ХYI – ХYII ғғ қазақтардың шаруашылығы; қоғамдық құрылысы мен мәдениеті.

ХV-ХVII ғ ғ. Қ азақ тар шаруашылығ ының жетекші саласы – кө шпелі мал шаруашылығ ы. Ә р рудың 800-1000 шақ ырымғ а дейін жететін кө ш жолдары жазда жайлауғ а, қ ыс тү се қ ыстақ тарғ а оралуғ а мү мкіндік беретін. Олардың қ ыстық тары малғ а суық та пана болатын ө зен, кө л бойларында орналасатын. Малдың негізгі тү ліктері қ ой, жылқ ы жә не тү йе еді. Бұ лар халық тың тұ рмыс-тіршілігін бірден-бір қ олайлы тү ліктер. Мұ ндай мал халық тың тұ рмыс-тіршілігін жең ілдетіп, ет, сү т, қ ымыз, шұ бат пен киімге керек материалдармен қ амтамасыз етіп отырды.Қ азақ халқ ының ө мірі ілгері барғ ан сайын мал шаруашылығ ын жү ргізудің формасы мен оның ө німділігі жақ сара тү сті. Қ олайлы жылдары мал басы ү демелі қ арқ ынмен ө сіп отырды. Мал шаруашылығ ын жү ргізудің ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан дә стү рі сақ талып, ү немі жетілдіріп отырғ ан. Кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен қ атар халық та тұ рақ ты егіншілік маң ызды рө л атқ арды. Қ азақ станның Оң тү стік аудандары мен Жетісуда суармалы егіншілік дамыды. Археологиялық зерттеулер ХV-ХVIII ғ асырларда Отырар, Тү ркістан, Сауран маң ында егістік жерлерге қ ұ бырлар арқ ылы су жіберіліп отырғ анын дә лелдейді. Басқ а жерлерде егіншілік мә дениетінің дә стү рлі ошақ тары ө зен алқ аптары мен кө л жағ алауларында, шө л жә не шө лейт далалардың кө галды жерлерінде дамыды. Егіншілікпен кө біне кө шіп қ онуғ а мү мкіншілігі жоқ кедей жатақ тар шұ ғ ылданды. Негізгі дақ ылдары – тары, бидай, арпа, жү гері. Егіншілік Қ аратау, Ұ лытау қ ң ірлерінде, Ертіс ө зені алқ абында, Зайсан кө лінің жағ асында да едә уір дамыды. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қ арапайым соқ а, тіс ағ аш, тырма қ ол орақ болды. Дә н тү ю, ұ н тарту ү шін келі, қ ол диірмен пайдаланылды. Астық ұ рағ а кө міліп сақ талды. Қ азақ халқ ының тіршілік-тұ рмысында қ олө нер кә сібі ү лкен маң ыз алды. Ө йткені мал шаруашылығ ы немесе егіншіліктің дамуы қ олө нер кә сіпшілігімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығ ы ү шін ер-тұ рман, ат ә бзелдері, малды ұ стайтын, байлайтын жабдық тар, егіншілік ү шін жер жыртатын жә не тырмалайтын, астық ты жинайтын жә не ө ң дейтін қ ұ ралдар, т.б қ олө нершілердің ең бегімен дайындалды. Сондық тан Қ азақ станның қ алалары мен қ ыстақ тарында қ олө нер басым дамыды. Қ азақ халқ ы ө те ауыр кезең ді бастан кешірсе де, ө зінің ата-бабаларының ертеден қ алыптасқ ан мә дени қ азыналарын сақ тап қ алды. Мә дениеттің дамуы Қ азақ станның барлық жерінде біркелкі жү рген жоқ. Мә дени даму отырық шылық -қ алалық жерлерде кө шпелі жә не жартылай кө шпелі аудандармене салыстырғ анда кү штірек жү рді. Сығ анақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық комплекстері, Жә нібек пен Қ асымның Сарайшық тағ ы, Қ азаң ғ аптың Ұ лытау жеріндегі кесенелері, Маң ғ ыстаудағ ы, Сырдария алқ аптарындағ ы жә не Қ аратау қ ойнауларындағ ы мазарлар ө зіндік сә улет-сипатымен, архитектуралық формаларының жинақ ылық ә рі айқ ындығ ымен ерекшеленеді. Қ азақ тар кө ктемде 22-ші наурызды, кү н мен тұ ннің тең елетін кезін " наурыз тойы" деп атап ө туді ертеден ідетке айналдырғ ан. Бұ л тойда қ азақ тар ағ аййын-тума, ауыл-аймағ ын аралап, жаң а жылмен қ ұ ттық тап, молшылық пен егіндіктің тү сімді болуына тілектестік білдіріп, бата берді. зерттеулер ХV-ХVII ғ асырларда қ азақ тар арасында ислам діні терең тамыр жайғ ан жоқ. Оғ ан себеп дү ркін-дү ркін жү ргізіліп отырғ ан қ ақ тығ ыстар, соғ ыстар мен саяси қ арама-қ айшылық тар еді. Сондық тан халық тың ә сіресе кө шпелі бө лігі ислам дінін кө пке дейін қ абылдамай, тә ң ірге, кү нге, аспанғ а, жерге, суғ а табынуғ а негізделген нанымды ұ стады. Қ азақ тар ө мірінде отты қ асиеттеу ү лкен рө л атқ арды. ХV-ХVII ғ асырларда қ азақ халқ ының арасында тақ ырыбы мен жанры жағ ынан алуан тү рлі ауыз ә дебиеті кең ө ріс алды. Қ азақ тың ауыз ә дебиетінің асыл қ азыналарын жасағ ан да, оны ғ асырдан-ғ асырғ а, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жеткізген де халық арасынан шық қ ан дарынды адамдар – ақ ындар, сал, серілер, жыраулар еді. Ақ ындар халық тың поэтикалық мұ раларын сақ тап, айтып берушілер, лирикалық жырларды жасаушылар болды. Сал, серілердің арасынан кө птеген атақ ты сазгерлер мен жезтаң дай ә ншілер шық ты. Ә ншілер, кү йшілер, ұ лттық ат спорты ойындарының шеберлері, алуан тү рлі сауық қ ойлар, кү ш иелері балуандар, қ ұ сбегілер жалпы халық тық тойларда ө здерінің даң қ ын шығ арып жү рді. Қ азақ халқ ының поэзиясында жыраулардың орны ерекше бағ аланды. Жыр толғ ауларында қ анатты сө здер, ғ ибратты нақ ылдар кең орын алды. Сол кездегі қ азақ поэзиясының аса ірі тұ лғ алары – Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет, т.б. жыраулар. Олар Ә білқ айыр хан мен Жә нібек хан заманында ө мір сү ріп, сол кездегі шиеленіскен саяси кү рестің қ иын-қ ыстау кезең дерін жырғ а қ осып кө рсете білген адамдар. Халық тың ауыз ә дебиетітуындыларында кө шпелі малшы халық тың кө зқ арастары, ұ ғ ымдары мен ең бегі, олардың ғ асырлар бойы жинақ тағ ан ең бек тә жірибесі жан-жақ ты бейнеленді. Ә сіресе соның ішінде салт-сана ө лең дерінің кө птеген ү лгілері ө здерінің идеялық -кө ркемдік ерекшеліктерімен қ ұ нды. Қ азақ тың батырлар жыры эпосқ а тә н аң ыз сияқ танғ анымен, олардың бә рі дерлік тарихи оқ иғ алар, а қ ұ рылғ ан. Мысалы, Қ обыланды, Алпамыс, Ер Тарғ ын, Ер Сайын, Қ амбар дастандары тарих шындығ ымен қ абысып жатқ ан шығ армалар. ХV-ХVIII ғ асырларда би-шешендер арасында мемлекеттік жә не қ оғ амдық қ ызметінің маң ыздылығ ы, шешендік ө нерінің кү шімен поэтикалық шеберлігі жағ ынан Тө ле би Ә лібекұ лы (1663-1756), Қ азыбек Келдібекұ лы (1682-1766) ерекше орын алды. Олар тек Қ азақ станда ғ ана емес, сонымен қ атар Ресейде, Хиуада, Жоң ғ ария мен Қ ытай империясында танымал болғ ан.