Азақ халқының қалыптасуы. «Қазақ» этнонимі.Қазақ жүздері.

ХIV-ХV ғ асырлар аралығ ында қ азақ жеріндегі ру-тайпалар халық болып қ алыптасудың барлық кезең дері мен заң дылық тарын толық бастан кешті. Алайда ол ру-тайпалар Ақ Орда, Ә білқ айыр хандығ ы, Моғ олстан сияқ ты тағ ы да басқ а хандық тардың саяси билігінде бытырап жү рді. Мұ ндай бытыраң қ ылық олардың біртұ тас халық болып қ алыптасуына мү мкіндік бермеді.Монғ ол шапқ ыншылығ ы салдарынан тұ тас Ұ лыстар орнағ анмен, Қ азақ стан жеріндегі ру-тайпалардың арасындағ ы байланыстар бұ зылғ анын, Алаш халқ ының ә ртү рлі аймақ тарғ а (Жошы ұ лысы, Шағ атай ұ лысы, Ү гедей ұ лысы, Алтын Орда, Ноғ ай Ордасы, Кө к Орда, Ақ Орда) қ арағ анын да мойындау керек. Ірі ру-тайпалардың бірсыпырасы қ оныс аударды. Мә селен, қ ыпшақ тардың бір бө лігі солтү стік Қ азақ стан мен Батыс Сібірге кө шті. Дегенмен тіл бірлігі жойылмады. Себебі бұ л халық монғ ол шапқ ыншылығ ынан бұ рын-ақ мә дени қ алыптасып қ алғ ан еді. Қ айта монғ олдар тү ркіленіп кетті. Бірақ бұ л кезде бұ рынғ ы екі ү лкен нә сілдің байырғ ы европеидтік жә не кейін қ осылғ ан монғ олоидтік нә сілдердің кү рделі араласуы нә тижесінде қ азіргі қ азақ халқ ы қ ұ рамының (антропологиялық, этникалық, лингвистикалық негізде) бірың ғ ай тұ тас қ осындысы келіп шығ ады. Алайда, Қ азақ стан жерінде ө мір сү рген ру-тайпалар тү ркі тілінде сө йлегенімен территориялық бө лінуге ұ шырап Моғ ол, Ә білхайыр, Ноғ ай, Кө шім хандық тарының қ ол астында ө мір сү ріп жатты. Атақ ты " 92 баулы қ ыпшақ " атты шежіреде кө рсетілген бұ л ру-тайпалардың барлығ ы кейіннен қ азақ тардың қ ұ рамына кірді.14-15 ғ ғ. феодалдық қ атынастардың нығ аюы негізінде Моғ олстан, Ақ Орда, Ә білхайыр хандығ ы, Ноғ ай Ордасында болып жатқ ан тү рлі соғ ыстарғ а қ арамастан, халық тар арасында ө зара бірігу, топтасуғ а ұ мтылу пооцестері барғ ан сайын белең алды. Қ азақ станның ежелгі тайпалары ө з мекендерінің тарихи-географиялық, экономикалық жә не саяси оқ шаулануының тарихи қ алыптасқ ан жағ дайларына байланысты этникалық жағ ынан біртұ тастық пен бү тіндікке ұ мтылды. Нә тижесінде ү ш этникалық -шаруашылық топқ а бө лінді. Ү ш жү з осылай пайда болды. Олар: Ұ лы, Орта жә не Кіші жү з. Ұ лы жү з Жетісу, оң тү стік қ азақ станды, Орта жү з Орталық, солтү стік Қ азақ стан, Кіші жү з Батыс Қ азақ стан да болды.Жү з — орда, қ азақ халқ ының ү ш рулық -тайпалық бірлестіктерінің ортақ атауы. Дә стү рлі қ азақ қ оғ амы ү ш жү зден тұ рады: Ұ лы жү з, Орта жү з, Кіші жү з.Ұ лы Жү з Сырдариядан бастап Жетісу жерін тү гел жайлады. Оның қ ұ рамына ү йсін, қ аң лы, дулат, шанышқ ылы, ысты жә не т.б. Орта жү з Орталық Қ азақ стан мен солтү стік-шығ ыс Қ азақ станның бір бө лігін қ оныс етті. Оның қ ұ рамында қ ыпшақ, арғ ын, найман, қ оң ырат, керей, уақ т.