Наурызбай батыр

(1706-1781)

Наурызбай Қ ұ тпанбетұ лы - Абылай ханның ү ш батырының бірі, қ олбасшы. Ол Ұ лы жү з Шапырашты тайпасының Тілеміс руынан, қ азіргі Алматы облысы, Жамбыл ауданындағ ы Жалпақ тас, Серіктас деген жерлерде мекендеген. Оның бар ө мірі жоң ғ арлармен соғ ыста ө ткен. Жоң ғ арлармен соғ ыста оның Қ ұ дайберген, Шолпан, Дү йсен деген ү ш бірдей бауыры да қ аза тапқ ан.

Наурызбай батырдың 1729 жылы Шамалғ ан мен Қ аскелең ді жекпе-жекте ө лтіргені қ азақ даласына кең інен тарағ ан. 1750—1752 жылдары басқ а батырлармен бірге жоң ғ арларды Тұ рфаннан асыра қ уып, жең іске жеткен. Ол сол жылы кө п қ азақ ты тұ тқ ыннан босатқ ан.

Қ азақ стан облыстарында, аудандарында Наурызбай батырдың аты кө шелерге берілген, Наурызбай батырғ а арнап ескерткіштер орнатылғ ан.

Сө здік

батыр — герой, богатырь кү мбез — купол

ә скери кә сіп — военное дело торлау — завоевать

қ орғ ау - защищать даң қ - слава

ата кегін қ айтару - мстить за предков кө зге тү су — быть замеченным

жекпе-жек — поединок қ уу — гнать

батырлық — геройство бітім — перемирие

уә де беру - обещать қ аза табу - погибнуть

айыптау — обвинять жең іс — победа

жорық — поход босату — освобождать

ә ркелкі — по-разному

Тапсырма: 1. Мә тінді оқ ып, орыс тіліне аударың ыздар.

2. Сө здіктегі сө здерге сө йлем қ ұ рың ыз

Грамматикалық материал:

Модаль сө здер (модальные слова)
Модаль сө здер сө йлеушінің айтылу ә рекетіне қ атынасты сө здер. (Модальные слова выражают отношение говорящего к высказыванию, достоверность и оценку его содержания, обозначают чувства, которое вызывает у него сообщаемое и т.д) Модаль сө здері қ азақ тілінде аса кө п емес. (Модальные слова в казахском языке немногочисленны): бар, жоқ, керек, қ ажет, кө п, аз, ә рине, бә се, мү мкін, тиіс, бә лкім, ғ ой, ә лбетте, шынында, рас, расында, сияқ ты, секілді, шамасы, тә різді, болар, шығ ар, екен, білем, кө рінеді, кә дік, ық тимал т.б.
Модаль сө здер бастауыштың, баяндауыштың, толық тауыштың, анық тауыштың қ ұ рамында болуы мү мкін.
(Модальные слова могут быть в составе подлежащего, сказуемого, дополнения, определения).
Мысалы: Шаруашылық қ а икемі бар сияқ тылар жұ мысқ а қ абылданды. (бастауыш)
Кулаков Швабрин сық ылды. /С.Мұ қ анов/ (баяндауыш)
Ә сіресе, Домбаев сияқ тылардан сақ танып жү ру керек. /З.Шұ кіров/ (толық тауыш)

3-тапсырма. Модаль сө здерді оқ ып, орысша баламасына назар аударың ыз.

рас - действительно расында - на самом деле

мү мкін - наверное, возможно керек - необходимо

ә рине - конечно қ ажет - нужно

шынында - в действительности тиіс - должен

ә лбетте - непременно ғ ой - же

бә се - это другое дело екен - оказывается

шығ ар - наверное шамасы - видимо

болар - должно быть білем - кажется

тә різді - как будто кө рінеді - кажется

секілді - как ық тимал - вероятно

сияқ ты - похожий

4-тапсырма. Мына сө йлемдерді оқ ып, модаль сө здер қ ай мағ ынада жұ мсалып тұ рғ анын кестеге сү йеніп айтың ыз.

