Системы с направленной доставкой лекарственных веществ

Дә рілік затты бағ ыттап жеткізу жү йелері.

Дә рілік затты (С-9) мү шелерге, тіндерге немесе торшаларғ а бағ ыттап жеткізу амалдарын бү гінде дә рілермен емдеу тә жірбиесінде болашағ ы бар деп есептелінеді.

Бұ л жү йелер арасында белгілі мү ше немесе тін маң айындағ ы ішкі тамырларғ а ендірілетін микрокапсулалардағ ы дә рілік қ ұ ралдар (микрокапсула, микросфера, нанокапсула), ө здерін жақ сы кө рсетеді.

Микрокапсулданғ ан дә рілік қ ұ ралдар, ферменттік жетіспеушілікті емдеуге қ олданылуы, мү ше-мишеньге дә рілік затты бағ ыттап жеткізу, радиоиммунды талдау келешегі бар бағ ыт ретінде қ аралады.

Дә рілік заттарды микрокапсульдеу гормондар, антигендер, пептидтер, ферменттер жә не т.б. ә серлерін ұ зартады. Дә рілік заттардың микрокапсулалардан босап шығ уы полимер қ апшық тың қ уысынан диффузия арқ ылы жә не қ апшық тың еруі немесе кү йреуі арқ ылы жү реді. Дә рілік заттың босап шығ уы ноль дә режелі кинетика тең деуіне сә йкес жү реді жә не диффузия принципі бойынша ә сер етеді.

Микрокапсульдеу проблемасы аумағ ындағ ы ізденістер дә рілік заттарды жаң а тасымалдаушы топ – нанокапсуль жә не микросфера туындауғ а ә келді. Нанокапсул ө лшемдері 10 жә не бірнеше жү з нанометр бола алады. Нанокапсулаларды алу жолдарынң бірі - сулы немесе сусыз ортада гамма сә улесі ық палымен ерігіштігі, беті белсенді заттар арқ ылы қ амтамасыздалғ ан мономерлерді полимеризациялау. Дә рілік заттарды нанокапсулаларғ а ендіру, полимеризацияғ а дейін немесе полимеризациядан кейін де жү ргізіле береді.

Зерттеулер қ атарында, инсулиннің капсульденген дә рілік қ алпы қ ызығ улық туғ ызады. Дә рілік затты тасымалдаушы ретінде бұ қ аның эритроцит тү йіршіктері қ олданғ ан. Инсулиннің мө лшері 4, 8 % келетін микрокапсульді препаратына толбутамид қ осу арқ ылы, препараттың белсенділігі тұ рақ танғ ан. Бұ дан басқ а кортизол, метотрексат, циклофосфамид жә не α -1-антитрипсин микрокапсулалы препараттарды интактылы эритроциттер қ олдану арқ ылы алу мү мкіншілігі қ арастырылғ ан. Эритроциттерді флюоресцеин изотиоцианатымен «сырғ алап» жануарларғ а (егеуқ ұ йрық тар, кө жектер, тең із шошқ алары) ендіргенде, олардың жасушалары жақ сы жазылғ ан. Қ ұ рамына кортизол жә не метотрексат кіретін микрокапсулаларды ендіргенде, жануарлар қ аны плазмасында дә рілік заттардың концентрациясы қ омақ ты кө терілген, ал бұ л қ ұ былыс дә рілік заттарды таза субстанция тү рінде ендірумен салыстырғ анда жоғ ары. Микрокапсулалар ү рдісінде эритроциттер мембранасының (пердесінің) электрлік заряды ө згермеген, яғ ни эритроциттер табиғ и тү рінде болғ ан.

Микрокапсулданғ ан дә рілік қ атарлар саны теофиллиннің жаң а препаратымен толық ты. Бұ л дә рілік қ алыпта ә рбір мирокапсуланы дә рілік затты ретпен, бақ ылаулы босататын, 12 сағ ат бойына бірқ алыпты жұ мыс істейтін, дербес жү йе ретінде қ арастыруғ а болады. Қ ұ рамына теофиллин кіретін микрокапсула технологиясының ерекшелігі, біржақ ты ө ткізгіш перденің саң ылаулары ө лшемдерінің тұ рақ ты еместігі. Дә рілік зат тасымалданатын пердедегі саң ылаулар диаметрлері, уақ ыт ө ткен сайын ү немі кең ейіп отырады, соның арқ асында белсенді зат диффузиясы концентрациясын бірқ алыпты ұ стау мү мкіндігі бар.

Дә рілік заттардан микрокапсулданғ ан дә рілік қ алыптар алу ә дісі, ерігіштігі жә не биожеткіліктілігі жоғ ары препараттар ө ндіруге қ олданыла алады. Осы негізде, тасымалдаушы инертті зат (декстроза, лактоза) ірі бө лшектер бетіне микронизирленген дә рілік затты сің діріп, содан кейін пленкалы қ аптамамен, шашырату арқ ылы жабылғ ан жаң а микрокапсулданғ ан дә рілік қ алыптар дайындау ұ сынылғ ан.

Микрокапсульдеу технологиясының жоғ ары сапалы стандартты ө нім ө ндіруге, затты капсульдеуші жапқ ыштың кү йреуі, жапқ ыштар қ алың дығ ының біркелкі ө лшемі болмауы, біржақ ты перденің тө мен немесе жоғ ары ө ткізгіштігі, препаратты біркелкі сапалы шығ ара алмауы жә не ө ндіріс қ ымбаттылығ ы, оның кең қ олдануына кедергілік туғ ызуда.

Микрокапсульденген препараттар басқ а тү рінің біріне липосомдар жатады. Липосомдарды дә рілік затты ағ задағ ы мү шеге бағ ыттап тасымалдайтын, торшалар пердесі арқ ылы жоғ ары ө ткізгішті жә не сол арқ ылы, дә рілік затты торшаларғ а, қ алыптасқ ан дә рілік қ алыптармен – таблетка, капсула, инъекцияиямен салыстырғ анда, ә серлі тасымалдаушы ретінде атау керек.

Липосомдар – биомолекулярлы фосфолипидтер липидті қ абатындағ ы кең істіктерде жасанда тү рде алынғ ан жә не тұ йық талғ ан сфералы бө лшектер (1сурет).

"

Рис. 1. Липосом қ ұ рылысының сызбасы:

а – кө п қ абатты перде; б - бимолекулярлы липидті перде мембрана;

в - екі қ абатты перде

Липосомдар ө ндіру технологиясына байланысты бір немесе кө п қ абатты болады. Олардың дә рілік затты ағ зағ а тасымалдау механизмдері ә р тү рлі. Бір қ абатты липосомдар дә рілік затты цитоплазмада бө ліп шығ арады, ал кө п қ абатты липосомдар торшалар ішіне ө згермей сің іп лизосомалармен жұ тылады. Бұ л жерде липаза ық палымен липосома бү тіндігі бұ зылып, дә рілік зат бө лініп шығ ады.

