Оқыту әдістерін оқушылардың танымдық әрекеттеріне қарай топтастыру

Қ азіргі кезең дегі талаптарғ а сә йкес оқ ытуды оқ ушыларды ө з бетімен шешім қ абылдап, ұ станымын дә лелдеп ойын анық айтуды ынталандыратындай бағ ытта ұ йымдастыру қ ажет.

Оқ ушылардың танымдық дербестігін дамытудың міндеттерін И.В.Лернер мен М.Н.Скаткиннің қ ұ рғ ан оқ ытудың ә дістерін дидактикалық топтастыруында ашып кө рсетілген.

Мектеп географиясын оқ ытуда қ абылданғ ан бұ л топтастыруда оқ у ү рдісінің субъектісі болып табылатын оқ ушы мен мұ ғ алімнің қ арым-қ атынасының ерекшеліктерін ашып кө рсететін бес ә діс бар.

Олар: тү сіндірмесі иллюстративтік (немесе ақ параттық рецептивтік), репродуктивтік, ө зекті ойды жеткізу, ішінара ізденіс жә не зерттеу ә дістері.

Тү сіндірмелі иллюстративтік (немесе ақ параттық рецетивтік) ә дістің негізгі міндеті мұ ғ алім оқ ушыларғ а білімді мең гертуді кө рнекі қ ұ ралдардың кө мегімен ұ сына отырып, оқ у ақ параттарын беру. Бұ л ә дістің кө мегімен оқ ушылардың ө здік жұ мыстарын ұ йымдастыруғ а мү мкіндік беретін базалық білім мен іскерлік дағ дылар қ алыптастыра алады. Мұ ғ алім ұ сынғ ан білімді оқ ушылар дайын кү йінде мең гереді. Бұ л ә дісті мең гертуге қ ажетті дә йектер (мысалы, атмосфера циркуляциясы, литосфералық тақ талардың қ озғ алысы, урбанданудың тү рлері мен формалары) жеткіліксіз болатын жаң а теориялық білімді енгізу (беру) кезең інде қ олданғ ан тиімді.

Тү сіндірмелі-иллюстративтік ә діс. Тү сіндірмелі иллюстративтік ә діс аз уақ ыт ішінде кө п мө лшерде білім беруге мү мкіндік беретін ең ү немді ә дістердің бірі. Оқ у ақ паратын қ азіргі кезең нің жаң а оқ ыту техникаларының компьютердің, телебағ дарламалардың оқ у бейне фильмдерінің кө мегімен де беруге болады.

Ақ параттар дайын кү йінде берілетіндіктен білімді қ абылдап жаң ғ ырту да оқ ушылардың іс-ә рекеті бірінші дең гейде ғ ана болады. Оқ ушылардың ө з бетімен жұ мыс істеу дә режесі ө те аз.

Репродуктивтік (білімді жаң ғ ырту) ә дісі алғ ан білімді бекітіп, арнайы географиялық іскерлікті қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан.

Мұ ғ алімнің атқ аратын негізгі міндеті айтылғ ан немесе оқ улық тың мә тініндегі білім мен іс-ә рекеттерді оқ ушылардың бірнеше рет қ айта жаң ғ ыртудың ұ йымдастыру болып табылады. Мысалы, мұ ғ алім дү ниежү зілік мұ хиттың беткі ағ ынның қ озғ алысының сызба-нұ сқ асын ұ сынып, оны оқ ушыдан қ айта қ айталап ө з ойын дә лелдеп нақ тылауды сұ райды. Бұ л ә дісте оқ ушы ө з іс-ә рекеттерін белгіленген жоспар бойынша, жү зеге асырып қ ойылғ ан сұ рақ қ а жауап беріп, талдап ой қ орытындыларын шығ ару ү шін сипаттама беру жоспарларына ережелерге сү йенеді. Білімді жаң ғ ыртуды кө здейтін репродуктивтік ә діске кез-келген табиғ и немесе ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстармен ү рдістерге кешенді сипаттама беру мысал бола алады. Сондық тан бұ л ә дісте оқ ушылар білім мен іскерлікті таныс оқ у жағ дайында пайдаланып, іс-ә рекетті белгіленген жоспар бойынша жү зеге асырады.

Ө зекті ойды жеткізу ә діс. Бұ л ә дістің негізгі міндеті оқ ушыларғ а қ андай да бір кү рделі мә селелердің дә лелді шешімінің ү лгісін кө рсете отырып, шындық қ а жетудің кү рделі жолын ұ сынады.

Мұ ғ алім ө зекті сұ рақ ты ө зі қ ойып, оқ ушыларғ а оны ашудың жолдарын кө рсетеді. Оқ ушылар мұ ғ алімнің ө зекті мә селені шешу кезең дерін байқ ап отырып, тү йінді мә селелерді шешудің логикалық ой-ә рекеттердің ү йренеді. Мысалы, мұ ғ алім тау жыныстарының абсолют немесе салыстырмалы жасын немесе итальян физигі Эторригеллидің сыныпты барометрді ойлап тауып оның кө мегімен атмосфералық қ ысымды ашуы мә селесін оқ ушылардың алдына қ ойып, оны ө зінің шешуі. Қ азіргі оқ улық тардағ ы ө зекті ойды жеткізуге негізделген тақ ырыптардың мә тінін қ олдануғ а болады.

