың ақ уыздарына, атап айтқ анда, тауық жұ мыртқ асының ақ уызына ө те жақ ын. Қ ытай бұ ршақ дә нін жә не одан алынатын қ осымша ө німдерді мал мен қ ұ стың тамақ рационына қ осса, жемнің қ ұ нарлылығ ын арттырып, олардан алынатын ет, сү т, жү н сапасын жақ сартады. Осығ ан байланысты соң ғ ы жылдары ә лемнің кө птеген елдерінде қ ытай бұ ршақ дә нін тамақ ө неркә сібінде пайдалану тенденциясы жақ саруда.

Мал етімен салыстырғ анда оның ақ уызында фосфор қ ышқ ылы 2 есе, минералдық заттар 4 есе кө п болады. Қ ытай бұ ршақ қ ұ рамындағ ы ақ уыз негізінен суғ а ерігіш протеиндерден (72-94%) тұ рады, сондық тан ол ағ зағ а сің імді жә не жең іл, оң ай қ орытылады. Мал азығ ы ү шін қ ытай бұ ршағ ы мен одан алынатын ө німдердің қ ұ рамында 36, 4% шикі протеин, 6, 5% май, 32, 4% азот емес заттар, 5, 24% шикі клетчатка жә не 5, 64% кү л болады. 100 кг мал азық тық қ ытай бұ ршақ шө бінде 51 азық ө лшемі жә не 51 кг сің імді протеин, ал 1 ц оның дә нінде 137 азық тық ө лшем жә не 96 кг сің імді протеин болады.

Температура ө скен сайын қ ытай бұ ршақ дақ ылының фотосинтетикалық кө рсеткіштері ө сіп, 25-30°С максимум мә нге ие болады, ал температура бұ дан артқ анда фотосинтез интенсивтілігі тө мендей бастайды. Қ ытай бұ ршағ ының қ уаң шылық қ а тө зімділігі ө сімдіктің ө сіп-даму фазасына жә не жаздың екінші жартысында тү сетін атмосфералық ылғ алғ а, ө сірілетін сорттың биологиялық ерекшелігіне жә не топырақ тү ріне байланысты ә ртү рлі болуы мү мкін. Қ ытай бұ ршағ ы ә сіресе, гү лдеу жә не дә нді қ алыптастыру фазасында қ уаң шылық қ а ө те сезімтал. Гү лдеу кезең інде ылғ алдың тапшылығ ы мен жоғ ары температура дә ннің қ алыптасуын тежеп, жалпы алынатын ө німді кемітеді.

Ө зінің даму фазасында ылғ алмен оптималды қ амтамасыз етілген қ ытай бұ ршағ ы кү ндізгі пайда болатын жоғ ары 33-35°С-қ а дейінгі температурағ а шыдап, жақ сы ө нім бере алады. Қ ытай бұ ршағ ы – жарық ты, ылғ алды жақ сы кө ретін қ ысқ а кү ндік дақ ыл. Оң тү стікте ө сетін қ ытай бұ ршақ сорттарының гү лдеу уақ ыты созылып, дамуы кешеуілдеп, ө те қ уатты вегетативтік массасы пайда болып, жалпы вегетациялық кезең і ұ зарады. Сондық тан қ ытай бұ ршағ ын ө сіру ү шін, нақ ты зона жағ дайына, кү ннің ұ зақ тығ ы мен жарық тың жоғ ары интенсивтілігіне бейімделген сорттарды пайдаланып ө сіру қ ажет. Кү ннің жарық тығ ы жетпеген жағ дайда қ ытай бұ ршағ ының тө менгі жапырақ тары сарғ айып тү сіп қ алады. Ал бұ л жалпы ө німнің кемуіне ә келіп соғ ады. Жарық, ә сіресе, ө сімдіктің тө менгі ярусындағ ы жапырақ тарғ а қ ажет, себебі бұ ршақ тың кө птеген ассимиляциялық аппараттары осы жерде шоғ ырланғ ан. Жарық тың тү суі кеміген сайын ө сімдіктің бойы ұ зарып, салмағ ы мен дә ннің ірілігі азаяды.

Қ ытай бұ ршағ ы ылғ алғ а ө те кө п талап қ ояды. Бұ ршақ дә нінің бө ртуі мен дә ннің қ алыпты ө суі ү шін оның массасына 130-160 %-ғ а дейін су қ ажет. Қ оршағ ан ортаның жағ дайына байланысты қ ытай бұ ршағ ының транспирациялық коэффициенті 400-ден 700-ге дейін ө згереді. Жер бетіндегі мү шелері жай ө сіп, тамыр жү йесі қ уатты дамығ ан жағ дайда қ ытай бұ ршағ ы ө зінің гү лдеу фазасына дейін ылғ ал жетіспеушілікке шыдамды келеді. Бірақ гү лдеу мен дә ннің пісу фазасында ол ылғ алдың жетіспеушілігінен қ атты зиян шегеді. Гү лдену фазасында жетіспеген ылғ алдың мө лшерін, оның басқ а фазаларындағ ы ылғ алдың мол болуымен қ амтамасыз ете алмайды. Қ ытай бұ ршағ ы қ алыпты ө сіп-дамуы ү шін ең ыстық (маусым, шілде, тамыз) айларда 300-350 мм ылғ ал мө лшері жеткілікті, ал осы ү ш айдағ ы ең тө менгі ылғ ал мө лшері 75 мм-ден кем болмауы керек.

Ө сімдіктің қ алыпты ө суі тек репродуктивті мү шелердің қ алыптасуы ү шін топырақ ылғ алы шектік далалық ылғ ал сыйымдылығ ының 80-100 % қ ұ рауы қ ажет. Қ ытай бұ ршағ ының ылғ алдылық ты ең қ ажет ететін кезең і, яғ ни критикалық кезең і – дә ннің қ алыптасу фазасына сә йкес келеді. Сондық тан гү лдену фазасы кезіндегі ылғ алдың жетіспеушілігі жә не дә ннің қ алыптасуы барысында ылғ алдылық тың жеткілікті болуы бұ л дақ ылдан орташа есеппен жақ сы ө нім алуғ а болады. Керісінше, гү лдену фазасында ылғ ал жеткілікті болып, дә ннің қ алыптасуы кезең інде қ уаң шылық болса, онда қ ытай бұ ршағ ының ө німі ө те тө мендейді.

Гү лдену кезең і мен дә ннің толысу кезең інде топырақ тың ылғ алы қ ытай бұ ршағ ы ү шін ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ымен сә йкес келетін болса жә не осы кезең де ауа қ ұ рғ ақ болса (ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 30-40%), онда қ ытай бұ ршағ ының гү лі мен тү йінінің 70%-ғ а дейіні тү сіп қ алады.

Қ ытай бұ ршақ сү ті – дақ ылдың бұ ршағ ынан жасалады. Қ ытай бұ ршағ ы сү тін ү й жағ дайында дайындауғ а болады, ол ү шін қ ытай бұ ршағ ы ұ нына мұ здай су қ ұ йып, араластырып, 60°С-қ а дейін 1 сағ ат қ ыздырып, кейін тығ ыз мата арқ ылы сү згіден ө ткізеді. Дайын болғ ан қ ытай бұ ршағ ы сү тінде 5% дейін кепкен заттар, 3-4% ақ уыз, 0, 5% май жә не 0, 2% кү л болады. Қ ытай бұ ршақ протеинінің ө зінің нә рлілігі – жұ ғ ымдылығ ы жағ ынан сү т казейнінен қ алыспай ағ зада жақ сы сің іріледі. Қ ытай бұ ршақ сү ті бағ алы азық тық ө нім болып табылады. Оның сиыр сү тінен еш айырмашылығ ы жоқ, кулинарияда кең інен қ олданылады. Одан тү рлі йогурт, коктейльдер жасайды, ә ртү рлі соустар, ірімшік, айран, қ аймақ, қ ымыз дайындауда пайдаланылады. Кө птеген сорттары сиыр сү тінің қ ұ рамында бар қ осымша кальций мен В₁₂ дә руменімен қ ұ нарландырылғ андық тан ағ зағ а тез ә рі жең іл сің іріледі. Сиыр сү тінен айырмашылығ ы қ ұ рамында май аз мө лшерде болады жә не адам ағ засына пайдалы органикалық зат изолафон болады. Сондай ақ, бұ л сү т қ ұ рамында галактоза кездеседі жә не оны галактоземиямен ауыратын емшектегі балағ а қ осымша тағ ам ретінде беруге болады.