Қ ұ рғ ақ фосфолипидтер сумен жанасқ анда бірнеше молекулярлы ө згерістерге ұ шырайды, нә тижесінде смектикалы мезофаза - ә рқ айсысы су қ абатымен бө лінген, бір-бірімен концентрлі жалғ асқ ан жабық перделі биомолекулярлы липидті қ абаттар қ ұ райды.

Қ азіргі кезең де липосомдар зертқ аналық ізденістер кө зінен іс-тә жірибелік келешегі бар объектіге айналды. Бү гінде тұ рақ ты, ө лшемдері стандартты жә не стерильді липосомдар алуғ а болады. Оларды ұ нтақ тауғ а жә не керек болғ ан жағ дайда алғ ашқ ы қ алпына келтіруге болады.

Ө ндірісте липосомдарды «бос» қ алпында алып, оғ ан дә рілік затты қ олдану алдында толтыру тә жірибесі қ алыптасқ ан жә не липосомдардың тиесілі ө лшемдерде шығ уын бақ ылап отырып, стерильді липосомальді препараттардың стандартты партияларын ө ндіру ә дістері де туындағ ан.

Липосомдардың жіктелуі:

- мультиламерярлы, диаметрі 500—600 нм;

- моноламерярлы, диаметрі 200—1000 нм;

- кіші моноламерярлы, диаметрі 25—50 нм;

- липосомдар, органикалық ерітіндідегі фосфолипидтерге сулы фазаны диспергирлеу арқ ылы алынғ ан. Органикалық ерітіндіні буландырғ анда моно – жә не олиголамерярлы липосомдар алынады.

Липосомдардың ірі бө лшектерін ультрадыбыспен ө ң дегенде, кө бінде екі қ абатты кіші бө лшектерге жә не кө п қ абатты липосомдар бір қ абатты липосомдарғ а ыдырайды. Липосомды бө лшектер ісінгенде, суда ерігіш дә рілік заттар, қ абаттар арасында жинақ талады, ал майда ерігіш заттар липосомдардың липидті қ абатында жинақ талады.

Липосомдар оғ ан инкапсульденген дә рілік заттарды белокпен ә рекеттесуден сақ тайды, ферменттер ә серінен қ орғ айды, жә не липосомамен ендірілген затқ а иммунді жә не басқ а жү йелі реакцияларды тө мендетеді, себебі олар липосомның сыртқ ы липидті қ абатынан қ анғ а ө те алмайды. Осы келтірілген жағ дайларда липосомдық дә рілік қ алыптардағ ы дә рілік заттардың баяу бө лініп шығ уына байланысты, ә серлері ұ зартылғ ан. Липосомдарды ағ зағ а ендіруге ә ртү рлі жолдар пайдаланылады: кө к тамыр, қ арын пердесі іші, тері асты, ауыз қ уысы, трахея іші, буын іші жә не тері беті жә не т.б. Липосомдар дә рілік заттарды бауыр макрофагіне, кө к бауырғ а, теріге жә не ө кпеге тасымалдауғ а арналғ ан ың ғ айлы жү йе. Осығ ан байланысты, липосомальді препараттарын біршама инфекциялы ауруларды, жә не қ ауыпты ісік ауруларын емдеуге қ арсы пайдаланудың ү лкен мү мкіншіліктері туындауда. Кө к тамырғ а ендірілген липосомдар, негізінен ретикулоэндотелиальды жү йенің мү шелері – бауыр жә не кө к бауырмен байланысады

Липосомальді дә рілік препараттарды қ олдану, кө мекші заттардың биологиялық инертілігіне, олардың биологиялқ жойылуына, жоғ ары сің імділігіне жә не талғ амшылығ ына байланысты жанама ә серлерін тө мендетуге мү мкіндік туғ ызғ ан.

Дә рілік заттарды мү ше-нысанғ а жеткізу ү шін, липосомальді дә рілік қ алыптармен салыстырғ анда, дә рілік затты кө п мө лшерде ұ стай алатын коллоидты бө лшектер де қ олданылады. Коллоидты бө лшектер бетінің гидрофобты қ асиеті ретикулоэндотелиальды кедергіден ө туінің басты факторы. Коллоидты бө лшектердң заряды ағ зададә рілік заттың таралуына жә не ә серінің таң дамалы болуына ық палды. Ө лшемі 1-2 мкм коллоидты бө лшектер бауырда жинақ талады. Препараттағ ы бө лшектер ө лшемі 7 мкм жә не одан жоғ ары болғ анда жә не оны кө к тамырғ а ендіргенде, дә рілік заттардың негізгі жинақ талатын жері - ө кпе. Яғ ни, бө лшектер ө лшемін реттеу арқ ылы дә рілік заттардың тандамалы ә сері болуын қ амтамасыздауғ а болады.

Дә рілік заттардың таң дамалы ә серін жоғ арылату мақ сатында жә не оларды мү ше-нысанғ а бағ ыттап тасымалдауғ а ұ сақ дисперсті магнитті материалдар пайдалануғ а болады. Дә рілік заттарды магнитпен басқ арып тасымалдау магнитті коллоидты заттардың магнит ө рісінде қ озғ алып, ағ заның керекті жерінде концентрленуіне негізделген.

Осы қ ұ былыс негізінде дертке шалдық қ ан мү шені магнит ө рісімен қ амтып, оғ ан дә рілік заттарғ а байытылғ ан коллоидты бө лшектерді тікелей жеткізуге болады

Магнитпен басқ арылатын бағ ытты ә серлі жү йеде сарысу альбумині, бір мезетте, дә рілік заттарды тасымалдағ ыш-матрица жә не темір оксидінің (Fе2О3) коллоиды бө лшектері реттерінде, магнит ө рісіне сезімталдық ты қ амтамасыз етеді. Бұ л дә рілік қ алыптарды ауыз қ уысы арқ ылы пайдалану ә серлі болмау мү мкін, себебі альбуминді матрица бауыр мен кө к бауырда қ айтымсыз байланыс тү зеді. Сондық тан «магнитті» дә рілік қ алыпты кө к тамырғ а инъекция тү рінде пайдалану тиімді.

«Магнитті» дә рілік қ алыптар алу ә дісі, темір оксиді коллоидты бө лшектер айналасына дә рілік заттар сің дірілген альбумин матрицасының ө згерілуіне (денатурация –табиғ и қ алпынан ө згерілген) негізделген. Кө к тамырғ а ендірілген магнитті микробө лшектер таралу сипаты жә не олардың элиминациясы, табиғ аты ә ртү рлі ұ сақ дисперсті жә не коллоидты бө лшектерге ұ қ сас. Магнитті микробө лшектердің ағ задан шығ арылуы негізінен бү йрек арқ ылы жү реді.

Магнитті микробө лшектердің уыттылығ ын анық тау бағ ытында толық деректер алу, қ осымшы ізденістерді жү ргізуді талап етеді. Кә зіргі кезең де «магнитті» дә рілік қ алыптар жануарлар кө мегімен сынақ тардан ө туде. Ақ паратта келтірілген дә рілік қ алыптарды клиникалық медицинада қ олдану, қ ауыпты ісіктерді, ө кпе эмболиясын, тромбофлебитті, созылмалы артритті, ірің деуді жә не сү йек ауруларын (остеолмелит) емдеуге жоспарлануда.

