Хақназар ханның тұсындағы Қазақ хандығы

16 ғ. 2 ж. ә лсіреген хандық ты біріктіруде Қ асым ханның баласы Хақ назар (1538-1580 жж.) ө з ү лесін қ осты. Ноғ ай Ордасындағ ы алауыздық ты сә тті пайдаланғ ан ол, Жайық ө зенінің сол жағ ындағ ы жерді қ осып алды. Оның тұ сында Жетісу мен Тянь-Шаньды басып алуды кө здеген Моғ ол ханы Абд- Рашидке қ арсы ұ тымды кү рес жү ргізілді. Хақ назар ө зара тартыста ө збек ханы Абдулланы қ олдау арқ ылы Сыр бойындағ ы қ алаларды (Сауран, Тү ркістан) ө зіне бағ ындырды. Оның Абдулламен байланысынан қ орық қ ан Ташкенттің ұ лыстық ә міршісі Баба сұ лтан жансыздары арқ ылы Хақ назарды у беріп ө лтірді. Қ асым ханның баласы Хақ назар хан (1538-1580) тұ сында Қ азақ хандығ ы қ айта бірігіп, дами тү сті. Ол хандық билікті нығ айтуғ а жә не кү шейтуге қ ажырлы қ айрат жұ мсады. Ө зінен бұ рын бытыраң қ ы жағ дайғ а тү скен Қ азақ хандығ ын қ айта біріктірді. Хақ назар қ азақ -қ ырғ ыз одағ ын одан ә рі нығ айтты, сол заманның тарихи деректерінде оны «қ азақ тар мен қ ырғ ыздардың патшасы» деп атады. Ол осы қ азақ -қ ырғ ыз одағ ына сү йене отырып, Моғ олстан хандарының Жетісу мен Ыстық кө л алабын жаулап алу ә рекетіне тойтарыс берді. Хақ назар хандық қ ұ рғ ан кезде Қ азақ хандығ ының сыртқ ы жағ дайында аса ірі тарихи оқ иғ алар болып жатты. Мемлекеттің солтү стігінде Ресей ө з иеліктерін қ азақ даласына едә уір жылжытты. Қ азан мен Астраханьды басып алғ аннан кейін Еділ ө зенінің барлық аң ғ ары Ресейдің қ ол астына кірді. Башқ ұ рт жә не Сібір хандық тары Ресей қ ұ рамына енгеннен кейін, ноғ айлар Қ азақ хандығ ының солтү стік-шығ ысына ығ ыса бастады. Олар Еділден Ертіске дейінгі аралық та кө шіп-қ онып жү рді. Башқ ұ рттар мен Сібір татарлары да қ азақ жерлеріне енуін тоқ татпады. Сырдарияның тө менгі ағ ысына қ арақ алпақ тар келе бастады. Еділ мен Жайық арасындағ ы ө ң ірді мекендеген Ноғ ай Ордасы ыдырай бастады. Ноғ ай одағ ы ыдырап, ауыр дағ дарысқ а тап болды. Оғ ан қ арасты кө шпелі тайпалардың бір бө легі Қ азақ хандығ ына келіп қ осылды. Хақ назар Ноғ ай Ордасының кө п ұ лысын (бұ лардың кө бі қ азақ тың Кіші жү зі – алшын одағ ына енген тайпалар) ө зіне қ аратып алды. Тарихи деректерде Хақ назарды «қ азақ тар мен ноғ айлардың ханы» деп атағ ан. Сө йтіп, ХҮ І ғ асырдың 60-жылдары Ноғ ай Ордасы ыдырап, бұ рын оғ ан қ арағ ан қ азақ тайпалары жә не олардың этникалық территориясы Қ азақ хандығ ына бірікті. Бұ рын Ноғ ай Ордасының астанасы болып келген Сарайшық қ аласы да Қ азақ хандығ ына ө тті. Бұ л жағ дай Қ азақ хандығ ының солтү стік-батыс жә не солтү стік жағ ындағ ы жағ дайда ө згеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қ азақ хандығ ы арасындағ ы кең ө ң ірді алып жатқ ан Ноғ ай Ордасының ыдырауы, оның бір бө лігінің Қ азақ хандығ ына қ осылып, енді бір бө легінің орыс патшасына бағ ынуы, шығ ысқ а қ арай кең ейіп келе жатқ ан орыс мемлекетінің шекарасын Қ азақ хандығ ына жақ ындата тү сті. 1563 жылы Сібір хандығ ының билігіне келген Кө шім хан Қ азақ хандығ ына дұ шпандық саясат ұ станды. Оның ү стіне моғ ол билеушілері мен қ азақ хандары арасында да қ ақ тығ ыстар болып тұ рды. Осындай кү рделі жағ дайларда Хақ назар хан Қ азақ хандығ ының сыртқ ы саясатын ө згертті. Ө зінен бұ рынғ ы қ азақ хандары ү немі жауласып келген Мауераннахрдағ ы шайбани ә улетімен одақ тастық байланыс орнатуғ а ұ мтылды. Сө йтіп, шайбанилық Бұ хара ханы Абдолла ІІ-мен одақ тық келісім-шарт жасасты. Соғ ыс қ имылдары тоқ тап, бейбітшілік орнады, қ азақ тардың Орта Азия халқ ымен сауда-саттық қ арым-қ атынасы, экономикалық байланысы жиіледі. Мұ ның ө зі Қ азақ хандығ ының ішкі жағ дайын жақ сартуғ а, шаруашылық ө мірдің оң алуына тиімді болды. Қ азақ хандығ ы нығ айа тү сті. Бірақ Хақ назар ханды 1580 жылы Абдолла ханның қ арсыласы Ташкент билеушісі Баба сұ лтан астыртын ө зінің адамын жіберіп ө лтіртті. Қ адырғ али Жалайырдың айтуынша «Оның да атағ ы мен абыройы туралы кө п айтылады. Алайда Хақ назар хан ө з араларында болғ ан қ ақ тығ ыстарда қ аза болғ ан».