Топтау сан (группирующие)

6.Бө лшектік сан есім (дробное)

Сан есім қ ұ рамына қ арай (по составу) дара жә не кү рделі сан есім болып екіге бө лінеді. Дара сан есімдер бір сө зден тұ рады. Олар: бес, он, екеу, мың т.б.

Кү рделі сан есімдер екі не одан да кө п сан есімдерден кұ ралады. Олар: он бес, тоқ сан тоғ ыз, жү з бес, екі мың тө ртінші.

Тұ лғ асына қ арай (по форме) негізгі жә не туынды болып екіге бө лінеді.

Негізгі сан есім тек тү бірден ғ ана жасалады.(непризводные - образованы только из корня)

Мысалы: екі, тө рт, алпыс, тоқ сан, жү з т.б.

Туынды сан есім тү бірге жұ рнақ қ осылу арқ ылы жасалады. (производные - образуются путем прибавления к корню суффикса).

Мысалы: бір-інші, алты-ншы, тоғ ыз-ыншы т.б.

Есептік сан есім дегеніміз заттың нақ ты санын білдіреді. (обозначает конкретное количество предмета) қ ашан? неше? (сколько?). Мысалы: бес, он, ү ш, бір мың қ ырық жеті.

Реттік сан есім дегеніміз заттың реттік қ атарын білдіреді. (обозначает порядковый номер предмета) нешінші? қ аншасыншы? (который?). Сан есімге – ыншы, -інші, -ншы, -нші жұ рнақ тары жалғ ану арқ ылы жасалады. Араб цифрымен берілсе жұ рнақ тың орнына қ ойылады. Рим цифры болса – дефис қ ойылмайды. Кү н, жыл аттарымен тіркескен реттік сан есімнен кейін дефис қ ойылмайды.(после арабских цифр ставится тире, после римских цифр дефис не ставится). Мысалы: бір- інші, аты-ншы, тоғ ыз-ыншы. 11-сынып, 2-пә тер, ХХ ғ асыр, І том т.б.

2-тапсырма. Сө здерді пайдалана отырып, сұ хбат қ ұ рың ыз.

Сө здік минимум: Бас, кө з, қ ұ лақ, ауыз, мұ рын, бет, жақ, маң дай, тіс, тіл, шық шыт, иек, кең сірік, мойын, иық, кеуде, жауырын, іш, аяқ, жамбас, буын, бармақ, тырнақ.

Сө йлесім ү лгілері: Адам ауырмау ү шін не істеу керек деп ойлайсыз? Алдын ала сақ тану керек. Дене мү шелерінің қ ызметін айтып бере аласыз ба? Ә рине, баспен ойлайды, кө збен кө реді, қ ұ лақ пен естиді, мұ рынмен иіс сезеді, дем алады, ауызбен сө йлейді, ас ішеді т.б.

3-тапсырма. Тө мендегі сан есімдерге сө йлем қ ұ раң дар.

Он, тоғ ыз, жиырма, сексен бес, тоғ ыз, жеті, бір, алпыс жеті, отыз тоғ ыз, қ ырық, он тоғ ыз т.б.

4-тапсырма. Бос орындарды толтырың ыздар.

1.Бір жылда.... ай бар. 2.Бір жылда...мезгіл бар. 3.Ақ пан - қ ыстың.... айы. 4.Қ орада жиырма.... қ ой бар. 5.... тугел болса, тө бедегі келеді,... ала болса, ауыздағ ы кетеді.

Сабақ 37

Грамматикалық тақ ырыбы: Жинақ тық сан есім. Болжалдық сан есім.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Грамматикалық материал:

Жинақ тық сан есім заттың жинақ талғ анын білдіреді. (обзорная собирательное количество предмета) нешеу? – сколько? Бірден жетіге дейін есептік сан есімдерге –ау, -еу жұ рнақ тары жалғ ану арқ ыры жасалады. (образуются при помощи данных суффиксов от порядковых числительны: 1-7). Мысалы: бір – біреу, екі – екеу, ү ш – ү шеу... жеті - жетеу т.б.

Болжамдық сан есім заттың санын дә л білдірмей, шамамен болжамдап кө рсетеді. (обозначает предложительное количество предметам). Сұ рақ тары: қ ашан? неше? Қ ай шамамен? қ аншадай? қ аншадан? (сколько?).