Дә рілік заттардың табиғ и қ асиеттерін сақ тау, қ оршағ ан ортаның жағ ымсыз ық палдарынан қ орғ ау, талдампаздығ ын (избирательность) жә не ә серін ұ зарту «тұ рақ тандыру» (иммобилизация) кө мегімен жеткізіледі. Имобилизацияланғ ан препараттарда дә рілік зат матрицамен физикалы немесе химиялы байланыспен тұ рақ тандырылғ ан. Матрица орнына қ олданылатын синтетикалық полимерлер ішінде кең таралғ андары – винил спирті, акрил қ ышқ ылдары, винилпиролидон полимерлері.

Осы полимерлер негізінде, виниламин, виниламидянтарь қ ышқ ылы, малеин ангидриді, кротон ангидриді, кротон қ ышқ ылы жә не т.б мономерлермен жаң а полимерлер туындылары синтезделген. На основе этих полимеров синтезированы со­полимеры, в которых в качестве мономеров использованы виниламин, виниламидоянтарная кислота, малеиновый ангидрид, кротоновый ангидрид, кротоновая кислота и т. п. Синтезделген жаң а полимерлер туындыларының белгілі жә не тұ рақ ты молекуллық массасы болуы жә не уытты қ асиеттері бар мономерлер қ алдық тарының болмауы керек. При этом сополимеры должны иметь строго определенную молекулярную массу и не содержать остаточных мономеров, характеризующихся высокой токсичностью. Сонымен қ атар олардың молекула қ ұ рамы жә не масса ө лшемі ауытқ улары мейлінше тө мен, композициялы біркелкілігі жоғ ары дә режеде, яғ ни иммобилизация кезінде байланыс тү зуші функционалды топтар таралуы біркелкі болуы шарт. «Иммобилизация» туралы ақ параттар дә стү рлі, жоғ ары оқ у орындары студентеріне арналғ ан, дә рілік заттар ө ндірісі оқ улық тарында келтірілген.

Украинада жә не басқ а да шет елдерде иммобилзацияланғ а ферменттер препараттарын дайындау бағ ытында қ арқ ынды ізденістер жү ргізілуде. Гипертония, миокард инфарктін жә не перифериялық тамырларды емдеуге иммобилизацияланғ ан каликреинді, ал тамырлар тығ ырық тарын (тромбоз) емдеуге трипсин, химотрипсин, плазмин, фибринолизин, урокиназа, стрептокиназа препараттары сынақ тан табысты ө туде. Иммобилизацияланғ ан ферменттер препараттары белсенділіктерін (ондағ ан жә не жү здеген есе) сақ тайды, олардың терапевтік дозалары да жү здеген есе тө мендеген; сонымен қ атар препарат дозасы мен ағ зағ а ендіру жиілігі тө мендеген; препараттар жасушаларды тітіркендіруден сақ тайды.

Бү гінгі кү нде емдеу іс-тә жірибесінде ферменттер, гормондар, аминқ ышқ ылдары, поли-, жә не моносахаридтер, нуклеин қ ышқ ылдары жә не негіздері, нуклеозидтер, антибиотиктер, стероидтар иммобилизацияланғ ан препараттары қ олданыс табуда.

Ә дебиеттер:

Қ азақ тілінде

негізгі:

1. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. - Шымкент, 2008. - 346 б.

2. Сағ ындық ова Б.А., Анарбаева Р.М. Дә рілердің дә ріханалық технологиясы. - Шымкент, 2008. - 436 б.

3. Дільбарханов Р.Д., Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Алматы.– 1998.–128 б.

4. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Шымкент.– 2002.–172 б.

Орыс тілінде

1. Технология лекарственных форм. /Под ред. Т.С.Кондратьевой. – М., Медицина, 1991 г.- 1-й том. – 496 с.

2. Технология лекарственных форм. /Под ред. Л.А.Ивановой/ – М., Медицина, 1991 г. – 2-й том. – 544 с.

3. Чуешов В.И., Зайцев А.И., Шебанова С.Г. Промышленная технология лекарств. – Харьков, 2002. - В 2-х томах: 1-й том. – 716 с., 2-й том.– 557 с.

4. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных форм. – (Под ред. Кондратьевой Т.С.). – М., 1986.– 287 с.

5. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. – (Под ред. Тенцовой А.И.). – М., 1986. – 271 с.

қ осымша:

1. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 1. – Алматы, 2008. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 592 б.

2. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 2. – Алматы, 2009. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 792 б.

3. ГФ СССР Х издания М., Медицина, 1968.– 1080 с.

4. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1987. – Том 1. – 336 с.

5. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1989. – Том 2. – 400 с.

6. Ділбарханов Р.Д., Датхаев У.М., Амантаева М.Е. Жақ па майлар. Алматы, 2005.– 123 б.

7. Машковский М.Д. - Лекарственные средства. - М.: Медицина, 2008. – Изд. 15-е.

8. Милованова Л.Н., Тарусова Н.М., Бабошина Е.В. Технология изготовления лекарственных форм. Ростов-на-Дону: «Феникс».– 2002.– 448 с.

Кері байланыс (сұ рақ тар)

Қ осымша заттар жә не олардың дә рілердің терапевтік эффективтілігіне ә сері.

№28 ТАҚ ЫРЫП: ДӘ РІЛІК ТҮ РДІҢ ЖӘ НЕ ОНЫ АҒ ЗАҒ А ЕНГІЗУ ЖОЛЫНЫҢ ДӘ РІЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНЕ Ә СЕРІ. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ДӘ РІЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНЕ Ә СЕРІ.

Мақ саты: Тақ ырып бойынша берілген процесстерді, онда негізігі терминдер мен тү сініктерді мең геру.

Дә ріс тезистері

Дә рілік қ алыптар дамуын бағ дарлау

Бұ л сұ рақ қ а дү ние жү зі ғ алымдарының кө птеген ең бектері арналғ ан. Американдық ғ алымдардың шешімдері бойынша келешегі бар дә рілік заттар жү йелеріне мыналар жатады: дә рілік заттарды реттеп босататын, кө мекші заттар биологиялық жойылатын полимерлер, лабиринтті қ ондырғ ылар, дә рілік заттарды шырышты перде арқ ылы ендіретін, осмостық қ ондырғ ылар ретпен босататын сұ йық орталар негізінде қ ұ рылғ ан жү йелер; магнитті жү йелер, биологиялық сиымды микросфералар мен имплантацияғ а арналғ ан қ ондырғ ылар; имплантациялық насостар; тыныс алу жолдарына арналғ ан дә рілік заттар жү йелері; липосомальды жү йелер. Келешекте дә рілік затты реттеулі ауыспалы жылдамдық пен босататын, дә рілік затты ферменттен антигендер кө мегімен босататын жү йелер туындауы мү мкін.