Ө неркә сіптік жағ дайда алынғ ан қ ытай бұ ршағ ы сү тін нан мен бисквит дайындауда қ олданады. Сү т – жұ мыртқ аны 100 %-ғ а дейін алмастыра алады, майонез, маргарин алуда, кондитерлік тағ амдар мен мармелад, конфет, вафель, печенье, пряниктер; сү т тағ амдары – ірімшік, сыр, йогурт, балмұ здақ, т.б. жасауда пайдаланылады жә не колбаса қ ұ рамына енгізіліп, сосиска қ ұ рамындағ ы етті алмастыра алады.

Кө птеген елдер (Жапония, Корея, Ү ндістан) қ ытай бұ ршағ ының піспеген кө к дә нінен ә ртү рлі тағ амдар жасайды. Ө неркә сіп ө німдерінің 400-дей тү рлері тек қ ытай бұ ршағ ынан шығ арылады. Мысалы, қ ытай бұ ршағ ы ақ уызынан жасанды жү н, пластмасса, клей, маргарин майы, лецитин сияқ ты текстиль, медицина, т.б. ө неркә сіп орындарында қ олданылатын заттар жасалады. Сол себепті қ ытай бұ ршағ ын кө птеген елдер техникалық дақ ыл деп те атағ ан. Сонымен қ атар қ ытай бұ ршағ ы – қ ымбат, жұ ғ ымды мал азығ ы.

Қ ытай бұ ршақ еті – майсызданғ ан қ ытай бұ ршақ ұ нынан жасалатын ә деттегі етті алмастырушы болып табылады. Қ ұ рамында майы аз, ақ уызғ а бай тез ә зірленетін тағ ам. Негізінен вегетариандық асханада қ олданылады. Егер еттің қ ұ рамына дә мдеуіш қ осса, ә деттегі ет секілді дә мі кіреді. Ет жемейтін адамдар кө біне, қ ытай бұ ршақ етін пайдаланады. Дү кендерде арнайы кептірілген тү рлері де сатылады. Сақ талу мерзімі бір жыл. Қ ұ рамында ақ уыз 52 г, май 1 г, кө мірсу 17, 6 г болады.

Етпен салыстырғ анда қ ытай бұ ршақ ақ уызы минералдық заттарғ а 4 есе жә не 2 есе фосфор қ ышқ ылына бай келеді. Қ ытай бұ ршақ ұ нында етке қ арағ анда ақ уыздың мө лшері кө п болғ андық тан, оны етпен араластырып, ә ртү рлі шұ жық қ ұ рамы мен басқ а да еттен жасалатын ө німдерге 20%-ғ а дейін қ осады. Бұ ршақ дақ ылдарының дә ні – ет орнына жү ретін бірден-бір бағ алы тағ ам.

Қ ытай бұ ршағ ынан жасалғ ан ө німдер фармакологияда, кондитерлік жә не нан ө німдерін шығ аратын ө ндірістерде, кофе, шоколад, консерві жә не ә ртү рлі сорпалық суррогаттарды ө ндіруде қ олданады.