1.-дағ ан, -деген, -тағ ан, -теген, -лағ ан, -леген, -лап, -леп, -дап, -деп, -тап, -теп, -дай, -дей, -тай, - тей жұ рнақ тары арқ ылы жасалады. (образуются при помощи данных суффиксов). Мысалы: мың -дағ ан, екі-леп, жеті-дей.

2. кө птік жалғ ау – септік жалғ ау арқ ылы.Мысалы: ү ш-тер-де, алты-лар-да т.б.

3.сан есім жә не -шамалы, – шақ ты, – жуық, - астам, – таман сө здердің тіркесуі арқ ылы. (числительные данные вспомогательные слова).Мысалы: он шақ ты, беске таман, бірге жақ ын т.б.

4.қ осарлану арқ ылы жасалады.(образуются удвоением основ). Мысалы: бір-екі, ү ш-ү штен, алты-жетідей.

1-тапсырма.Сан есімдерді сө збен жазың дар.

18, 28, 47, 78, 1988, 1995, 200, 75, 847, 315.

2-тапсырма. Реттік сан есімдерді есептік сан есімге айналдырып, сұ рақ қ ойың дар.

Бесінші қ абат, жетінші сұ рақ, тоғ ызыншы бет, екінші касса, он тө ртінші қ атар, сегізінші қ айық.

3-тапсырма. Мына сө здерді сұ раулы сө йлемге ауыстырың дар.

1.Ертең біз базарғ а кө кө ніс, жеміс-жидекке барамыз. 2.Жексенбі кү ні базарда адам кө п болады. 3.Мен қ ымбат алма алмаймын. 4.Сатып алушылар сатушылармен саудаласып тұ р. 5.Жең іс қ арбыздың бағ асын сұ рап тұ р. 6.Бә ріміз бірге базар аралап жү рміз. 7.Жеміс –жидектің бағ асы қ ымбат.

Сабақ 38

Грамматикалық тақ ырыбы: Топтау сан есім.

Лексика: «Адамның келбеті».

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Грамматикалық материал:

Топтау сан есім дегеніміз заттың санын топтап кө рсетеді. (обозначает количество предметов, объединенных в равных частях) нешеде? қ аншада? (по сколько?)

Мысалы: алтыдан, тоғ ыздан, он екіден т.б.

Адамның келбеті

Бізге қ андай адам ерекше ұ найды? Ә рине, ө зінің ерлігімен, жү ректілігімен, батырлығ ымен, ө з борышына берілгендігімен кө зге тү сетін адамдарды ұ натамыз. Адамның мейірімділігі, кішіпейілділігі, адалдығ ы қ ызық тырады.

Адамдардың мінез – қ ұ лқ ы олардың жү ріс – тұ рысынан, ө мірге кө зқ арасынан, қ оршағ ан ортағ а қ атынасынан, қ алайша жұ мыс істеуінен немесе оқ уынан, ә р тү рлі жағ дайдағ ы ә рекетінен кө рінеді.

Ертең гі кү ні еліміздің болашағ ын одан ә рі жалғ астыратын жастар, сондық тан осы кү ннен бастап елінің таң даулы ұ л-қ ыздарынан ү лгі ала отырып, ө з бойларың да мінез – қ ұ лық сипаттарын қ алыптастырып дамыту керек.

1-тапсырма. Мына сө йлемдерді оқ ып, орыс тіліне аударың ыз.

1.Рет-ретімен қ ояйық. 2.Екеулеп отырың дар. 3. Бір-бірлеп санаң дар. 4. Аз - аздан ішсін. 5. Бас-басына жете ме? 6.Ү шеулеп жү рің дер. 7.Бір-бірден сал. 8.Топ-тобымен бө лінсін. 9. Кө п-кө птен алсын.

2-тапсырма. Бос орындарды толтырың ыздар.

1.Бір жылда он екі... бар.

2.Бір жылда тө рт... бар.

3.... қ ыстың бірінші айы.

4.Жазда кү н... болады.

5.Кү зде.... кө п жауады.

6.Жаң а жылда адамдар.... қ арсы алады.

7.... жапырық тар сарғ айып, жерге тү седі.