Француз ғ алымдары ұ йғ арымдары бойынша ғ ылыми зерттеулер жаң а белсенді жә не кө мекші заттарды іздестіруге бағ ытталуы мү мкін. Сонымен қ атар дә рілік препараттар қ ұ рамында 2-3 компоненттер ғ ана болуы керек. Дә рілік қ ұ ралдар ішінде жү згін таблеткалар немесе капсулалар кө бірек орын алуы мү мкін, нә тижесінде дә рілік заттың ағ зада болуы уақ ыты ұ зарады шайнауғ а арналғ ан таблеткалар, резина секілді препараттар, трансдермалды қ алыптар да бағ алы. Дә рілік затттарды бағ ыттап тасымалдауғ а синтетикалы таратушылар(носитель): микро- жә не нанокапсулалар, микросфералар, оның ішінде магнитпен басқ арылатындар қ олданылады. Дә рілік заттарды қ атаң белгілі ө лшемде – 5-10-20 мкм микросфералар алу мү мкіндігі іске асады.

Дә рілік затты белгілі мө лшерде, белгілі жерге жеткізуге аналғ ан миниатюрлі аппараттар болады.

Жақ ын арадағ ы келешекте дә рілік заттар босату микрокомпьютер арқ ылы реттейтін жү йелер клиникалық сынақ тан ө теді деп жоспарлануда.

Кейбір Жапон мамандарының болжамдары бойынша, келешекте 30% дә рілік қ ұ ралдар санатында капсула, таблетка, инъекцияғ а арналғ ан ерітінділер қ алуы мү мкін, ал кейбір мамандар ұ йғ арымы бойынша, ХХ1 ғ асырда дә рілік қ ұ ралдар тү рлері мү лдем ө згеруі мү мкін. Бірақ, жаң а дә рілік қ ұ ралдарды медицина іс-тә жірибесіне ө ткізуге, дә рігерлердің сақ тық пен қ арауларына байланысты, жаң а дә рілік қ ұ ралдардың ө мірге келуіне, дірігерлердің кө п ү лесі бар екендігін ұ мытпау керек.

Сонымен, жаң а жә не жоғ ары терапевтік ә серлі, залалсыз дә рілік қ алыптарды туындауда, ә р науқ асқ а лайық талып дозаланғ ан, талдамды ә сері ауырғ ан жерге бағ ытталғ ан, дә рілік затты реттелген босату принциптері сақ талынғ ан, қ олдануы ың ғ айлы, жанама ә серсіз, арзан бағ алы препараттар келешегі зор. Бұ л ретте ғ ылыми техникалық даму ү рдісінің рө лі ерекше.

Ә дебиеттер:

Қ азақ тілінде

негізгі:

1. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. - Шымкент, 2008. - 346 б.

2. Сағ ындық ова Б.А., Анарбаева Р.М. Дә рілердің дә ріханалық технологиясы. - Шымкент, 2008. - 436 б.

3. Дільбарханов Р.Д., Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Алматы.– 1998.–128 б.

4. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Шымкент.– 2002.–172 б.

Орыс тілінде

1. Технология лекарственных форм. /Под ред. Т.С.Кондратьевой. – М., Медицина, 1991 г.- 1-й том. – 496 с.

2. Технология лекарственных форм. /Под ред. Л.А.Ивановой/ – М., Медицина, 1991 г. – 2-й том. – 544 с.

3. Чуешов В.И., Зайцев А.И., Шебанова С.Г. Промышленная технология лекарств. – Харьков, 2002. - В 2-х томах: 1-й том. – 716 с., 2-й том.– 557 с.

4. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных форм. – (Под ред. Кондратьевой Т.С.). – М., 1986.– 287 с.

5. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. – (Под ред. Тенцовой А.И.). – М., 1986. – 271 с.

қ осымша:

1. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 1. – Алматы, 2008. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 592 б.

2. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 2. – Алматы, 2009. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 792 б.

3. ГФ СССР Х издания М., Медицина, 1968.– 1080 с.

4. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1987. – Том 1. – 336 с.

5. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1989. – Том 2. – 400 с.

6. Ділбарханов Р.Д., Датхаев У.М., Амантаева М.Е. Жақ па майлар. Алматы, 2005.– 123 б.

7. Машковский М.Д. - Лекарственные средства. - М.: Медицина, 2008. – Изд. 15-е.

8. Милованова Л.Н., Тарусова Н.М., Бабошина Е.В. Технология изготовления лекарственных форм. Ростов-на-Дону: «Феникс».– 2002.– 448 с.

Кері байланыс (сұ рақ тар)

1. Дә рілік тү рдің жә не оны ағ зағ а енгізу жолының дә рілердің биологиялық тиімділігіне ә сері.

2. Технологиялық факторлардың дә рілердің биологиялық тиімділігіне ә сері.

№29 ТАҚ ЫРЫП: ДӘ РІЛІК ТҮ РЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ЖӘ НЕ ОНЫ АНЫҚ ТАУ Ә ДІСТЕРІ.

Мақ саты: Тақ ырып бойынша берілген процесстерді, онда негізігі терминдер мен тү сініктерді мең геру.

Дә ріс тезистері

Мамандар қ атты заттарды, кө п уақ ыт бойына, кристалды жә не аморфты деп бө ліп келді. Бірақ, рентгенқ ұ рылыстық зерттеу кездерінде аморфты аталғ ан заттардың да кристалды торлары бар екендігі анық талды.

Кристалл деп тү йршіктері (атомдар, иондар) белгілі ретте орналасып, қ айталанатын торлардан тұ ратын қ атты затты атайды.

Кристалды тор – кристалдағ ы атомдардың немесе басқ а бө лшектердің дұ рыс периодтық орналасуы. Кристалдың бү кіл қ ұ рылыстық ерекшеліктерін кө рсететін кең істік тордың ең аз мү мкін кө лемін қ арапайым ұ я деп атайды. Кристалды заттарда бө лшектер симметриялық, дұ рыс қ атарлар тегіс шілтерлер, кең істік торлар тү рінде орналасқ ан.

Кристалдар симметриясы бар кө пқ ырлы заттар тү рінде кездеседі. Симметрия дә режесі бойынша кристалдардың 32 тобын ажыратады, олар 7 кристалдық жү йелерге немесе сингонияларғ а жатады.

Сингония (жү йе) симметрия тү рлерінің тобы, оғ ан ұ қ сас геометриялық константтары бар кристалдар жатады. Келесі сингониялар белгілі: бірсаналы, ү шсаналы, ромб тә різді, тө ртбұ рышты, ү шбұ рышты, алтыбұ рышты жә не куб тә різді.

Кристалдарды идеальды жә не шынайы деп ажыратады.

Идеальды деп аталатын кристалдардың бү кіл кең істігі тұ тас бір тор ретінде орналасқ ан, оның қ арапайым ұ ялары тепе - тең, сыртқ ы пішіні жә не кө лемі бірдей.

Шынайы кристалдар идеальді кристалдардан бірқ атар кемістіктерімен айрық шаланады (кристалды тордың периодтық қ ұ рылысының бұ зылуы).

Полиморфизм қ ұ былысын 1822 жылы Э. Митчерлих ашты.

