Күріштің агробиологиялық ерекшеліктері

Кү ріш. Кү ріш – бағ алы ә рі дә мді, ә рі сің імді жармалық дә нді дақ ыл. Кү ріш – астық тұ қ ымдастарының бір туысы. Оның 20-ғ а жуық тү рі бар. Екпе кү ріш биіктігі 60-150 см, біржылдық ө сімдік. Ол негізінен тропикте, субтропикте таралғ ан. Кү ріш Қ азақ станның суармалы оң тү стік аудандарында ө сіріледі, масағ ы бір гү лді не қ ылтанақ ты немесе қ ылтанақ сыз тү рлері де кездеседі. Ал аталығ ы – 6, жемісі қ абық ты дә нек, піскенде тө гілмейді, кү ріш ө здігінен жә не айқ ас тозаң данады, іріктемесіне байланысты ө су кезең і 90–130 кү нге созылады, ол жылуды, суды кө п қ ажет ететін дақ ыл. Кү ріштің бірнеше іріктемелі тү рі бар. Кө бірек тарағ аны ерте пісетін Алакө л іріктемесі.

Ол – Қ ытай, Ү ндістан, Корея, Вьетнам жә не басқ а елдердің халық тары сү йіп жейтін тағ ам. Басқ а дақ ылдармен салыстырғ анда кү ріште ақ уыз аздау 6, 0-11, 2 пайызғ а дейін ғ ана, ал басқ а заттар – крахмал 58-80, қ ант 1, 5-3, 0, клетчатка 9-12, май 2-5, минералдық заттар 5-7 пайыз шамасында болады.

Кү ріштен спирт, футин, арақ, сыра, дә рігерлік крахмал жә не пудра алуғ а болады. Кү ріштің кебегінде ақ уыз, май, витаминдер, фосфорин заттар – футин, лецитин сияқ ты адам жә не малдың денсаулығ ына керекті заттар кө п. Сондық тан оны малғ а жем ретінде пайдаланады.

Кү ріш майы майлы қ ышқ ыл қ ұ рама бойынша тә уір тамақ (салат) майларының, яғ ни арахис жә не басқ алары сияқ ты тү рлеріне жатады. Тазартылғ ан тү рде бұ л май кондитер заттарын, майонез, ә ртү рлі санаттар, мен соустар дайындауғ а пайдаланылады.

Кү ріш дә нді дақ ылдар тұ қ ымдасына жатады, Егістік кү ріш – біржылдық ө сімдік. Тамырында ауа ұ стайтын тү тікшелері бар. Гү л шоқ тары сің сібас.

Кү ріш ө зімен-ө зі жә не айқ ас тозаң данатын ө сімдік. Кү ріштің крахмалы кө бінесе, аминопектиннен тұ рады. Сондық тан ол йодпен болғ анда қ оң ыр тү ске боялады. Кү ріштің ауыл шаруашылығ ындағ ы маң ызы ө те зор.

Кү ріштің аршылмағ ан дә нін қ азақ ша салы дейді. Ол ортасында сайы жоқ, қ абық ты, қ абығ ының сырты жә не ішкі дә ні де қ ырлы-қ ырлы болады. Қ абығ ынан айырғ аннан кейін алынғ ан дә н сопақ тау келеді, тү сі ә ртү рлі, ұ зыны 4, 4-10, 0 мм, кө лденең і 2, 3-4, 0 қ алың дығ ы 1, 3-2, 8 мм арасында болады. Эндоспермі шыны немесе ұ н тә різді болады. Қ азіргі егіліп жү рген сорттары эндоспермінің шынылығ ы 90 пайызғ а жақ ын. Дә ні ұ рық тан жә не эндоспермадан тұ рады. Дә ннің тү сі ә ртү рлі – ақ кү міс тә різдес, қ ызыл, кү ң гірт-қ оң ыр жә не қ ара болып келеді.

Дә ннің пішіні де ә ртү рлі – ұ зынша жә не жің ішке, қ ысқ а жә не дө ң гелек. Ұ рық эндосперманың тө менгі шетінде, қ уыста тө менгі гү л қ ауызы жағ ына қ арай орналасқ ан.

