Здік және ырықсыз етістер

Етіс категориясы дегеніміз – амалдың (іс-ә рекеттің) субьекті мен обьектіге қ атысын, сондай-ақ, керсінше, субьекті мен обьектінің амалғ а(іске) қ атысын білдіретін формалардың жү йесін айтамыз. Оның 4 тү рі бар.

ө зік етіс, ырық сыз етіс, ө згелік етіс, ортақ етіс.

Ө здік етіс. Қ имыл, іс-ә ркеттің орындаушысына, субьектіге қ арай бағ ытталып, сабақ ты етістікке –ын, -ін, -н қ осымшасы қ осылып жасалады: ки-ін-ді, кө р—ін-ді т.б Осы мысалдан кө ретінімздей, біріншіден, қ имыл, іс-ә ркет иесі субьектіге қ арай бағ ытталады, сө йтіп, субьекті ә рі тура обьекті мә нінде қ ызмет атқ арады. Ол ө зіне-ө зі субьекті ә рі тура обьекті мә нінде қ ызмет атқ арады. Ол ө зін-ө зі киіндіреді, ө зі кө рсетеді т.б. Бұ л ьжерде тү бірдегі сабақ ты етістіктердің обьектісі субьектінің дене мү шесіне, ө зіне т.б қ арасты сө здер, ал ө здік етісте ол обьекті тү гел субьектінің ө зіне кө шеді. Екіншіден, ө здік етіс жұ рнағ ы негізінен сабақ ты етістіктерден ө здік етіс жасала бермейді, яғ ни барлық сабақ ты етістік тү бірге ө здік етіс қ осымшасы жалғ ана бермейді, тек қ имыл, іс-ә рекет субьектінің ө зіне қ арай бағ ытталатын сабақ ты етістіктерден ғ ана ө здік етіс жасалады. Жә не онда ө здік етіс қ осымшасы сабақ ты етістікті салт етістікке айналдыру қ ызметін атқ арады. Мысалы, айт, оқ ы, бер, ағ ыт, ат т.б сияқ ты сабақ ты етістіктерден ө здік етіс жасалмайды, ө йткені бұ л сияқ ты сабақ ты етістіктердің тура обьектілері(ө лнең ді, ә ң гіме айту, кітап оқ у) іс иесі субьектіге тура қ аратыла алмайды. Кейде жыр мә тіндерде ө здік етіс сө йлемде тура обьекті де бө лек беріліп, қ имылдың субьектіге байланысты нақ ты қ ай жеріне бағ ытталғ анын білдіреді: Енді белін тү йді, Асыл киім киді. Бұ л ә деттегі қ олданыстан стильдік мақ саттағ ы нормадан ауытқ у болып табылады.

Қ ұ ранды қ осымшалдар -лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен жұ рнақ тары ө здік етіс мағ ынасында жұ мсалады. (ойлан, намыстан)

Ырық сыз етіс деп қ имылдың, іс-ә ркеттің ө здігінен мә н ү степ, қ имыл, іс-ә ркеттің тура обьектісі оның грамматикалық бастауышы болу қ ызметін атқ арып, тек сабақ ты етістіктерден –ыл, -іл, -л қ осымшасы, тү бір қ ұ рамында л дыбысы болса, -ын, -ін, -н қ осымшасы арқ ылыжасалатын етістің тү рін айтамыз. Ырық сыз етіс қ осымшалары сабақ ты етістікке жалғ анып оны салт етістікке айналдырады деп кө рсетілген. Мысалы кітап оқ ылды, ү й тазаланды дегенде ырық сыз етістің жұ рнақ тары жалғ ану арқ ылы сабақ ты етістік салт етістікке айналғ ан. Ө здік етіс пен ырық сыз етіс жұ рнақ тарының ұ қ састығ ы:

1)қ осымшаларының бірдей болып келетіні, тек контекст арқ ылы ажыратамыз.

2)екеуі де сабақ ты етістікті салт етістікке айналдырады.

Айырмашылығ ы: Ө здік етісте логикалық субьект(іс иесі) субьект-грамматикалық субьект(бастауыш) болады да, ал ырық сыз етісте грамматикалық бастауыш логикалық обьект болады.