Полиморфизм мә ні мынада: кейбір заттар ә ртү рлі жағ дайларда симметрия жә не тү рі бойынша тү рлі кристалдар торларын қ ұ рауы мү мкін. Полиморфизм нә тижесінде пайда болғ ан кристалдардың тү рлерін полиморфты модификация деп атайды. Заттардың полиморфты модификацияларының ө здеріне тә н кристалдардың геометриялық қ алпы бар. Полиморфизм қ ұ былысы кең інен таралғ ан, сол себепті дә рілік заттар қ атарында да полиморфизм қ ұ былысы кездеседі. Заттардың басым бө лігінің, белгілі жағ дайларда, тү рлі полиморфты модификацияларда алуғ а болады. Қ арапайым заттардың полиморфизмін (кө міртегі, кү кірт, фосфор, қ алайы жә не басқ алар) аллотропия деп атайды.

1985 жылы американдық зерттеушілер Р. Керл мен Р. Смоли ағ ылшын химикі Г. Кротомен бірге ашқ ан фуллерендер кө міртегінің жаң а аллотропты модификациясы болып табылатын кластерлік немесе қ аң қ алы қ осылыстарғ а жатады. UUPFC нұ сқ ауларына сә йкес фуллерендер деп тұ тас ү ш рет ү йлестірілген кө міртек атомдарынан қ ұ рылғ ан, 12 пентогональды жә не (n/2-10) гексогональды қ ырлары бар жабық сфералық кө пқ ырлы заттарды атайды, ол жерде n 20-дан кө п. Фуллерендердің тұ рақ ты қ алыптарының арасында С₆₀ жә не С₇₀ жақ сы зерттелген, олардың молекулаларында 60 жә не 70 кө міртегі атомдары бар. Кө міртек, кремний немесе басқ а қ анқ алы 5 жә не 6 бұ рышты кристаллдар тірі табиғ ат объектілеріне тә н. С₆₀ молекуласында С – С химиялық байланысының 2 тү рі тә н: жеке, бір байланысты; пентагон мен гексагонды байланыстырады – 1, 45 А°, жә не қ ос байланысты - 2 гексагонды байланыстырады – 1, 39 А°. Пентагондар арасында қ ос байланыс жоқ.

Кристаллизациялау ү рдісі кезінде полиморфизм қ ұ былысы температураның ө згеруінен (ал кейбір жағ дайларда температура мен қ ысымның ө згеруінен) пайда болады. Полиморфты модификациялар белгілі температура аралығ ында тұ рақ ты. Сол себепті, дә рілік қ ұ ралдар ө ндірісіндегі технологиялық сызбаларда кө рсетілген температура жә не қ ысым кө рсеткіштері мұ қ ият сақ талынуы керек.

Аммоний нитратының 4 полиморфты модификациясы бар. Олар 18-ден 32°С дейін температура аралығ ында β -ромб тә різді, 32-ден 84°С дейін – α -ромб тә різді, 8- тен 125°С дейін – ү шбұ рышты, 125°С жоғ ары – куб тә різді модификациялары пайда болады.

Аммоний хлоридінің кристалдары екі, кремний оксидінің, кальций карбонатының да бірнеше полиморфты модификациялары бар. Гадамер медицинада қ олданылатын барбитураттардың жә не де басқ а дә рілік заттардың полиморфты модификацияларын суреттеген. Неодикумариннің ү ш полиморфты модификациясы жә не аморфты қ алпы бар. Оның тек бір қ алпы ғ ана тұ рақ ты жә не қ атты дә рілік қ алыптарды дайындауғ а тиімді. Гепирон хлоридінің де ү ш полиморфты модификациясы бар, олардың арасында тек қ ана бір тү рі тұ рақ ты.

Полиморфты модификациялардың бір тү рінің жең іл, басқ а тү ріне ауысу мү мкіндігін ескеріп, дә рілік заттар ө ндірісінде жә не дә рілік қ алыптарды сақ тау кезінде температуралық режимді қ адағ алау қ ажет. Бірақ, кейбір полиморфты модификациялар ү шін бұ ндай ө згерістер қ иындық пен жү реді.

Полиморфты ө згерістерде кристалдағ ы химиялық байланыс тү рі, белгілі бір дең гейде ө згереді, ал кристалдардың бұ рыштары мен физико-химиялық қ асиеттері кү рт ө згереді.

Кристалдардың тү рі ерітіндідегі қ оспалардың ә серінен де ө згерістерге ұ шырайды. Қ оспалар кристалдар беттеріне адсорбцияланады (окклюзия), немесе кристаллдар ішіне тү седі (инклюзия). Екі жағ дайда да қ оспалардың болуы кристалдардың қ алпын ө згертеді.

Дағ дылы жағ дайда натрий хлориді куб, ал мочевина қ атысуымен – октаэдр тү рінде (сегізбұ рыштар) кристаллизацияланады. Сулы ерітінділердегі ашудас октаэдр тү рінде кристализацияланады, ал қ ұ рамында мочевина бар сулы ерітінділерден – куб тү рінде. Сулы ерітінділерден барий сульфаты кристалды тұ нба тү рінде тү зіледі, ал қ ұ рамында 30 – 60 % спирті бар сулы ерітінділерден, - аморфты тұ нба тү зіледі.

Айтылғ анның бә рін тү йіндеп келгенде келесі тү сінікті есте сақ тағ ан дұ рыс: кристалл деп қ атты затты айтады, оның тү йіршіктері (атомдар, иондар) бір белгілі қ айталанып тұ ратын ретте орналасқ ан, кристалдық тор қ ұ райды.

Сонымен, кристалдар тү рі заттың табиғ аты мен олардың ө су жағ дайына тә уелді. Кристалдардың ө суі мен тү ріне температура, ерітінділерде қ осымша заттардың болуы, еріткіштер, ө су кезіндегі кристалдың орналасуы ә сер етеді.

Полиморфизмнен, Э. Митчерлих 1819 ж. ашқ ан, изоморфизм қ ұ былысын айыру білу қ ажет. Изоморфизм (грек тілінен аударғ анда - тең тү рлі), бұ л ауыспалы қ ұ рамы бар кристалдар тү зетін, кристалды торда бірін-бірі алмастыратын химиялық жә не геометриялық ұ қ сас атомдардың, иондардың жә не олардың қ осылыстарының қ асиеті.

Табиғ аты химиялық жақ ын деп бірдей валенттілігі, байланыс тү рі, поляризациясы бар атомдарды санайды. Геометриялық жақ ын деп бірдей немесе жақ ын (5 – 7 % аспайтын аутқ улары бар) радиустары немесе кө лемі бар атомдарды санайды. Сонымен, изоморфты заттар деп химиялық қ ұ рамы жақ ын жә не тү рі бірдей кристалдары бар қ атты заттарды айтады.