Дә нектегі гү л негізі ұ рық пен эндосперм арасында орналасқ ан. Гү л негізінде физиологиялық активтік ұ лпа – ферменттер бар. Тұ кым ө серде осы ферменттер ә серімен эндоспермдегі қ оректік заттар ө ң деліп ұ рық қ а беріледі. Дә нек салмағ ының 2-3, 5 пайыз ұ рық қ а жатады. Ұ рық тың салмағ ы кө бейген сайын оның қ уаты да артып, соның арқ асында вегетацияның алғ ашқ ы ө су дә уірінде кездесетін ә ртү рлі қ олайсыз жағ дайларғ а тө зімділігі кү шейеді. Дә ннің кө пшілік бө лігі эндоспермдегі қ оректік заттар қ орынан тұ рады.

Кү ріш – азық тық дақ ылдардың бірі. Кү ріштің жармасы ө те дә мді, ағ зағ а сің імді дә нінен ұ н, крахмал, спирт, фитин В дә румені алынады. Оның сабағ ынан қ ағ аз, картон, қ алпақ, жіп жасалады, себет, бойра тоқ иды. Қ азба қ алдық тардан алынғ ан таң балар кү ріш отанының Оң тү стік Шығ ыс Азия екені дә лелденді.

Кү ріштің сабанынан жоғ ары сортты қ ағ аз, қ ұ рылыс материалы, арқ ан, қ ап жасалады. Сондай-ақ, одан ә ртү рлі сә нді қ алпақ, ү йде киетін жең іл аяқ киім, еденге тө селетін шағ ын кілемдер, ә шекей бұ йымдар, балалардың ойыншық тары жасалады.

Кү ріштің 1 кг сабанында 0, 25 мал азық тық ө лшем болғ анымен, ол нашар қ орытылады. Бірақ концентранттар қ осылса, оны мал азығ ы ретінде пайдалануғ а ә бден болады.

Кү ріш егісі негізінен Қ ызылорда облысында кең таралғ ан. Сонымен қ атар ол Алматы облысының Балқ аш (Ақ дала алқ абы), Қ аратал аудандарында жә не Оң тү стік Қ азақ стан облысының Шардара ауданында, негізінен сұ р топырақ ты жерлерде ө сіріледі

Сыртқ ы ортаның факторларына койылатын талаптар. Кү ріш – жылуды сү йетін дақ ыл. Оның ө нуіне қ олайлы температура 10-12°С, ал ө су кезең індегі қ олайлы температура 25-30°С. Оның жаң а шық қ ан кө гі ү шін 0, 5°С салқ ынның ө зі қ ауіпті. Кү ріштің толық ө сіп жетілуі ү шін 3000-3500 градус жылулық қ ажет. Барлық ауылшаруашылық дақ ылдарының ішінде суды кө п пайдаланатын осы кү ріш. Оның транспирациялық коэффициенті 500-600. Суды ең кө п қ ажет ететін кезі тү птенуден шашақ бас шығ аруғ а дейінгі уақ ыт. Бір гектар кү ріш егісіне 15-18 млн текше метр су жұ мсалады.

Алғ ы дақ ыл. Кү рішті бір жерге екі, ә рі кетсе ү ш жылдан артық себуге болмайды. Ө йткені топырақ батпақ танып жә не сортаң данып кетеді. Сонымен қ атар топырақ тың ауа режимі бұ зылады, анаэробты ү деріс жү ріп, алюминий, темір металдарының шала тотық тары пайда болады, сө йтіп, кү ріштің ө суіне зиян келтіреді. Сондық тан, кү рішті жақ сы алғ ы егістен кейін орналастырудың ү лкен маң ызы бар. Ғ ылыми-зерттеу мекемелері мен озық шаруашылық тардың тә жірибесі кү ріштің ең жақ сы алғ ы дақ ылы – жоң ышқ а екенін кө рсетті.

Қ азақ станда негізінен кү ріштің 7 танапты ауыспалы егісі игерілген. Ондағ ы дақ ылдардың орналасуы мынадай: 1, 2 танап – жоң ышқ а, 3, 4 танап – кү ріш, 5 танап – екпе немесе таза сү рі жер, ә йтпесе, сү рлемдік жү гері (мелиоративтік танап), 6, 7 танап – кү ріш.

