Ылыми таным және оның спецификалық ерекшiлiктері

Таным теориясы немесе гносеология философияның алғ ашқ ы даму кезендерiнен келе жатыр (гр. gnosis-таным, logos-ұ ғ ым, iлiм).Гносеология- адамның танымдық iзденiстерiнiн табиғ атың, бiлiмнiң шындық қ а қ атынасың, оның мә дениет жә не қ атынастар-байланыстар жү йесiнде алатың орының, даму шарттарың, ақ иқ ат ө лшемiн жә не сонымен қ атар, шынайы бiлiмдерге жету заң дылық тарын мен ә дiс-тә сiлдерiн қ арастырады.Одан кейiн, кең тарағ ан эпистемология термині пайда болады (гр.episteme-бiлiм, logos-iлiм). Бұ л термин мен ә детте ғ ылыми таным теориясын белгiлейдi.

Танымды жалпы тү рде адамның ә лемге ә леуметтік тарихи тұ рғ ыдан дамығ ан қ атынасы деп анық тауғ а болады. Танымның мә ні қ оғ ам дең гейіне байланысты. Сондық тан ол тарихи тұ рғ ыдан ө згермелі болады. Танымның теориясы процестің негізгі элементтеріне объектісі жә не табиғ и объектімен сә йкеспейді, қ айта адамның субъективтік мү дделерін жә не мақ саттары кө рініс беретін бө лігі болып табылады. Таным сезімдік жә не рационалдық болып екіге бө лінеді. Танымның сезімдік дең гейі мына формаларғ а ие – тү йсік, қ абылдау, елестеу. Ал танымның рационалдық дең гейіне ұ ғ ыну, пайымдау, ой қ орытындылау жатады. Танымның осы дең гейлері арасында диалектикалық ө зара байланыс бар. Таным процесіндегі негізгі мә селе ақ иқ ат болып табылады. Ақ иқ ат ө зін абсолютті жә не салыстырмалы формада кө рсетеді. Танымның ғ ылыми жә не ғ ылыми емес дең гейлері (қ арапайым, діни, кө ркемдік) бар.

Ғ ылыми таным дегеніміз жү йелік білімдердің негізділігі, ғ ылымның тілі, ғ ылыми зерттеулердің ә дістері мен қ ұ ралдары сияқ ты ерекше белгіге ие танымның тү рі болып табылады. Ғ ылыми танымның ә дістері мен формаларын екі тү рлі дең гейде қ олданады: эмпирикалық жә не теориялық.

Кейде ғ ылыми білім ө зге білім салаларымен салыстырғ анда ө зінің жоғ арғ ы дә лдігімен ерекшеленеді деп айтылады. Бұ л рас болғ анымен, шешуші роль атқ армайды. Дә лді нақ тылық қ а қ атынастық белгілі бір тә сілі ретінде кү нделікті ө мірге де енеді. Ғ ылыми таным абстрактілі ұ ғ ымдармен жұ мыс жасаса, кө ркемдік таным нақ ты тірі адамды бейнелі кө рнекілік тұ рғ ыда қ арастырады деген пікір қ алыптасады. Бұ л тұ жырым белгілі мө лшерде ә діл болғ анымен, ол да ғ ылыми таным ерекшелігін кө рсете алмайды.

Бір жағ ынан кү рделі ғ ылыми таным ерекшелігін кө рсете алмайды. Екінші жағ ынан – бұ л білім формасы тү ріндегі жә не оның ө зге формалардан артық шылығ ын ғ ылымның теориялық білімдер жү йесі тү рінде ө мір сү руінде. Ғ ылыми білімнің ең жетілген формасы теория болып табылады.

Теория – бұ л тә жірибенің, практиканың жә не бақ ылаудың қ орытындылануы деп жиі айтылады. Осы дұ рыс па? Мысалы, суық бө лменің ішінде пешке от жақ қ анда уақ ыт ө те келе пештің суығ анын, ал бө лме ішіндегі ауа қ ызғ анын байқ аймыз.

Біз мұ ны қ орытындылай келе:

А) қ ыздырылғ ан пеш жалыны жеткіліксіз болғ андық тан суи бастайды;

В) бө лмедегі ауа мен пештің температурасы бірдей болғ ан жағ дайда суыну тоқ талады. Бұ л білім де қ орытындылау нә тижесінде алынғ анымен, оны теориялық деп айтуғ а келмейді. Кез келген қ орытынды жекелеген заттармен, жағ дайлармен жә не ү рдістермен бірқ атар бақ ылаулар, эксперименттер мазмұ нын қ ұ райтын ортақ жалпылық ты ерекшелеп бекітеді.

Бірақ барлық қ орытынды ғ ылыми теория қ алыптастыратындай теориялық бола алмайды. Оның себебі ғ ылыми қ орытындылар, бақ ылаулар мен эксперименттердегі ортақ жалпылық тарды ерекшелеп қ ана қ оймай, бірқ атар ерекше логикалық тә сілдерді қ олдануда да болып шығ ады.

Бастапқ ыда кө птеген ғ ылым заң дары гипотеза формасында кө рінеді. Гипотезалар – бұ л толығ ымен бекітілмеген, дә лелденбеген, белгілі мө лшерде ғ ана негізделген болжамдар, жорамалдар. Ө зінің логикалық формасында олар ә детте мына пікірлер кейпінде болады. Егер: А жә не В арасында R қ атынасында болса, онда олардың арасында Q қ атынасы да болады жә не т.б. Гипотезалар екі ү лкен топқ а бө лінеді: алғ ашқ ы жә не теориялық.