Полиморфты қ осылыстар модификацияларын зерттеу кезінде олардың сә уле ық палымен де ө згеріске ұ шырайтындығ ы анық талғ ан. Мысалы, 99 % этанолдан тұ нбағ а тү сірілген кейбір кристалды ө німнің спиртті-сулы қ оспадан тұ нбағ а тү сірілген ө німіне қ арағ анда белсенді зат фототұ рақ тылығ ы жақ сы. Walking W.D., Sisco W.R., Nоrwton M. P. and atc. (1986) жұ мыстарында фитмин А аналогі – фенретидиннің екі полиморфты тү рінің химиялық тұ рақ тылық тарының арасындағ ы айырмашылық тар келтірілген. Жоғ ары ә серлі сұ йық тық хроматография (ЖЭСХ) ә дісімен анық тағ анда фенретидиннің 1модификациялы қ алпы 2 қ алыпқ а қ арағ анда тұ рақ тырақ екені кө рінді: препаратты 40˚ С температурасында 24 апта сақ тағ анда белсенді зат мө лшері фенретинид 1 ү лгілерінде 98, 6 % қ алды; фенретинид 2 ү лгілерінде белсенді зат мө лшері толығ ымен 3 аптадан кейін ыдырады.

Ә дебиеттер:

Қ азақ тілінде

негізгі:

1. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. - Шымкент, 2008. - 346 б.

2. Сағ ындық ова Б.А., Анарбаева Р.М. Дә рілердің дә ріханалық технологиясы. - Шымкент, 2008. - 436 б.

3. Дільбарханов Р.Д., Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Алматы.– 1998.–128 б.

4. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Шымкент.– 2002.–172 б.

Орыс тілінде

1. Технология лекарственных форм. /Под ред. Т.С.Кондратьевой. – М., Медицина, 1991 г.- 1-й том. – 496 с.

2. Технология лекарственных форм. /Под ред. Л.А.Ивановой/ – М., Медицина, 1991 г. – 2-й том. – 544 с.

3. Чуешов В.И., Зайцев А.И., Шебанова С.Г. Промышленная технология лекарств. – Харьков, 2002. - В 2-х томах: 1-й том. – 716 с., 2-й том.– 557 с.

4. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных форм. – (Под ред. Кондратьевой Т.С.). – М., 1986.– 287 с.

5. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. – (Под ред. Тенцовой А.И.). – М., 1986. – 271 с.

қ осымша:

1. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 1. – Алматы, 2008. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 592 б.

2. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 2. – Алматы, 2009. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 792 б.

3. ГФ СССР Х издания М., Медицина, 1968.– 1080 с.

4. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1987. – Том 1. – 336 с.

5. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1989. – Том 2. – 400 с.

6. Ділбарханов Р.Д., Датхаев У.М., Амантаева М.Е. Жақ па майлар. Алматы, 2005.– 123 б.

7. Машковский М.Д. - Лекарственные средства. - М.: Медицина, 2008. – Изд. 15-е.

8. Милованова Л.Н., Тарусова Н.М., Бабошина Е.В. Технология изготовления лекарственных форм. Ростов-на-Дону: «Феникс».– 2002.– 448 с.

Кері байланыс (сұ рақ тар)

Дә рілік тү рлердің биологиялық тиімділігі жә не оны анық тау ә дістері.

№30 ТАҚ ЫРЫП: ДӘ РІЛІК ПРЕПАРАТТАРДЫҢ ФАРМАКОКИНЕТИКАСЫ ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ТҮ СІНІКТЕР. ДӘ РІЛІК ЗАТТАРДЫҢ АСҚ АЗАН-ІШЕК ТРАКТІСІНЕН БОСАП ШЫҒ У, СІҢ ІРІЛУ ЖӘ НЕ БӨ ЛІНІП ШЫҒ У ЖЫЛДАМДЫҒ Ы.

Мақ саты: Тақ ырып бойынша берілген процесстерді, онда негізігі терминдер мен тү сініктерді мең геру.

Дә ріс тезистері

Жаң а дә рілік қ ұ ралдарды тұ тынушығ а жеткізу дейінгі туындау ізденістері кө птеген (12-15) жылдарғ а созылады. Ізденіс барысындағ ы зертханалық жә не клиника алды сынақ тан ө ткен 5 мың кандидат-нысаннан, дағ дылы жағ дайда тек 5 ғ ана ә серлі жә не залалсыз дә рілік қ ұ рал ретінде клиникалық сынақ қ а рұ қ сат алады. Бү гінгі кү нде осы бағ ыттағ ы барлық ізденістер қ ұ ндылығ ы 800 млн-нан астам АҚ Ш долларын қ ұ райды, сол себепті ізденістің соң ғ ы сатысында дә рілік қ ұ ралғ а кандидат-нысан жарамсыз болып қ алса, ізденіс орталығ ы орны толмайтын қ омақ ты шығ ынғ а душар болады.

Осығ ан байланысты, кандидат-нысанды жарамсыз дә рілік зат ретінде ізденістердің алдың ғ ы сатыларында анық тау ө те маң ызды. Бұ л мақ сатты орындауғ а «ADME/TOX» бағ дарламасы кө мекке келеді. Бағ дарлама дә рілік зат абсорбциясын, таралуын, метаболизмін, уыттылығ ын жә не денеден шығ арылу секілді ө зекті мә селелерді анық тауғ а мү мкіндік береді.

Кандидат-нысандардың 40% шамасы фармакокинетика кө рсеткіштері (абсорбция, таралу, метаболизм жә не денеден бө лінуі) бойынша, жаң а химиялық субстанция ретінде жарамсыз деп табылады. Бұ ғ ан қ осымша 11 % кандидат-нысандар жануарларғ а клиника алды сынақ та уыттылық кө рсетуі бойынша жарамсыз деп танылады.

Фармацевтикалық компаниялар алдындағ ы басты проблемалардың бірі, дә рілік заттардың уыттылығ ының препараттың клиникалық сынақ тан ө тіп, айналымғ а тү скеннен кейін анық талынуы. Бұ ндай оқ иғ а 2000 жылы «Warner-Lambert» фирмасы айналымғ а шығ арғ ан диаабетке қ арсы қ олданылатын «rezulin» препаратының, бауырғ а уыттылығ ына байланысты, айналымнан шығ арылғ аны тіркелген. Сонымен қ атар кейбір препараттардың ұ зақ қ олданыс кезінде жанама ә серлеріне байланысты, айналымнан шығ у оқ иғ алары да орын алғ ан.

Жарамсыз кандидат-нысандардың кө пшілігін клиникалық сынақ тың 2 сатысына жіберілмеуі ү шін, «ADME/TOX» бағ дарламасын пайдаланып, ізденістің алдың ғ ы сатыларында оның ә серлігі мен қ ауыпсыздығ ын анық тап алу қ ажетті жә не ө зекті. Жоғ ары ө німді автоматтандырылғ ан скрининг ә дісі, сынақ тағ ы кө птеген заттардың биологиялық мишеньмен ә рекеттесу нә тижелерін бағ алауғ а оң тайлы. Ал, сынақ тарды қ амтамасыз ету мақ сатында, химиктер тиесілі ұ жымдарды, кандидаттық қ а қ ажет қ осылыстармен жеткілікті ете алады.

Кандидат-нысандарды іріктеу келесі параметрлер: тиімді дә рілік зат пероральді қ олданғ анда белсенді болуы, ішекте абсорбциялануы, тиесілі нысанғ а жетіп ә серін тигізу. Кө птеген дә рілік заттар, ағ задан бө лініп шығ ар алдында бауырда метаболизмге тү седі.