Арнайы зерттеулер мен химиялық анализ нә тижелері қ ытай бұ ршағ ын сығ ып, май алынғ аннан кейін қ алғ ан қ алдық сығ ынды мен шрот жоғ ары ақ уызы бар азық ретінде ірі қ арағ а, қ ұ с пен шошқ ағ а беріледі. Онымен азық танғ ан сиырдың сү т беру мө лшері кө бейіп, шошқ а мен ірі қ ара малдардың салмақ тары тез ө седі.

Қ ытай бұ ршағ ы ө те маң ызды агротехникалық рө л атқ арады. Ол тамырындағ ы тү йнек бактериялары арқ ылы атмосферадағ ы ауадан азотты сің іріп, топырақ қ ұ рамын органикалық заттарғ а байытады, яғ ни 1 га топырақ та 100 кг дейін азот жинақ тайды, бұ л топырақ қ а 20 тонна органикалық тың айтқ ыш бергенмен бірдей. Қ ытай бұ ршағ ы топырақ тағ ы ө тетін биологиялық ү дерістерді жақ сартып, топырақ тың ферментативті активтілігін кү шейтіп, қ оректік заттардың ө сімдікке сің ірілуін, азоттың балансын жақ сартады. Сонымен қ атар нашар еритін фосфатты сің імді тү рге айналдырып, топырақ тың қ ұ нарлығ ын арттырады жә не қ ытай бұ ршағ ының басқ а да ө сірілетін дақ ылдарғ а жақ сы алғ ы дақ ыл екендігін дә лелдейді. Бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдардың осы ерекшелігі топырақ тың қ ұ нарлығ ын арттырып, келесі себілетін дақ ылдардың ө німін, қ ұ рамындағ ы ақ уыз сапасын жақ сартуғ а жағ дай туғ ызады.

Агротехникалық жағ ынан алғ ы жақ сы дақ ыл ретінде танылғ анымен қ атар топырақ тың терең қ абаттарында ылғ ал қ орын қ ант қ ызылшасы, кү нбағ ыс, люцерна дақ ылдарына қ арағ анда ү немді жұ мсаумен қ атар, егінді жинап алғ аннан кейін топырақ ты ө ң деудің аз шығ ынымен жә не арамшө птерден таза болуымен ерекшеленеді.

Егіндік шаруашылығ ында биологиялық азотты кең тү рде пайдалану энергия шығ ындарын азайтып, материалдық ресурстарды ү немдеп, қ оршағ ан ортаның азот тың айтқ ыштарының ө німдерімен ластануын азайтады. Қ ытай бұ ршағ ының биологиялық ерекшелігі оның Rhizobium тү йнекті бактерияларының симбиоздық қ абілеті. Симбиоздық эффективтілігі Rhizobium штаммының генетикалық табиғ аты мен қ ытай бұ ршағ ының биологиялық біркелкілігіне байланысты болады, нә тижесінде екі ағ зада организмге пайдалы, яғ ни бактериялар ө сімдіктен кө мірсуларды жә не басқ а да оның қ осылыстарын алса, ал ө сімдік бактериядан атмосфералық азотқ а ие болады. Қ ытай бұ ршағ ы дақ ылын ө ндірістік жағ дайда ө сіріп, оның ө німдерін ө ң деп, май мен оның қ алдық ө німдерін алу – азық тық, жемшө птік ақ уыз мә селелерін шешуге кө мектеседі.