Ішінара ізденіс ә дісі. Бұ л ә дістің мақ саты – оқ ушыларды біртіндеп шығ армашылық ой ә рекеттеріне жұ мылдыру. Ал ө зекті ойды жеткізу репродуктивтік ә дістер алғ ан біліммен қ алыптасқ ан іскерлік-дағ дыларды жаң ғ ыртуды кө здейді. Ішінара ө зденіс ә дісін қ олдану арқ ылы оқ ушылардың шығ армашылық. Ойын дамытып, оқ у-танымдық ү рдістердің жекелеген қ адамдарын ө з беттерімен орындауғ а ү йретеді.

Мысалы, мұ ғ алім Анд тауының ә ртү рлі ендіктердегі биіктік белдеулердің ауысуы тақ ырыбынан алғ ан бьілімдеріне негізделіп, «биіктік белдеу» тү сінігіне анық тама бер.

Ішінара ізденіс ә дісін қ олдану барысындағ ы мұ ғ алімнің міндеті – оқ ушылрады бұ рын алғ ан білімдерін қ олдана отырып ө з беттерімен жаң а білімді іздеп-білуге ү йрету. Бұ л ә діс оқ ушыларды бұ рын қ алытасқ ан тірек білімі мен іскерлік-дағ дылар болғ ан жағ дайда ғ ана қ олданылады. Ішінара ізденіс орындалу тә сілі олдын ала белгілі болмайтын шығ армашылық жә не ө зекті тапсырмалардың кө мегімен жү зеге асырылады. Аталғ ан ә дісті пайдалануда бірінен-бірі туындайтын сұ рақ тарғ а жауап беруді кө здейтін эвристикалық ә ң гімелесу ү лкен роль атқ арады. Ұ сынылғ ан танымдық міндеттердің белгілі бір бө лігін оқ ушылар ө з беттерімен шешу ү шін мұ ғ алім сұ рақ тардың мазмұ нымен мә н-мағ ынасын кезектесіп келу ретін мұ ғ алім мұ қ ият ойластыруы тиіс. Мысалы, жазық тардың сыртқ ы жә не ішкі кү штердің ә серінен ө згеруі мә селесін қ арастырғ анда оқ ушылар мұ ғ алімнің қ ойғ ан сұ рақ тарына жауап беріп ағ ын судың желдің, селдің тең із толқ ындарының бұ зушы ә рекетінің жер бедеріне қ алыптастырудағ ы рө лін анық тайды.

Эвристикалық ә ң гімелесуді сарамандық жұ мыстың, оқ у бейнефильмдерін кө рсетудің картамен, кестелермен жұ мыстардың нә тижелеріне негізге алып ө ткізуге болады.

Барлық жетістіктеріне қ арамастан ішінара ізденіс ә дісі оқ ушыларды біртұ тас танымдық ү рдістеріне толық жұ мылдыра алмайды. Танымдық ү рдістің жекелеген кезең дері толық қ амтылмайтындық тан оқ ушылар танымдық ой-ә рекетінің арасындағ ы байланысты толық танып біле алмайды. Сондық тан бұ л ә діс оқ ушыларды ө з беттерімен атқ аратын шығ армашылық іс-ә рекет дайындағ анымен оны толық қ амтамасыз ете алмайды.

Зерттеу ә дісі. Бұ л ә дістің мә ні оқ ушылар жаң а оқ у материалдары ө з бетімен оқ ып ү йренеді. Мұ ғ алімнің міндеті оқ ушылардың алдына жалпы білімдік жә не географияғ а тә н арнайы іс ә рекеттерді рет-ретімен саналы тү рде қ олдана отырып «Ғ алымның жолынан» ө ту қ ажет деген мақ сат қ ою. Зерттеу ә дісінің басты қ ызметі бірізді себеп-салдарлы байланыстарғ а, ө з ұ станымдарын тексеріп оның дә лдігіне кө з жеткізе отырып жаң а оқ у материалдарын ө з беттерімен оқ ып ү йрету оқ ушыларды шығ армашылық ісденіс жұ мыстарын жү ргізуге дағ дыландыру. Нақ ты оқ у ү рдісіне бұ л ә діс ө те сирек қ олданылады. Оның себебін дайын білімді мең гертуге кө п уақ ыттың жұ мсалуымен тү сіндіреді.

Зерттеу ә дісін қ олдану ү шін арнайы оқ у қ ұ рал-жабдық тары, анық тамалар, карталар сериясы, оқ ушыларғ а арналғ ан географиялық ә дебиеттер қ ажет. Қ азіргі кезең де зерттеу ә дісін сабақ та қ олдануғ а қ ажетті ә дістемелік қ ұ ралдар аз.

Жоғ арыда аталғ ан қ иындық тарғ а қ арамастан зерттеу ә дісін географияны оқ ыту барысында қ олдану мү мкіндіктері бар. оғ ан ең қ олайлы жағ дайлардың қ атарына аймақ тық шолуды аяқ тағ анда аумақ тағ ы географиялық нысандармен қ ұ былыстарды зерттеуге болады. Мысалы, экономикалық жә не ә леуметтік географияны, тамақ ө неркә сібін немесе кө ліктің бү р тү рін ө з беттерімен оқ ып ү йреніп, даму болашағ ын анық тап ой қ орытындыларын шығ аруды ұ сынуғ а болады.

Оқ ушылар зерттеу тапсырмаларын орындап болғ ан соң дә лелді дә йектер келтіре отырып, нә тижелерін баяндайды. Мұ ғ алім орындалғ ан жұ мыстарды талқ ылап, қ орытындысын шығ арады

.