Тың айту. Ылғ и суда ө сетін кү ріш егісіне минералдық жә не органикалық тың айтқ ыштар беру аса тиімді. Тың айтқ ыштарды қ олдану жердің мелиорациялық жағ дайына, топырақ тың қ ұ нарлылығ ына, алынатын ө німнің мө лшеріне тікелей байланысты. Мысалы, бір гектардан 1 тонна дә н жә не сол шамалас сабан алынғ анда, жыл сайын кү ріш топырақ тан 25 кг азот, 15 кг фосфор жә не 30 кг калий пайдаланады.

Кү ріш азотты ұ натады. Оғ ан аса зә ру шағ ы – тү птену мен генеративтік мү шелерінің қ ұ ралу кезең і. Азот тапшы болса, кү ріш баяу ө сіп, нашар тү птенеді жә не шашақ тары шала дә ндейді.

Фосфор кү рішке кө ктеп шық қ ан уақ ытта керек. Ол жетіспеген жағ дайда ө сімдіктегі ақ уыз алмасуы бұ зылады, тамырлардың ө суі кешеуілдейді.

Калий жеткілікті болуы қ ажет. Кү ріш оны ө су кезең інің екінші жартысында кө бірек пайдаланады. Кү ріштің осындай биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып минералды жә не органикалық тың айтқ ыштарды қ олдану оның ө німін арттыруғ а жә рдемдеседі.

Минералды тың айтқ ыштарды топырақ қ а енгізу ү шін тұ қ ым себер алдында қ опсыту кезінде барлық азоттың 50-70%-ын, фосфордың 100%-ын РТТ-4, 2, І-Р МГ-4 машиналарымен шашып, ЛПЛ-10-25, БДТ-7 қ ұ ралдарымен топырақ тың 10-12 см терең дігіне енгізеді.

Егісті азот минералдық тың айтқ ыштарымен ү степ қ оректендіру делтоплан немесе КА-26 машинасымен кү ріштің 3-4 жапырағ ы пайда болғ ан кезде жү зеге асырылады.

Қ азақ тың кү ріш ғ ылыми-зерттеу институтының деректері бойынша, алғ ы дақ ылдарына байланысты егістікке минералды тың айтқ ыштар енгізудің тиімді мө лшері мынадай: кө пжылдық шө птер қ ыртысынан кейін 3 ц аммоний сульфаты, 5 ц суперфосфат, кө пжылдық шө птердің екінші айналымынан кейін – гектарына 5-6 ц аммоний сульфаты, 4 ц суперфосфат, ал ү шінші жыл кү ріш егілген жерге – гектарына 7-8 ц аммоний сульфаты, 4-5 ц суперфосфат беріледі.

Суару жү йесі. Кү ріш – ылғ алдылық ты, жылылық ты сү йетін ө сімдік. Сондық тан ө ніп шық қ аннан соң піскенше суда ө седі. Оны суғ арудың кө п тү рлері бар.

Кү ріш ө ндіруді механикаландыру ү шін инженерлік суару жү йесін жасау керек. Суару жү йесінің басты элементі – атыз. Атыздың ені 20 м, ұ зындығ ы 700-1500 м болғ аны дү рыс. Су бас арық тың екі жағ ынан бірдей жіберіледі. Ә р атыздың ұ зына бойына, бас арық қ а қ арама-қ арсы терең дігі, ең кем дегенде 0, 7 м қ ашыртқ ы арық қ азылады. Ол негізінен егістің бетіндегі артық суды шығ аруғ а арналады. Су бас арық тан атызғ а жә не одан қ ашыртқ ы арық қ а ашып-жабатын қ ақ пағ ы бар қ ұ бырлы тоспалар арқ ылы ағ ып барады.

Топырақ ө ң деу кө біне алғ ы дақ ылдарғ а байланысты. Кө пжылдық шө птерден кейін оның қ ыртысын сә уір-мамыр айларында 6-8 см терең дікте БДТ-2, 8, БДТ-4, 0 ауыр дискілі тырмалармен ө ң дейді, содан кейін ПН-4-35 тү ренді соқ амен 18-20 см терең дікте жыртады. Мамыр айында топырақ ты 8-10 см терең дікте БДТ-3, БДТ-7 дискілі қ ү ралдарымен екінші рет ө ң дейді, содан кейін ПА-ЗА, Д-20Б қ ү ралдарымен танапты тегістейді. Топырақ ірі тү йіршіктерін ү гіту жә не жерді тегістеу ү шін егін себер алдында танапты ЗКК-6А, ЗКК-1, 4 катоктарымен нығ ыздайды.