1.Рас, мен осы кісімен бір мектепте оқ итынмын. 2.Бү гін бізде қ азақ тілі сабағ ы жоқ қ ой. 3. Расында, мына кө йлектің тү сі ә демірек. 4. Сіз мен сияқ ты ақ кө ң іл адам екенбіз. 5. Шынын айту керек, жалқ аумын. 6. Ертең жаң быр жауатын шығ ар. 7. Кө п нә рсені білетін кө рінеді. 8.Ә рине, осы аяқ киімді алу керек. 9. Жасыратыны жоқ, жұ мысым оң бай жү р.

10.Шынында, сағ ан беретінім жоқ.

5-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына қ ажетті модаль сө здерді қ ойың ыз.

1...., домбыраны жақ сы тартады. 2..., мұ ның ыз қ алай? 3...., ертең боспыз. 4...., ақ шасы жоқ. 5...., мен оны ө з кө зіммен кө рдім. 6...., сені кім шақ ырды. 7...., оқ уың мағ ан ұ намайды! 8...., не істеп тұ рсың? 9...., баласы нашар оқ иды. 10. Мен сағ ан адам... айтып тұ рмын. 11...., қ ашан адам боласың?

6-тапсырма.Оқ ып, орыс тіліне аудырың ыз.

Отырың дар, дә птерлерді ү стелге қ ойың дар. Сіз мына мә тінді оқ ың ыз, ал сіздер мә тін бойынша сұ рақ тар қ ойың ыздар. Талғ ат сө йлемді тақ тағ а жазсын, ал Марат жә не Ә лия тексерсін. Біз мә тінді тың дайық. Келесі сабақ та шығ арма жазайық. Сендер оқ у залына барып, сабақ қ а ә зірленің дер. Марат, есікті жап! Ал сен қ атты сө йле. Тыныш отырың дар! Мені тың даң дар! Сабақ тан қ алма, дайындал! Сау болың ыздар, сабақ қ а кешікпей келің іздер!

Сабақ 24

Грамматикалық тақ ырыбы: Етіс формалары. Етістің сө йлемдегі қ ызметі.Ө здік етіс.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Грамматикалық тақ ырыбы:

Етіс дегеніміз қ имыл –ә рекеттің іс –істеуші адамғ а қ атынасын білдіретін етістіктің тү рін

айтамыз.

Етістің 4 тү рі бар: ө здік етіс, ө згелік етіс, ырық сыз етіс, ортақ етіс.

Ө здік етіс дегеніміз іс ә рекеттің сол іс-ә рекетті орындаушының ө зіне жұ мсалғ анын білдіретін етісті айтаймыз. –ын, -ін, -н жұ рнақ тары арқ ылы жасалады: жу +ын, ки+ін, тара+н. т.б.

Залоги - в казахском языке глаголы образуются путем прибавления к основе разных частей речи глаголообразующих суффиксов. В казахском языке существует 4 типа залогов. Все формы образования нового глагола от глагола в основном сводятся к залоговым формам.

Ө здік етіс - Возвратные залоги

Возвратный залог образуется при помощи суффиксов: -н, -ын, -ін, а возвратно-средний залог русского языка образуется от переходных глаголов действительного залога посредством присоеди-нения суффиксов -ся, -сь. Например: жуын - мойся, таран - расчешись.

Правило присоединения всех залоговых суффиксов подчиняется закону сингармонизма и прогрессивной ассимиляции.

1-тапсырма. Ө здік етістің жұ рнақ тарын қ осың ыз.

Шешу, кию, ойлау, жуу, қ ыру, буу, кө ру, сақ тау, тарау, жағ у, бағ у, тазалау, ілу, салу.

2- тапсырма. Тө мендегі сө здер мен сө з тіркестерін қ азақ тіліне аударып ө здік етістігіне айналдырың ыз.

1.Мира умывается. 2.Причешись! 3.Пользуйся моей тетрадью.

4.Вытрись полотенцем. 5.Задумайся! 6.Берегись!