Ғ ылымдар, ғ ылыми танымның қ андай артық шылық тары бар екенін айқ ын аң ғ аруғ а болады. Адамның кез келген ә рекеті қ андай да бір міндеттерді жә не мә селелерді шешуді білдіреді. Қ азіргі ғ ылыми танымның қ алыптасуы барысында ғ ылыми теориялар кө мегімен мұ ндай шешімдердің іске асуы уақ ыттың ондағ ан жә не жү здеген есе қ арастыруғ а мү мкіндік туады. Ол ү шін тек ғ ылыми теория ғ ана қ ұ ру қ ажет. Оғ ан белгілі ережелерге сә йкес салыстырмалы тү рде аз уақ ыт ішінде кө птеген берік салдарларды алуғ а болады. Шындығ ында теориялар қ ұ рудың ө зі кө птеген орасан зор кү ш жігерді талап етеді жә не қ оғ ам ү шін қ ымбатқ а тү седі. Яғ ни, ғ алымдарды дайындауғ а, қ ұ рал-жабдық тарғ а, экспериментке орасан зор шығ ын кетеді. Оның есесіне ең қ ұ нды нә рсе уақ ытты ұ туғ а болады.Бү гінгі кү нгі техникалық дамудың ө те жедел қ арқ ыны кү ннен кү нге ашылып жатқ ан ғ ылыми жаң алық тар ү демелі жылдамдық пен ө ндіріске еніп жатумен де сипатталады.

Педагогика саласындағ ы зерттеулер – бұ л білім заң дылық тары, оның қ ұ рылымы мен механизмдері, мазмұ ны, принциптері мен технологиясы жө ніндегі жаң а мə ліметтерді алуғ а бағ ытталғ ан ғ ылыми ізденіс процесі жə не оның нə тижесі. Педагогикалық зерттеулердің міндеті- деректер мен қ ұ былыстарды тү сіндіру жə не оларды алдын ала болжастыру.

Бағ ытталу тұ рғ ысынан педагогикалық зерттеулер іргелі (фундаменталды), қ олданбалы жə не болжам-жобалау (разработки) дең гейіндегі болып ү ш топқ а бө лінеді. Іргелі зерттеулер нə тижесінде педагогиканың теориялық жə не практикалық жетістіктерін қ орытушы жалпы тұ жырымдамалар алынады немесе болжам жобалаумен педагогикалық жү йелерді дамытудың моделдері ұ сынылады. Қ олданбалы зерттеулер – бұ л педагогикалық процестің кейбір тараптарын терең дей тануғ а, алуан қ ырлы педагогикалық қ ызметтің заң дылық тарын ашуғ а бағ дарланғ ан істер. Болжам жоба – бұ рыннан белгілі теориялық кө зқ арастарғ а негізделген нақ ты ғ ылыми-практикалық ұ сыныстар дұ рыстығ ын дə лелдеп, оларды практикалық айналымғ а қ осу бағ ытында істелетін жұ мыс.

Қ алағ ан педагогикалық зерттеу кө пшілік қ абылдағ ан ə діснамалық тиектерге орай жү ргізіледі. Педагогикада олардың қ атарына – зерттелуге тиіс проблема, тақ ырып, нысан жə не оның дені (предмет), мақ сат, міндеттер мен болжамдар, қ орғ алуы тиіс идеялар – кіреді. Педагогикалық зерттеулер сапасын танытушы негізгі кө рсеткіштер: зерттеу кө кейкестілігі, жаң алығ ы, теориялық жə не практикалық маң ыздылығ ы.

Зерттеу бағ дарламасы, ə детте, екі бө лімнен тұ рады: ə діснамалық жə не іс-ə рекеттік (орындау-процедуралық). Алғ ы бө лімде тақ ырып кө кейкестілігі негізделеді, проблема нақ тыланады, зерттеу нысаны мен дені, мақ саты мен міндеттері айқ ындалады, негізгі ұ ғ ымдары белгіленеді, зерттеу нысаны бастапқ ы жү йелі талдауғ а салынып, қ ызметтік болжам жасалады. Ал екіншіде – зерттеудің стратегиялық жоспары тү зіледі, сонымен бірге ідер алды деректерді жинақ тау мен оларды іріктеудің реті жə не негізгі шаралары жасалады.

Зерттеу кө кейкестілігін негіздеудің мə ні- оқ у мен тə рбиенің теориясы жə не практикасын бұ дан былай да дамыту ү шін тиісті проблемалардың қ ажеттігін, дер кезінде зерттеліп, шешімін табудың маң ыздылығ ын тү сіндіру. Кө кейкесті зерттеулер белгілі кезең дегі аса кү рделі де қ ажет мə селелердің жауабын береді, педагогикалық ғ ылымғ а қ ойылатын қ оғ амның ə леуметтік тапсырысын бейнелейді, практикада орын алғ ан келелі қ айшылық тарды ашады. Кө кейкестілік тиег іө згермелі, қ озғ алысты, уақ ыт пен нақ ты ə рі ерекше жағ дайларғ а тə уелді. Жалпыланғ ан кү йде кө кейкестілік ғ ылыми идеялар мен практикалық ұ сыныстарғ а болатын сұ раныс (қ андай да қ ажеттіліктіқ амтамасызетуү шін) пен дер кезең дегі ғ ылым мен практиканың мү мкіндігі арасындағ ы айырмашылық дең гейін сипаттайды.

Зерттеу тақ ырыбы шешімі қ алтқ ысыз табылуы қ ажет, ө те кү рделі де қ оғ амдық маң ызғ а ие болғ ан проблемалармен ұ штасқ ан ə леуметтік тапсырыс нақ ты тақ ырыптың негіздеме дə йегін талап етеді. Ал бұ л, ө зкезегінде, қ ойылғ ан мə селенің ғ ылым аймағ ында зерттелу дə режесінен туындайды.