Сабақтылық және салттылық категориясы. «Қазақ грамматикасы» бойынша: Етістік жалпы грамматикалық мағынасы жағынан нені білдірсе де

«Қ азақ грамматикасы» бойынша: Етістік жалпы грамматикалық мағ ынасы жағ ынан нені білдірсе де, іс ә рекетті, қ имылды, қ озғ алысты, кө ң іл кү йін, сапалық белгініә ң ө згеру процесін, туу, ө су сияқ ты қ имылды, амал, ә рекетті, қ алыпты т.б. мағ ыналарды жә не қ андай тұ лғ ада негізгі жә не туынды тү бір қ осарланғ ан, біріккен, тіркескен кү рделі тү бір, лексика грамматикалық етіс жә не болымсыз етістік таза грамматикалық рй, шақ тұ лғ алары жікетліп тұ рса да, я сабақ ты, я салт мә нін білдіріп тұ рады. Яғ ни етістіктің салттылық, сабақ тылық мә ні оның біріншіден семантикалық сипаты, екіншіден тумысына тә гн ерекшелігі екенін баса кө рсеткен жө н. Мысалы, негізгі тү бір деп танылып жү рген оқ у, жазу, кө ру, туынды тү бір деп танылып жү рген ойлау (ой-ла), шегелеу (шеге-ле), ескеру (ес-кер). Кү рделі тү бір деп танылып жү рген жек кө ру, келемеж ету, оқ ып отыру, ә ң гіме қ ұ ру етістіктер сабақ ты жә не ә ртү рлі тұ лғ а тү рлері де, оқ ығ ан, оқ ыдым, оқ ыпсың, жазыпты, жазады, кө ргісі келді сабақ ты етістік болып табылады. Ө йткені бұ лардың барлығ ы да тура объектіні тікелей талап етеді. Бұ ғ ан кімді, нені деген сұ рақ қ ойылады да, онымен тіркесетін табыс септікті зат кө рініп тұ рады: кітапты нені деген сұ рақ қ а жауап береді, оқ у, оқ ып, отыру, отырғ ан, баласын кімді немесе артық сө зді нені, жек кө р, жек кө ретінсіз, жек кө ргісі келді. Сол сияқ ты тү бір тұ лғ асы келу, жү ру, тұ ру, кү лу туынды тү бір ойнау (ойна), бозару (бозар) кү рделі тү бір таң қ алу, тарс ету, бармақ еті, келе жату етістіктер салт болып, бұ лардан басқ а да ә р тү рлері, мысалы, келгенмін, келсе, келіп отыру, сабақ ты емес салт етиістік боып табылады. Ө йткені бұ лардың барлығ ы тура обьектіні қ ажет етпейді, табыс септікті зат есіммен тіркеспейді. Сондық тан да кімді, нені келді, ойнады, бозарғ ан, таң қ алды деп айтуғ а болмайды. Ә рине бұ дан салт етсітікті де, сабақ ты етістікті де тудыратын грамматикалық тұ лғ а топ бү тіндей жоқ екен деуге болмайды.

Ахмет Байтұ рсынов «Тіл қ ұ рал» бойынша:

Сабақ ты етіс еткен іске бірнесе сабақ таулы болса, мә селен хат жаздым, шө п шаптым, қ армақ салдым дегенде: жаздым, шаптым, салдым істер хат жаздым дегенде, жазу ісіне хат сабақ талып тұ р. Шө п шаптым дегенде шабу ісіне шө п сабақ талып тұ р. Қ армақ салдым дегенде салу ісіне қ армақ сабақ талып тұ р. Жаздым, шаптым, салдым деген сияқ ты нә рсе сабақ талатын істі кө рсететін сө здерді сабақ ты етістік дейміз.

Салт етіс ө ткен іске сабақ талып, байланып тұ рғ ан һ ешнә рсе болмаса, мә селен: мен жү рмін, сен тұ рсың, ол отыр. Менің жү ргеніме, енің тұ рғ аның а, оның отырағ анына сабақ талып тұ рғ ан һ ешнә рсе жоқ. Ержан кү лді. Нұ ржамал жылады. Бірман жү гірді. Ержан кү лгеніне. Нұ ржамалдың жылағ ына, Бірманның жү гіргеніне сабақ талып тұ рғ ан ешнә рсе жоқ. Жү рмін, тұ рсың, отыр, кү лді, жылады, жү гірді деген сияқ ты сабақ сыз істі кө рсететін сө здерді салт етіс дейміз.