3-тапсырма. Оқ ып, салыстырың ыз.

жу " мой" - жу-ын " мой-ся"

сақ та " береги" - сақ та-н " береги-сь"

бу " обвяжи" - бу-ын " обвяжи - сь"

ойла " думай" - ойла - н " задумай - ся"

4-тапсырма. Оқ ып, орыс тіліне аударың ыз, салыстырың ыз.

1. Таң ертең тұ рып, дене тә рбиесі жаттығ уларын орында, жуын, киін, тамақ тан. 2.Олар тез шешінеді. 3.Ә лия ойланып жү р. 4. Мә, орамалмен сү ртін. 5. Автомобильден сақ тан! 6. Ағ ам кү нде қ ырынады. 7. Асханадан тамақ тан.

Сабақ 25

Грамматикалық тақ ырыбы: Ортақ етіс. Жасалу жолдары.

Лексика: «Жабайы аң дар», «Жабайы қ ұ стар».

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Жабайы аң дар орысша- қ азақ ша атауы

Аң дар - звери

Жабайы аң дар - дикие звери

Хайуан – животное

Жыртқ ыш – хищник

Мекендейді, тіршілік етеді - живут, обитают

Хайуанаттар бағ ы- зоопарк

Орман –лес

Піл - слон

Арыстан - лев

Жолбарыс - тигр

Аю - медведь

Қ асқ ыр - волк

Тү лкі - лиса

Қ оян - заяц

Кірпі - еж

Тиін - белка

Керік - жираф

Маймыл – обезьяна

Жылан – змея

Қ оректенеді - питаются

Кү шті - сильный

Қ орқ ақ - трусливый

Қ у, айлакер - хитрая

Маймақ – косолапый

Аң патшасы - царь зверей

Қ ұ стар — омыртқ алы жануарлар тип тармағ ының бір класы. Қ ұ с – дене тұ рқ ы ә ртү рi, мамық ты, қ анатты, ұ шып жү рiп тiршiлiк ететiн, етi, жү нi пайдалы жә ндiк. Сулы жерлердi, орман-тоғ айды, далалық ты, тау бө ктерлерiн мекендейтiн жабайы жә не қ олда ұ стайтын асыранды тү рлерi бар.

Бү ркіт — сұ ң қ артә різділер отрядына, қ аршығ а тұ қ ымдасына жататын ү лкен қ ұ с. Кө бінесе тоғ айлы жә не таулы жерде тіршілік етеді.

Грамматикалық материал:

Ортақ етіс дегеніміз іс-қ имылды орындаушының біреу ғ ана емес, бірнешеу екенін білдіретін етіс тү рін айтамыз. Жұ рнақ тары: -ыс, -іс, -с. Мысалы: алыс, беріс, ұ шырас т.б.

Ортақ етіс - Взаимный залог

Взаимный залог - переводится как “совместно, одновременно с кем-то делать что-то” или “одновременно с кем-либо находиться в определенном состоянии”. Он образуется при помощи суффиксов -с, -ыс, -іс. В русском языке подобный залог отсутствует, а взаимно-совместное значение выражается глаголами возвратно-среднего залога. Например: Мен досыммен қ ұ шақ тастым. - Я обнялся с другом. Олар хат жазысты. - Они переписывались.

1-тапсырма. Ортақ етіс жұ рнақ тарын қ осың ыз. Орыс тіліне аударың ыз.

Жуу, тию, шешу, кию, ойлау, қ ыру, буу, кө ру, сақ тау, тарау, жағ у, бағ у, тазалау, ілу, салу, соғ у, қ ұ шақ тау, сату, қ ою, жабу, ә ң гімелесу, шақ ыру, жинау, сыпыру, соттау, істеу, шығ ару, жару, аудару, тексеру, жақ ындау, сө йлеу, тарау, есептеу, кө ру, іздеу.

2-тапсырма. Мә тінді оқ ып, ортақ етісте тұ рғ ан етістіктерді дә птерің ізге жазып алың ыз.