б. Кіші жү здің мекені - Сырдың тө менгі жағ ы, Арал тең ізінің жағ алауы, Каспий ойпатының теріскей жағ ы. Оның қ ұ рамындағ ы тайпалар одағ ы -Ә лімұ лы (Қ арасақ ал, қ аркесек, кете, тө ртқ ара, шө мекей, шекті. Беріш; Байұ лы - адай, алшын, жаппас, алаша, байбақ ты, беріш, есентемір, қ ызылқ ұ рт, шеркеш; Жетіру (табын, тама, кердері, жағ албайлы). Жү здердің ұ йымдасқ ан уақ ыты, қ алай қ ұ рылғ аны туралы тү рлі пікірлер бар.Қ азақ этнонимінің туу тарихы ұ зақ уақ ыт бойы зерттеушілердің қ ызу айтыстарына айналды. Кейбір деректерде бұ л термин ә леуметтік мә нінде қ олданылғ ан " қ азақ лық " " қ ашақ " деген атаудан шық ты дейді. Немесе " қ азақ " атауы Жә нібек пен Керей бастап Жетісуғ а кө шіп кеткендерді " ө збек-қ азақ ", кейін " қ азақ " тү рінде пайдаланылғ ан деп санайды. " Қ азақ " термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қ ыпшақ тардың ортасында жазылғ ан ерте қ ыпшақ жазба ескерткіштерінде (тү рік-араб) сө здігінде кездеседі. Мұ нда " қ азақ " деген сө з басы бос кезбе деген мағ ына береді. Бұ л семантикалық ұ ғ ым бойынша " қ азақ " терминіне ә леуметтік мағ ына беріледі, яғ ни еншісі бө лек, ү лкен ұ лдардың ата шаң ырақ тан бө лініп уақ ытша ру, тайпалардан кетіп, кү нкө ріс ү шін ә скери жорық тарғ а қ атысуын санағ ан.Кейде бұ л термин ертедегі екі тайпалық (каспий жә не сақ) одақ тардың атынан шық қ ан деп жорамалдайды. Ал кейбір тарихшылар " хас" нағ ыз жә не " сақ " деген сө зден қ ұ ралғ ан деп болжам жасайды. Қ азақ стан тарихының 2 томында "...қ азақ атауы 9-10 ғ ғ. Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ қ ыпшақ тарының қ оғ амында ә леуметтік, ал 11-12 ғ ғ. этникалық -ә леуметтік топтарғ а қ олданылғ ан. Жә не осы ғ асырларда қ ыпшақ тайпаларының топтасуы қ азақ қ ауымдастығ ы қ алыптасуының да маң ызды кезең і болды" деп жазылғ ан. Яғ ни бұ л процесс тү рлі кезең де де тоқ тамай, ә мбебап мағ ынада қ олданылып келген. Нә тижесінде қ ыпшақ тайпасы ө зегі болғ ан 14 ғ. басында қ ұ рылғ ан Ақ Орда халқ ының қ ұ рамы қ азақ тар болғ ан. 15 ғ. 2 ж. қ азақ халқ ы қ ұ рылып болғ аннан кейін, халық тың этногенез процесінің кү рделі ерекшелігінің бірі болып табылатын " қ азақ " атауы, этникалық маң ызғ а ие болды.Қ азақ тілі тү ркі тілдерінің ішінде қ ыпшақ тіл тобына жатады. Бұ л топтың ішінде қ ыпшақ -ноғ ай тармағ ына кіреді. Осы тіл тармағ ына қ азақ, қ арақ алпақ, ноғ ай тілдері жатады.Қ азақ тілі қ азақ этносының негізімен бірге Қ ыпшақ конфедерациясы заманында қ алыптасты. Халық тың этностық, аумақ тық, саяси жағ ынан біртұ тас қ ұ рылымғ а айналуы ү шін қ ажетті алғ ышарттың бірі — оның дербес мемлекеттілігінің болуы. Монғ олдар жаулап алғ аннан кейін Қ азақ стан аумағ ында пайда болғ ан мемлекеттердің — ә уелі монғ ол ұ лыстарының, содан соң Ақ Орданың, Моғ олстанның, Ә білхайыр хандығ ының, Ноғ ай ордасының қ ұ рылуы — қ азақ мемлекеттілігінің, этностық аумағ ының қ алыптасуына негіз болды. Сонымен қ атар қ азақ руларының аталғ ан мемлекеттердің қ ұ рамында бө лшектенуі ә рі қ арай этностық топтасуына да кедергі болды. Қ азақ рулары тү рлі мемлекеттік қ ұ рылымдарғ а бө лініп кетсе де, бір тілде сө йледі. XIV—XV ғ асырларда қ азақ тілінің ө зіндік ерекшеліктері қ алыптаса бастады.