Дә рілік зат абсорбциясы оның ерігіштігіне, молекулалық массасына жә не нысанғ а жету қ абілеттілігіне тә уелді, яғ ни дә рілік зат торша пердесінен ө туі ү шін қ ажетті мө лшерде гидрофобты болуы шарт. Дә рілік заттың нысанмен байланысы ә рекетке жылдам тү скіш байланыстармен анық талады. Бауырдағ ы метаболизм дә рілік зат табиғ атының цитохром Р450 – оксигеназа жә не басқ а ферменттермен ұ қ састығ ынан туындайды, метаболизм нә тижесінде дә рілік препарат ағ задан гидрофильденген тү рінде шығ арылады. Осы, «Pfizer» фирмасы мамандарының қ орытындылағ ан «ережесі» фармацевтикалық зерттеулерде дә рілік заттар қ осылыстарының жарамсыздығ ын анық тайтын фактор есебінде жү реді, ә сіресе бұ л қ орытынды абсорбциясы тө мен модельдерге тиесілі. Бұ л қ орытынды мә тініне сә йкес емес қ осылыстар, дағ дыда ерігіштігі жә не гиидрофобтылығ ы бойынша жарамсыз.

Кә зіргі кезең де ірілі-ұ сақ ты фармацевтикалық фирмалар зерттеулердің алдың ғ ы сатыларында, жарамсыз қ осылыстарды електен ө ткізбеу мақ сатында биоинформатика жә не басқ а да компьютерлік тә сілдерге жү гінеді. Сынақ тағ ы қ осылыстарды іріктеуден ө ткізбеу факторына осы ережемен қ атар, олардың уыттылық қ асиеттері немесе дә рілік заттың торшаларғ а ө туіне кедергі бар басқ а да қ ұ былыстар қ арастырылады.

Comprehensive Medicinal Chemistry (дә рілік жә не дә рілікке жақ ын заттар компиляциясы) жә не Available Chemical Directory (коммерциялы қ осылыстар коллекциясы) базалары ақ параттары негізінде, «Vertex» фирмасы потенциалды дә рілік кандидаттар ізденісіне жарамды скрининг ә дісін виртуалды комбинаторлы кітапхана базасын талдау мақ сатында туындады. Осы мақ сатқ а жетудің екінші ә дісі бойынша, фирма «ADME/TOX» бағ дарламасының 200 скрининг–сү згісін пайдаланып, жарамсыз қ осылыстарды жылдам анық тауды жолғ а қ ойғ ан. Бұ л іріктеу сү згілері фармакологтар, токсикологтар, энзимологтар жә не химиктер қ атысуымен дү ниеге келген. Бағ дарлама 30 млн. қ осылыстар ө кілдері бар виртуальды кітапхана ақ паратын белгілі параметр бойынша іріктеп, келесі ізденіс сатыларына тек 1 млн. қ осылыстар ө кілдерін қ алдырғ ан.

Скрининг ә дістерінің комрьютерлі модельдерін туындаумен АҚ Ш-тың «Pharmacia» жә не «Pharmacopea» фирмалары шұ ғ ылданады. Модельдер негізіне дә рілік заттың абсорбциясы, торшағ а, соның ішінде гематоэнцефалитикалық кедергіден ө ту қ асиеттері қ ойылғ ан.

Іріктеудің тағ ы бір критерийі – кандидат-нысанның Р- гликопротеинмен ә рекетесуін жә не торша пердеарқ ылы тасымалдануын айқ ындау. Р-гликопротеин бір уақ ытта қ абылданғ ан ә ртү рлі дә рілік заттардың ә рекеттесулерінде маң ызды орын алады; қ абылданғ ан препараттардың біреуінің абсорбциясын жә не ә серлігін тө мендетеді.

Дә рілік заттардың уыттылығ ын, канцерогендігін (қ ауіпті ісік), мутагендігін (тұ қ ымғ а ә серлік) жә не тератогендігін (тұ қ ым қ уалау?) бағ дарлауды қ амтамасыздайтын бағ дарламалар қ ұ рушыларғ а Topkat (Ұ лыбритания, «Oxford Molecular»), MultiCASE (АҚ Ш, Питсбург университеті, «MultiCASE» фирмасы), Derek («Lhasa Inc.»). осы бағ дарламалар «Bristol-Myers Squibb» фирмасының ғ ылыми зерттеулерінде қ олданылады.

Дә рілік заттарды туындау аймақ тарында жаң а технологиялар пайда болуда. Мысалы, геномика жә не протеомика. Осы бағ ыттағ ы зерттеулер, дә рілік заттардың, препараттың тек қ олданысқ а тү скеннен кейін анық талатын бауырғ а уыттылығ ын, дер кезінде айқ ындауғ а мү мкіндік бермекші.

Фармакогеномика, яғ ни дә рілік заттың ә серіне, пациент ағ засы реакциясын бағ дарлауғ а, оның генетикалық ақ паратын пайдалану арқ ылы, зерттеулердің алдың ғ ы сатыларында клиникалық сынақ тарғ а кандидаттарды іріктеуді қ амтамасыздайды.

Жаң а дә рілік заттар туындау жолында «дә рі туындаушы» (пролекарство) пайда болды. «Дә рі туындаушы» ретінде фармакологиялық қ асиеттері қ осылыс биотрансформацияғ а тү скеннен кейін пайда болатын заттарды атайды, яғ ни «дә рі туындаушы» зат ағ зада белсенді затты ө згермеген қ алпында бө ліп шығ арады.

Соң ғ ы жылдары, дә рілік қ ұ ралдарды дайындауда «дә рі туындаушы» концепциясы кең таралғ ан. Бұ л негізде дә рілік зат молекуласын химиялық тү рлендіру (модификация) арқ ылы «биоқ айтымды туындылар» («дә рі туындаушы» синонимы) алады; Алынғ ан туындылардың физика-химиялық қ асиеттерінің ө згеруі, оларды тиімді тасымалдауғ а (керекті уақ ытта жә не керекті жерде) ә келіп, ә серліктерін кө тереді.

Дағ дылы жағ дайда «дә рі туындаушы» термины тү сінігіне дә рілік зат молекуласымен оны тасымалдаушы зат арасында ковалентті байланыс бар екендгін кө рсетеді. Осы дә рі туындаушыларды «алдың ғ ы дә рі ө кілдерінен» (предшественники лекарств, прекурсоры) ажырата білу керек. «Алдың ғ ы дә рі ө кілдері» белсенді субстанцияның молекулалық модификациясы жә не оның тасымалдаушы заты жоқ. Олар тірі ағ зада метаболиздеуші ферменттер ә серінен белсенді қ алпына қ айтып келеді.

«Дә рі туындаушы» препараттар мысалына, глаукома ауруын емдейтін Дипивфрин (эпинефрин), жатады. Дә рі туындаушының жоғ ары ә серлі тасымалдаушылығ ы, оның дә рілік заттың дә рілік қ алыптағ ы мө лшерін тө мендету проблемасын шешуге, жә не осығ ан байланысты препараттың жү рек-қ ан тамырларына теріс жанама ә серлерін тө мендетуге мү мкіндік береді.