Тұ қ ымды себуге ә зірлеу жә не себу. Тұ қ ымды себер алдында кү н шуағ ында қ ыздыру керек. Бұ л жұ мысты егін себуге 7-10 кү н қ алғ анда жү ргізген дұ рыс.

Кү рішті суғ а шашып сепкенде тұ қ ымды себер алдында 1, 5-2 тә улік бойына таза суғ а немесе қ оректік заттар (5-10% аммоний сульфаты) ерітіндісіне салып жібітеді. Ә ртү рлі ауруларғ а қ арсы (фузариоз, бактериоз жә не басқ а) шара ретінде тұ қ ымды 80% бенлат жә не 50% дерозол препараттарымен дә рілейді. Фундазол 50 пайыз 1 тонна тү қ ымғ а – 2-3 кг.

Кү ріштің ең қ олайлы себу мерзімі – топырақ тың тұ қ ым сің ірілетін терең дігі 12-14° С-қ а қ ызғ ан уақ ыт немесе мамыр айының 1-20 жұ лдыздары аралығ ы.

Себу мө лшері топырақ тың қ ұ нарлылығ ына, тұ қ ымды сің іру терең дігіне, себу мерзіміне, сорттың биологиялық ерекшеліктеріне, танаптың арамшө птерден тазалығ ына, тұ қ ым сапасына, алғ ы дақ ылғ а тікелей байланысты.

Кө пжылдық шө птердің қ ыртысынан кейін сепкендегі қ олайлы тұ қ ым себу мө лшері бір гектарғ а 7-8 млн ө нгіш дә н, кө пжылдық шө птің екінші айналымнан кейін орналасқ анда – 7, 0-8, 5 млн, ал мелиоративтік танаптан кейін – 6, 0-8, 5 млн ө нгіш дә н.

Кү рішті СЗ-3, 6 РН-3, 6 дә н сепкіштерімен тар қ атарлы немесе тоғ ыспалы ә діспен 1, 0-1, 5 см терең дікте себеді.

Егісті кү тіп-баптау жә не жинау. Кү ріш – бү кіл ө су кезең інде танапта судың кө лкіп тұ руын тілейтін дақ ыл. Сондық тан тұ қ ым себіліп бітісімен 2-3 кү ннің ішінде атызғ а 3-5 см дең гейде су қ ұ йылады. Кү ріш тү птенгеннен кейін су дең гейі 12-15 см-ге дейін жеткізіледі.

Кү ріш егісіндегі бір жылдың астық тұ қ ымдас арамшө птерді жою ү шін оның 2-3 жапырағ ы пайда болғ анда бір гектарғ а 5, 6-8, 3 л мө лшерінде 72 пайызды ордрам 6Е жә не 2 л 48% базарган гербицидтерін қ олданады. Ө сімдік 1-4 жапырақ шығ арғ ан кезде бір гектарғ а 15-18 кг мө лшерінде 50 пайыздық Аураплюс 7, 5 пайыз 1, 5 кг/га гербицидін қ олдануғ а болады.

Кө пжылдық арамшө птерді (тү йнек ө лең, алисма жә не басқ алары) қ ұ рту ү шін ө сімдіктің толық тү птену кезең інде литр есебімен бір гектарғ а мына гербицидтерді қ олдануғ а болады: Базарган 48 пайыздың Н.Р. 2, 0-4, 0 кг/га, бутил эфирі (бутанон – 1, 2-1, 4 кг).

Кү рішті жинау – ең жауапты кезең. Оны ору қ ыркү йек-қ азан айларында жү ргізіледі. Шабу кезінде жер толық қ ұ рғ ақ болуы ү шін кү ріштің дә ні қ амырланғ анда атыздарғ а су қ ұ ю тоқ татылады, сондық тан кү ріш толық піскен кезде 1 гектардағ ы су тартылып, жер қ ұ рғ айды.

Ең алдымен, ЖНУ-4, ЖРК-5 жаткаларымен шашаң бітімі дә ннің 85-90 пайызы толық піскенде кү ріш дестеге орылады, содан 3-5 кү ннен кейін СКД-5Р, СКПР-6, СКГД-6 комбайндарымен жинап бастырылады.