Ө ткен аптада саяжайғ а бардық. Ә кемізге кө мектестік, кө п жұ мыс істедік. Жер қ азыстық, ағ аштардың былтырғ ы жапырақ тарын жинастық, оларды сыртқ а шығ арыстық, алма ағ аштарының қ ұ рғ ақ бұ тақ тарын кесістік, оларды ү йге апарыстық. Шайғ а су ікелістік. Мен тамақ пісірістім. Содан кейін біріміз отырып тамақ іштік, ә ң гімелестік. Алыстан туысқ анымыз келді. Біз хал -жағ дайымызды сұ растық, сонан соң шай іштік. Біраз сө йлестік те сонан соң жұ мысқ а кірістік.

3-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына «ы» немесе «і» ә рпін қ ойып жазың ыз:

Кө лең кеге тығ...лып,
Кө с...леді кү ш...гім.
Кү н кө зіне бұ йығ...п,
Маужырайды мыс...ғ ым.

4-тапсырма. Жақ шаларды ашың ыздар.

Ыдыс-аяқ серванттың (внутри) тұ р. Ағ аш екі ү йдің (между) тұ р. Сө ренің (на) кітап тұ р. Ағ аштың (у) шелек тұ р. Диванның (возле) екі кресло тұ р. Кереуіттің (под) мысық жатыр. Мектептің (перед) кө п бала жү р.

5-тапсырма. Сө здерді пайдалана отырып, сұ хбат қ ұ рың ыз.

Сө здік минимум: Кө ше, аялдама, жаяу, кө лікпен, осы жерден, кө шелердің қ иылысы, бұ рыш, алыс емес, Кутузов даң ғ ылы, Сә тбаев пен Торайғ ыров кө шелерінің қ иылысы, Фрунзе кө шесіне дейін, тү зу, шығ у, кіру, отыру, сыйлау, жол беру, ө ткізіп жіберу, кү те тұ ру, бә рекелді, қ ап, ә ттеген-ай т.б.

Сө йлесім ү лгілері: Кешірің із, Ө лкетану мұ ражайына қ алай баруыма болады?

Сабақ 26

Грамматикалық тақ ырыбы: Ырық сыз етіс. Жұ рнақ тары.

Лексикалық тақ ырып: Қ азақ тың ұ лы ақ ыны – Абай.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Қ азақ тың ұ лы ақ ыны – Абай.

Қ азақ халқ ының ұ лы ақ ыны Абай 1845 жылы Семей облысының абай ауданында туғ ан.Абайдың ә кесі ө те қ атал адам болса, шешесі Ұ лжан Абайғ а қ айырымды ә кесі, тілге бай адам болғ ан.Ә жесі Зере мен анасы Ұ лжан Абайғ а ертегілерді, аң ыз ә ң гімелерді айтып, жақ сы тә рбиелеп отырғ ан.

Ә кесі Қ ұ нанбай Абайды 9 жасында Сесмейдегі діни мектептке береді.Семейде жү ргенде ол орыс тілін ү йренуге тырысадыҮ ш ай орыс мектебінде оқ иды.13 жасында Абайды ә кесі бұ л оқ удан қ айта шығ арып алады.

Абай Пушкиді, Лермонтовты, Крыловты кө п оқ ып, олардың шығ армаларын қ азақ тіліне аударады.Абай аударғ ан Пушкиннің „Татьянаның ә ні„, Лермонтовтың „Қ араң ғ ы тү нде тау қ алғ ып„ деген ө лең деріне ә н де шығ арады.

Абайдың „Болыс болдым мінекей „, „Сегіз аяқ „, „Интернатта оқ ып жү р„ деген ө лең дері болыс билерді қ атты сынғ а алады.Ол қ азақ халқ ын мә дениеті болуғ а, орыс халқ ынан ү лгі алуғ а шақ ырады. Ол ө зінің сө зінде: „Орыстың тілі – дү ниенің кілті.Орыстың тілін білсең, кө кірек, кө зің шайдай ашылады„ - дейді.