Қ алыпта жағ дайда, «дә рі туындаушы - тасымалдаушы» жү йесіндегі тасымалдаушы ретінде инертті жә не улы емес зат қ олданылады. Ал, кейбір жағ дайларда «дә рі туындаушы - тасымалдаушы» жү йе екі фармакологиялы белсенді заттардан тұ рады. Бұ л жағ дайда ә ррбір жеке белсенді зат екіншісінің тасымалдаушысы болып келеді. Бү ндай туындалар - «ө зара дә рі туындаушылар» деп аталынады. Мысалы, Бенорилат «ө зара дә рі туындаушылар»-ғ а жатады, себебі қ ұ рамында екі белсенді заттар – ацетилсалицил қ ышқ ылы мен парацетомол бар. Бұ л препарат асқ азан сө лінде гидролизге тү спейді жә не қ ұ рамындағ ы белсенді заттармен салыстырғ анда, баяу абсорбцияланады. Бірақ, препарат абсорбцияланғ аннан кейін гидролизге тү сіп, бастапқ ы белсенді заттарғ а ыдырайды. Бұ л жү йенің басымдылығ ына, оны тө менгі дозада жә не асқ азан шырышты қ абатының қ озу кездерінде де қ олдану жатады. Сонымен қ атар парацетомол, кейбір ақ параттар бойынша, асқ азанда простогландинсинтетаза ферменті қ ызметін кө теріп, ацетилсалицил қ ышқ ылының тітіркендіргіш белсенділігін басады.

Дә рілік қ ұ ралдарды туындау бағ ытында табысты қ олданғ ан - «Дә рі туындаушы» ә дістері биожеткіліктілікті жә не биологиялық перделерден ө туді, қ ажетті жерге тасымалдауды, дә рілік қ алпын тұ тынушығ а тиімді қ алыптстыру, жанама ә серлерін жә не уыттылығ ын тө мендетуді қ амтамасыз етеді. Салыстырмалы зерттеулер нә тижелері бойынша «Дә рі туындаушы»-лар «Алдың ғ ы дә рі ө кілдері»-нен, кейбір себептерге байланысты, тиімдірек.

«Дә рі туындаушы» бағ ыты АПФ ингибиторлары: беназеприл, цилазаприл, делаприл, эналаприл малеат, фозиноприл натрий, квинаприл гидрохлорид, каинаприл, рамиприл, фираприл, темокаприл гидрохлорид, трандолаприл т. б. антигипертониялық препараттарды туындауда кең інен таралғ ан.

Нанобө лшектер мен наносфералар, жоғ арыда келтірілген ақ параттарғ а сә йкес, жааң а дә рілік қ алыптар туындауда, белсенді заттарды реттеп босатушы, биожеткіліктілікті қ амтамасыз етушілер, жә не т.б. тиімді қ асиеттеріне байланысты маң ызы зор.

Таблеткалардың оң ды қ асиеттерін кө теру, кө птеген технологиялық ә дістермен жеткізіледі. Мысалы, жылдам еруші таблеткалар ө ндірісінде ортақ ө лшемдері 100 мкм кристаллды микроцеллюлоза қ олданады. Ал, бө лшектер ө лшемі 7-32 мкм кристаллды, сфералы қ алыптағ ы микроцеллюлоза қ олданғ анда, препараттардың ауыз қ уысындағ ы жағ ымсыз дә мі кетіріледі.

Таблеткалардағ ы дә рілік заттар бө лініп шығ уын ұ зарту мақ сатында, оларды ішекте еритін полимерлі пленкалармен қ аптайды. Бұ л мақ сатта этилцеллюлоза кең пайдаланылады, себебі ол жеткілікті мық ты жә не иілгіш қ аптама қ ұ райды. Белсенді заттарды кү н сә улесінен, ылғ алдан қ орғ ау, асқ азанда еритін полимерлі қ аптамалау қ олданылады.

Жоғ ары емдік, жанама ә серлері тө мен, қ олдануы жә не қ абылдау мө лшерлері ың ғ айлы препараттар дайындау мақ сатында, дә рілік қ алыптарды туындаудың теориялық негіздері жә не дә рілік заттарды ө ң деудің ғ ылыми ізденістері табысты жалғ асуда.

Ә дебиеттер:

Қ азақ тілінде

негізгі:

1. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. - Шымкент, 2008. - 346 б.

2. Сағ ындық ова Б.А., Анарбаева Р.М. Дә рілердің дә ріханалық технологиясы. - Шымкент, 2008. - 436 б.

3. Дільбарханов Р.Д., Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Алматы.– 1998.–128 б.

4. Сағ ындық ова Б.А. Дә рілердің ө ндірістік технологиясы. – Шымкент.– 2002.–172 б.

Орыс тілінде

1. Технология лекарственных форм. /Под ред. Т.С.Кондратьевой. – М., Медицина, 1991 г.- 1-й том. – 496 с.

2. Технология лекарственных форм. /Под ред. Л.А.Ивановой/ – М., Медицина, 1991 г. – 2-й том. – 544 с.

3. Чуешов В.И., Зайцев А.И., Шебанова С.Г. Промышленная технология лекарств. – Харьков, 2002. - В 2-х томах: 1-й том. – 716 с., 2-й том.– 557 с.

4. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных форм. – (Под ред. Кондратьевой Т.С.). – М., 1986.– 287 с.

5. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. – (Под ред. Тенцовой А.И.). – М., 1986. – 271 с.

қ осымша:

1. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 1. – Алматы, 2008. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 592 б.

2. Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік Фармакопея. – Басылым 2. – Алматы, 2009. – Баспа ү й: Жібек Жолы. – 792 б.

3. ГФ СССР Х издания М., Медицина, 1968.– 1080 с.

4. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1987. – Том 1. – 336 с.

5. ГФ СССР Х1 издания М., Медицина, 1989. – Том 2. – 400 с.

6. Ділбарханов Р.Д., Датхаев У.М., Амантаева М.Е. Жақ па майлар. Алматы, 2005.– 123 б.

7. Машковский М.Д. - Лекарственные средства. - М.: Медицина, 2008. – Изд. 15-е.

8. Милованова Л.Н., Тарусова Н.М., Бабошина Е.В. Технология изготовления лекарственных форм. Ростов-на-Дону: «Феникс».– 2002.– 448 с.

Кері байланыс (сұ рақ тар)

1. Дә рілік препараттардың фармакокинетикасы туралы негізгі тү сініктер.

2. Дә рілік заттардың асқ азан-ішек трактісінен босап шығ у, сің ірілу жә не бө лініп шығ у жылдамдығ ы.

ЗЕРТХАНАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚ ТАРҒ А АРНАЛҒ АН

Ә ДІСТЕМЕЛІК НҰ СҚ АУЛАР

Курс 4

Пә н: Дә рілердің ө неркә сіптік технологиясы

Қ ұ растырушы:

Оқ ытушы Аюпова Р.Б.