Ахмеди Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі» бойынша:

Етістіктердің ішінде кімді, нені деген сұ рауларғ а жауап кү тпейтін, табыс септіктегі сө зге сабақ талмай ақ жұ мсалатын етістіктер кө п. Мысалы: ау, бар, жат, жет, жү р, кел, кө н, қ ал, қ аш т.б. мұ ндай табыс септіктіктег» сө зге тура толық тауышқ а сабақ талмайтын етістіктер ә детте салт етістіктер деп аталады.

Аш, айт, бақ, бер, жаз, жай, тер, ү з, шеш, ыс, сыз, тап, тер, айда, апар, етістіктерін алсақ бұ лардың бә рі де кімді нені деген сұ рақ тарғ а жауаап беретін табыс септікті сө зге сабақ талады. Ә детте сө йлеу тілінде табыс септіктегі сө зді демек тура толық тауышты қ ажет ететін семантикасы бар осындай етістіктер сабақ ты етістіктер деп аталады.

Етістіктердің бә рі де салт сабақ ты бола бермейді. Олардың ішінде ә рі салт, ә рі сабақ ты болатындары да бар. Мұ ндай қ асиеттер не омоним етістіктерде, не поисемиялы (кө пмағ ыналы) етістіктерде болады. Мысалы, арт, жү р, тара...етістіктерін қ олдана қ алсақ, олардың ә рқ айсысының жү кті арттық, жә не ақ ылы арттық, «сен жетілік қ арғ аны жү р» жә не «ү йді ү йлерің е тараң дар» деген сө йлемдер қ ұ рауғ а болады. Ал ондағ ы етістіктің ә рқ айсысы ә рі салт, ә рі сабақ ты болып қ ызмет атқ арады.

Н.Оралбай «Қ азіргі қ азақ тілі» бойынша:

Салт етістіктер тобын қ ұ райтын етістер: ө здік етіс пен ырық сыз етіс.

Салт етістік жасайтын ө здік етістік жұ рнақ тары:

-Ын, ін, н. Мысалы: сен жуын, таран, ора;

-Ыл, іл, л жұ рнағ ы ө здік мә нін білдіріп, салт етістік жасайды. Мысалы: бұ рыл, жазыл, керіл, басыл.

Ырық сыз етіс жұ рнақ тары:

-Ыл, іл, л. Мысалы: ү й тазартылды, жіп есілді, ү й жиналды, қ ора сыпырылды.

-Ын, ін, н: майлан, байлан, жалдан, қ ора тазаланды.

-Лын, лін, ныл, ніл қ ұ ранды жұ рнақ тары ө німсіз. Мысалы: ас желінді, ұ рыс ү деленді.

Сабақ ты етсітік жасайтын етіс ө згелік етіс жұ рнақ тары:

-Т ө німді жұ рнақ тардың бірі. Мысалы: санат, қ анат, сұ рат, тың дат, сө йлет.

-Дыр, дір, тыр, тір. Мысалы: қ ондыр, қ ойдыр, жаздыр.

-Қ ыз, ғ ыз, кіз, гіз ө німді жұ рнақ. Мысалы: айтқ ыз, жатқ ыз, ө ткіз, алғ ыз.

-Ыр, ір, дар ө німсіз жұ рнақ тар. Мысалы: асыр, кетір, ө шір, тү сір, ө сір, пісір.

-Т жұ рнағ ы салт етістіктен сабақ ты етістік жасайды. Мысалы:

Шырқ атып, шығ ындатып, шалық татып,

Шапшытып, шү мектетіп, нө серлетіп.

Орғ ытып, орағ ытып, бас ө рлетіп,

Самғ атып, саң қ ылдатып, сар желгізіп (І.Жансү гіров)

Осы мысалдағ ы шырқ атып, шығ ындатып, шалық татып, шапшытып, шү мектетіп, нө серлетіп, орғ ытып, орағ ытып, ө рлетіп, самғ атып, саң қ ылдатып, желгізіп.

- Дыр, дір, тыр, тір салт етістіктен сабақ ты етістік жасайтын ө згелік етістіктің ө те ө німді жұ рнағ ы. Мысалы: екі пә уескені осында қ алдырды. Ө згесін ү лкен отауларғ а таратып берді. Осы мысалдағ ы қ алдыр сабақ ты етістігі салт етістіктерден қ ал ө згелік етістің дыр жұ рнағ ы арқ ылы жасалғ ан сабақ ты етісітіктер.

-Ыр, ір, дар жұ рнақ тары салт етістіктен сабақ ты етістік жасайтын ө німсіз жұ рнақ. Мысалы: ө шір ү нің ді, жауыз. Осы мысалдағ ы ө шір деген сабақ ты етістіктер, ө ш салт етістіктерінен ө згелік етістіктің ір жұ рнағ ы арқ ылы жасалып тұ р.