Абай 1904 жылы қ айтыс болды. Ол ө з шығ армаларының кітап болып басылғ анын кө ре алмай кетті. Абай ө лгенен кейін -1909 жылы Петербургте - „Қ азақ тың ақ ыны Ыбыраһ им Қ ұ нанбайұ лының ө лең дері„ деген атпен кітап болып шық ты.

Абай шығ армалары кең ес дә уірінде кө п данамен ә лденеше рет жарық кө рді.Орыс тіліне, орыс тілінен шетел тілдеріне аударылды.Бұ л кү ндері Абайды, оның шығ армаларын дү ние жү зі біледі.

Қ азақ тың ұ лы жазушысы Мұ хтар Ә уезов „абай жолы„ эпопеясын осы ақ ын ө міріне арнады.Мұ нда Абайдың кішкентай балалық шағ ынан ү лкен азамат ақ ын дә режесіне жетуін кө рсеткен.

Республикамызда кө птеген мекептер жә не кө шелер Абай есімімен аталады. Абай атында қ ала, аудан бар.

Абай- қ азақ халқ ының ұ лы ақ ыны, композиторы жә не жазба ә дебиетінің негізін қ алаушы.

Сө здік

ө те қ атал – очень строгий дү ниенің кілті – ключ к миру

кең ес дә уірі – советская эпоха қ айрымды – добрый

дана – экземпляр мінезі жұ мсақ – с мягким характером

ә лденше рет – много раз діни – религозный

жарық кө ру – выйти в свет тырысу – стараться

арнау – посвящать болыс билер – волостные бии

дә реже – степень сынғ а алу – критиковать

сынғ а алу – критиковать есімі - имя

Тапсырма 1. Мә тінді мә нерлеп оқ ың ыз, тү сінік айтың ыз.

Тапсырма. Ө лең ді жаттап алың ыз.

Ғ ылым таппай мақ танба

Ғ ылым таппай мақ танба,

Орын таппай баптанба,

Қ ұ марланып шаттанба,

Ойнап босқ а кү луге.

Бес нә рседен қ ашақ бол,

Адам болам десең із.

Ө сек, ө тірік, мақ таншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ -

Талап, ең бек, терең, ой,

Қ анағ ат рақ ым, ойлап қ ой

Бес асыл іс кө нсең із.

Грамматикалық материал:

Ырық сыз етіс дегеніміз іс-қ имылдың орындаушысы айтылмай, іс-ә рекет ө здігінен жү зеге асқ ан сияқ ты қ имылды білдіретін етісті айтамыз. Жұ рнақ тары: -ыл, (-іл, -л), -н, -ін. Мысалы: ас+ыл, кес+іл, есепте+л, кө р+ін. Ағ аш кесілді, Шығ ын есептелді. Ү й тазаланды.

Ырық сыз етіс - Страдательный залог

Страдательный залог в казахском языке образуется при помощи суффиксов: -л, -ыл, -іл. И в русском, и в казахском языках он указывает на то, что предмет подвергается действию другого предмета или лица. Например: Бір аптадан кейін жұ мыс аяқ талады. - Через неделю работа будет закончена. Хат ауылғ а жіберілді. - Письмо отправлено в аул.

2-тапсырма. Ырық сыз етістің -ыл, -іл, -л жұ рнақ тарын қ осың ыз.

Жуу, тию, шешу, кию, ойлау, қ ыру, буу, кө ру, сақ тау, тарау, жағ у, бағ у, тазалау, ілу, салу, соғ у, қ ұ шақ тау, сату, қ ою, жабу, ә ң гімелесу, шақ ыру, жинау, сыпыру, соттау, істеу, шығ ару, жару, аудару, тексеру, жақ ындау, сө йлеу, тарау, есептеу, кө ру, іздеу.

3-тапсырма. Мақ ал-мә телдерді жаттаң дар.

Сабақ 27

Грамматикалық тақ ырыбы: Ө згелік етіс. Жасалу жолдары.

Лексикалық тақ ырып: Ы.Алтынсарин.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.