Ткен шақ,түрлері,жасалуы.

А.Ысқ ақ. «Қ азақ тілінің морфологиясы»

Ө ткен шақ деп сө йлеу кезінен бұ рын болғ ан қ имыл аталады. Мыс: Ол кеше келдң.Ахмет бұ рын кү нде кедетін. Сен бұ рын келген едің.

Осы мысалдардағ ы етістіктердің бә рі де сқ йлеуші хабарлағ ан кезден бұ рын болғ ан қ имылды білдіреді. Бірақ ы олардың мағ ыналарының арасында айырма бар анқ талып т ұ рады. Тү рлері:

Жедел ө ткен шақ.

Бұ рынғ ы ө ткен шақ.

Ауыспалы ө ткен шақ.

Қ атыстық ө ткен шақ

Жедел ө ткен шақ.қ имылдың тез арада жасалып ө ткенін сенімді тү рде білдіреді.Мыс. ол кеше келдіМен бү гін келдім. Сіз қ азір келдің із. Ж.Ө.Ш етістіктің тү біріне ды, ді, ты, ті жұ рнағ ы тікелей жалғ анып одан кейін жіктік жалғ ауының қ ысқ а тү р жалғ ану арқ ылы жасалады. Ж.Ө.Ш.тың болымсыз тү рі ма, ме, ба, бе, па, пе жұ рнағ ы арқ ылы жасалады да, ма, е жұ рнағ ы желедө ткен шаө жұ рнағ ынан бұ рын тү бір етістіккке жалғ анады. Мыс: кө рмеді, айтпадым, келмедің....

Бұ рынғ ы ө ткен шақ. Ө те ерте. Сө йлеуші хабарлағ аннан кейін бірспыра бұ рын болып ө ткен қ имылды білдіреді.Мыс.Баяғ ыда бір бай болыпты, Ол университетті Москвада бітірген.

Жасалуы: Етістіктің тү біріне бұ рынғ ы ө ткен шақ тың ып, іп, п жұ рнағ ы жалғ ану арқ ылы жасалады.Мыс: Суретін де беріп ү лшеріпті. Қ азір Базаралы жол жү рптіндей киініп алыпты.ғ ан, ген, қ ан, кен жұ рнақ тары арқ ылы жасалады. мМыс: Бұ л арада ешкім жоқ, барлығ ы тамақ қ а кеткен. Ген екен формантымен қ имылдың Б.Ө.Ш.та жасалғ анын нақ тылай тү седі. Мыс. Келген екен, айтқ ан екен. Мұ нда қ имылдың жасалғ анын біреу арқ ылы анық тағ андай рең к бар. Бұ рынғ ы ө ткен шақ тың бұ л тү рі бірнші жақ та субектнің қ имылды жасағ анын ұ мытып, кейін, еске тү сіретіндей рең кті білдіреді. Мыс. Кө рген екенмін, айтқ ан екенмін. Бұ рынғ ы ө ткен шақ тың болымсыз тү рлері екі тү рлі жолмен жасалады. Ма, ме, ба, бе, па, пе жұ рнағ ы.Мыс: келмепті, бармапты, кө рмеген, қ ашпа.

Емес, жоқ бұ рынғ ы ө ткен шақ тың болымсыз тү рі. Бірақ олар бұ рынғ ы ө ткен шақ тың барлық тү рнен емес, тек ғ ан, ген, қ ан, кен тұ рінен ғ ана болмсыздық мағ жасайды.Мыс: Жиренше, басқ а да бірдең елер сө йлеспек еді, ол қ алғ ан да, ү рдеген де жоқ.

Ауыспалы ө ткен шақ. Атын, етін, йтынғ, йтін жұ рнағ ының тү бір етістікке жалғ агуы арқ лы жасалынып, сө йлеуші хабарлағ анғ а дейін болғ ан, болып тұ рғ ан қ имылды білдіреді.Мыс: ілулі тұ ратын, жол іздейтінбіз.А.Ө.Ш болымсыз ү рі ма, ме, ба, бе, па, пе жұ рағ ы арқ жасалады. Мс: келмейтінсің, барматнсың, кездеспейтінсіз.

Қ атыстық ө ткен шақ.

Қ имылды кейін тү сіру мә нін қ атыстық ө ткен шақ білдіреді.Мыс: Жұ мыскерлер ү йіп тө гіп алғ ыс айтатын еді. Сандыбай да ә лі оснда жү р еді.Қ атысты ө ткен шақ, жедел ө ткен шақ, ауыспалы ө ткен шақ тұ лғ аларының бә ріне еді кө мекші етістігі тіркесіп олардан қ атыстық ө ткен шақ тың аналитикалық формасын жасайды. п, еді, ғ ан еді, іп отыр еді, п тұ р еді, п жү р еді, п жатыр еді, мақ еді, уш еді, уде еді. Ө ткен шақ та болғ ан қ имылды ескерту ү шін п еді, ғ ан еді, атын еді аналитикалқ форманттар қ олданылады.Мыс. оқ у басталып ед, тү сінген еді, болатын еді. Осы шақ та болғ ан ұ имылды кейін еске тү сіруді п отыр еді, п тұ р еді, п жү р еді, п жатып еді, уде еді форманттар білдіреді. Мыс: ойлап отыр едім, біліп жү р еді. Келер шақ тағ ы қ имылдың жасалуына бір кедергі барын мақ еді, мақ шы еді, ар еді, тын еді форманттар білдіреді. Мыс. Жайларын сұ рамақ шы еді.