Сондық тан Қ ытай бұ ршағ ы рентабельділігі жағ ынан жоғ ары дақ ылғ а жатқ ызылып, оны ө ң деу, ә ртү рлі азық тық тағ амдар мен жемшө пке қ осса, одан келетін пайданы біршама рет ө сіреді. Дә нді дақ ылдарғ а қ арағ анда, қ ытай бұ ршағ ы жоғ ары ақ уыз мө лшеріне ие бола отырып, алмастырылмайтын аминқ ышқ ылдарының барлық комплексіне ие, сондық тан оның нә рлілігі – жұ ғ ымдылығ ы жағ ынан ө те бағ алы ө сімдікке жатады. Қ ытай бұ ршағ ында дә нді дақ ылдарғ а қ арағ анда, лизин мө лшері 10 есе, ал жү геріге қ арағ анда 9 есе, бидайғ а қ арағ анда 3, 5 есе артық, метионин жә не цистин 7 есе жү гері мен кү рішке қ арағ анда, бидайдан 4, 3 есе артық. Осындай мө лшерде басқ а да алмастырылмайтын аминқ ышқ ылдары артық. Сондық тан біржылдық дә ндік бұ ршақ дақ ылдары, жемге ақ уыздық қ оспа ретінде қ осылып қ олданылады.

Қ ытай бұ ршақ ө німдерін ө ң дегеннен кейін алынғ ан ө німдер саны 400-ден асады, олардың ақ уызтары мен майлары 1000-нан астам тағ амдық ө німдерде қ олданылады.

Қ ытай бұ ршағ ы ә ртү рлі топырақ тарда ө се береді, оны батпақ ты жерлерде де ө сіруге болады. Ауыр балшық ты топырақ та қ ытай бұ ршақ дақ ылының ө скіні қ иналып, зорғ а шық қ анымен, ә сіресе, жауынды ауа райынан кейін, соғ ан қ арамай ауыр балшық ты топырақ тарда, басқ а дақ ылдарғ а қ арағ анда жақ сы ө седі. Бұ л ө сімдікке сортаң данғ ан, батпақ танғ ан жә не қ ышқ ыл топырақ тар жарамайды. Қ ытай бұ ршағ ы топырақ тың реакциясы PH – 6, 5-7, 0 аралығ ында болғ анда жақ сы ө седі.

Топырақ тың қ ұ нарлылығ ының кө рсеткіші, оның механикалық қ ұ рамы жә не топырақ ты ө ң деу терең дігі, ылғ ал жетіспеушілік жағ дайында қ ытай бұ ршақ дақ ылының ө німіне ө те қ атты ә сер етеді. Қ ұ рылымы тө мен, аз терең дікке ө ң делген топырақ қ абатына қ уаң шылық қ ұ нарлы, ылғ ал ө ткізгіштігі жақ сы топырақ тарғ а қ арағ анда ө те кү шті ә сер етеді. Сондық тан қ ытай бұ ршағ ы ү шін жоғ ары қ ұ рылымды, ылғ ал сыйымдылығ ы кө п, тамыр дамуы қ уатты, жоғ ары қ ұ нарлы, жылжымалы минералдық элементтердің оптималды қ оры бар, тез жылитын, гумусқ а бай, бейтарап реакциясы топырақ ортасы қ олайлы болады.

Ө те қ ұ нарлы кө к балауса жемшө п ретінде қ ытай бұ ршағ ын жү герімен, судан шө бі жә не басқ а да дақ ылдармен аралас сеуіп ө сіргенде ө те жоғ ары нә тижелерге жетуге болады. Жемшө п ретінде қ ытай бұ ршағ ының сабанын пайдаланады. Оның қ ұ рамында 4, 6% ақ уыз, 1, 7% май қ алады.

Сонымен қ атар, қ ытай бұ ршағ ы агротехникалық маң ызы зор ө сімдік, ө зінен кейін масақ ты дә нді дақ ылдарды егуге ә бден қ олайлы, тіптен, пардың орнына таптырмайтын дақ ыл. Қ ытай бұ ршақ ө сіп-ө ну кезең інің ұ зақ тығ ына, дә нінің ү лкенді-кішілігіне қ арай, жапырақ тарының орналасу ө згешеліктеріне, ө сімдік формасына, биіктігі, жалпақ -жуандығ ына қ арай: 1. Корейлік; 2. Маньчжуриялық; 3. Қ ытайлық; 4. Ү ндістандық тү рге бө лінеді.

Жалпы Қ азақ стандағ ы сорттарының тү пкі тегі маньчжуриялық болып келеді