8.Кө ктемде.... ериды.

9.Балалар.... мезгілін ө те қ атты ұ натады.

10....талдар бү ршік атады.

3-тапсырма. Сан есімдердің цифрмен жазылғ анын сө збен, сө збен жазылғ анын цифрмен жазың ыз.

35, 150, 565, 4798. 1970, он бесінші, алтыншы пә тер, он сегіз, қ ырық жеті жаста, бір мың сегіз жү з жетпісінші жыл, 5686, 960, 39, тө рт-бестер шамасында, XX том, ХІV тарау, екінші қ атар, алпыс бесінші мектеп.

4-тапсырма. Мақ ал-мә телдерді жаттап алың ыздар.

1. Ағ айыннан – алтау, ана – біреу.

2. Аласығ а алтау аз, бересіге бесеу кө п

3. Тө ртеу тү гел болса, тө бедегі келеді,

Алтау ала болса, ауыздағ ы кетеді.

4. Алтаумын деме, жетеуге жолығ асың,

Жетеумін деме, сегізге жолығ асың.

5. Шындық – сегіз, бақ ыт егіз.

6. Ер – егіз, ең бек – жалғ ыз.

7. Қ ұ тты қ онақ келсе, қ ой егіз табады.

Сабақ 39

Грамматикалық тақ ырыбы: Бө лшектік сан есім. (тест)

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Жұ мыс жоспары:

1.Грамматикалық мағ ынаны енгізу.

2.Жаң а сө здерді мең геру.

3.Ө тілген материалды бекіту.

4.Соғ ан байланысты тапсырма, жаттығ улар орындату.

Грамматикалық материал:

Бө лшектік сан есім дегеніміз заттың бө лшектік санын білдіреді. (обозначает части дробных чисел) қ анша? неше? (сколько?). Мысалы: екіден бір, ү ш бү тін жү зден он тө рт.

1-тапсырма. Берілген цифрларды сө збен жазың ыз.

1991, 1917, 150, 49, 1845, 900, 12895, 47, 85, 77, 63, 54, 33, 19, 1864, 86, 92;

2-тапсырма. Бө лшектік сан есімдерді сө збен жазың ыз.

Екі бү тін оннан тө рт, оннан бес, тө рт бү тін оннан екі, он бес бү тін жү зден жиырма бес, ү ш бү тін оннан бес, алты бү тін оннан жеті, жиырма бү тін оннан тө рт.

3-тапсырма. Берілген бө лшектік сан есімдерді сө збен жазың ыз.

3, 5, 10, 5, 15, 25, 100, 7, 20, 16, 1, 5, 2, 10, 22, 2.

Сабақ 40

Грамматикалық тақ ырыбы: Ү стеу. Ү стеудің сө йлемдегі қ ызметі. Ү стеудің тү рлері. Ү стеудің жасалу жолдары. Мекен ү стеуі.

Лексика: Ұ лттық тең ге.

Мақ саты: Оқ уғ а, жазуғ а, ауыз екі сө йлеуге қ алыптастыру. Лексикалық минимум мен грамматикалық тақ ырыпты мең геру.

Ұ лттық тең ге

Қ азақ стан Республикасы 1991 жылы Егемендік алғ ан кезде, еліміздің алғ ашқ ы елтаң басына, ә нұ ранына, сонымен қ атар ұ лттық тең геге де қ ол жеткіздік. Қ азақ стан ұ лттық валютасы-ұ лттық тең ге болып есептелінеді.

Тең ге жалпығ а бірдей, эквивалентті ретінде мынадай ерекшеліктері бар:

1) ол нақ ты бір заттың, қ оғ амдық тұ тыну қ ұ нының болатындығ ын

2) Онда абстракта ең бек бейнелейтін қ ұ нның да болатындығ ы

3) Тауар ө ндірушінің жеке ең бегі қ оғ амдық ең бектің бір бө лшегі болып табылатынын кө рсетеді.

Тең ге тауарлық шаруашылық та адамдардың, қ оғ амдық қ атынасын белгілейді. Яғ ни тең ге зат емес, адамдардың арасындағ ы ө ндірістік қ атынас. Тең генің ең бірінші жә не басты қ ызметі-қ ұ н ө лшеуіші.