Атыстық сын есімдер

Қ атыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқ а бір заттың я іс-амалдың қ атысы арқ ылы білдіретін сө здерді атаймыз.

Осы ерекшелігіне қ арай, қ атысты сын есімдер тиісті жұ рнақ тар арқ ылы басқ а есімдер мен етістіктерден жасалады да, заттың сыртқ ы тү рі мен тү сіне, кескіні мен келбетіне, сыры мен сынына, ішкі қ асиеті мен сипатына, мекен мен мезгілге жә не басқ а да сол сияқ ты белгілеріне қ атысты сындық ұ ғ ымдарды білдіреді. Мысалы: Балалы ү й базар, баласыз ү й мазар (мақ ал); Ө ткір пышақ қ ол кесер (мақ ал); Бұ л - жазғ ы жайлы қ оныс

Олардың нақ тылы мағ ынасы олардың жасалуына негіз болғ ан сө здің мағ ынасына байланысты. Осы себептен қ атыстық сындардың мағ ынасы ө здерінің тө ркіндес сө дерінің синоннимі сияқ ты болып келеді.

Мысалы: аталық борыш-атаның борышы, ауылдағ ы адам-ауылда тұ ратын адам, ауыспалы қ ызыл ту-ауыстырылатын қ ызыл ту т.б.

Н.Оралбай да сын есімдерді семантикасына қ арай сапалық жә не қ атыстық деп екі тү рін атап кө рсетеді.

Сапалық сындар тілдің қ азіргі даму сатысы бойынша танылғ ан сө здер. Олардың қ ұ рамында туынды сын есімдер де бар, мысалы: ұ зын-ұ за, қ ызыл-қ ызғ ылт, ары-арық, ү лкен-ү лкей тб.

Сапалық сын есімдер антонимдік қ атар қ ұ рай алады. Мысалы: жең іл-ауыр,

жақ сы-жаман, биік-аласа, ақ -қ ара т.б.

Сапалық сын есімдерге синонимдік қ асиет тә н.Мысалы: жақ сы-тә уір-оң ды-керім, аласа-тапал-қ ысқ а-тә пелтек т.б.

Сапалық сындар бір морфемалы негізгі тү бір болғ андық тан, олардың туынды тү бір жасау қ абілеті кү шті.

Сапалық сындардың уә ждемелік қ ызметі арқ ылы олардан кө біне туынды зат есім, туынды етістіктер жасалады. Жақ сы-жақ сылық, жылдам-жылдамдық, ақ -ақ та, кө к-кө кте т.б.

Атыстық сын есімдер

Қ атыстық сындар тек туынды сын есім сө здерден тұ рады.

Қ атыстық сын есімдер басқ а сө з таптарын сындық белгіні білдіруге қ атыстырады деп саналып, оларды қ атыстық сын деп атағ ан, эСапа жағ ынан қ атыстық сын есімдер сапалық есімдерден ә лдеқ айда кө п, ө йткені олар тілге ә р кезде жиі қ осылып, тілдің сө здік қ орын белсенді толық тыру нә тижесінде ө сіп отырғ ан.

Қ атыстық сындар барлық сын есімдер сияқ ты зат есімің алдынан ешбір қ осымшасыз тіркесіп, зат есіммен орын арқ ылы байланысып, сө йлемде анық тауыш қ ызметін атқ арады.Қ атыстық сын есімнің мағ ынасы оның уә ждемесіне байланысты, олардың ең басты мағ ыналары:

1. Белгінің кімге қ атысын білдіру: ә келік ақ ыл, аналық сезім

2. Белгінің жан жануарғ а қ атысы: жылқ ылы бай, қ ойлы ауыл

3. Белгінің жансыз затқ а қ атысы: ө зенді жер, нулы орман

4. Деретің ұ ғ ымғ а қ атысын білдіру: ғ ылыми ең бек, тарихи уақ ығ а, философиялық ой

5. Белгінің мезгілге қ атысы: жазғ ыкү н, кү згі суық

6. Белгінің мекенге қ атысы: қ алалық адам, ауылдық жігіт

7. Белгінің қ имылғ а қ атысын білдіру: білгіш адам, дайындық жұ мыс, ө лермен адам т.б.