ХYIІ ғ. Қазақ хандығы.Есім,Жәңгір,Тәуке хандар

Есім ханның тұ сында Қ азақ хандығ ы Есім хан (1598-1628 (1645) ж.ж. билік қ ұ рғ ан) Шығ айұ лы Есім хан (1628-1645) – Қ азақ хандығ ының ханы, Шығ ай ханның баласы, атақ ты Тә уекел ханның туғ ан інісі. Есім хан туралы халық жадында сақ талғ ан аң ыз -ә ң гімелер, дастан-жырлар кө п. Оны халқ ы «Ең сегей бойлы ер Есім» деп ардақ тайды. Есім хан билік басына ағ асы Тә уекел ө лгеннен кейін келді. Бұ л кезде Қ азақ хандығ ының шығ ысындағ ы жағ дай Тә уекел тұ сындағ ыдан ә лдеқ айда кү рделене тү скен еді. Мұ нда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жү ріп жатты. Сондық тан ол кө ршілерінде болып жатқ ан жағ дайды жіті қ адағ алап, олардың тайпалары арасындағ ы алауыздық ты ө з пайдасына шешуге ұ мтылып бақ ты. Ойраттардың бір жағ ынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағ ы ноғ айлармен шарпысуығ екінші жағ ынан орыс қ амалдарының гарнизондарымен қ ақ тығ ысуы Есім хан саясатының ық палды болуына елеулі жағ дай жасады. Ақ ырында ү ш жақ ты соғ ыстың ө здеріне қ ырғ ын таптыратынын сезген ойрат ә міршілері Есім ханның ү стемдігін мойындап, тату кө ршілікте тұ ру мақ сатында ұ сыныс жасап, елшілерін жіберуге мә жбү р болады. Хандығ ының шығ ысындағ ы жағ дайды осылайша ө з пайдасына шешкен Есім хан оң тү стігін де ойдан шығ армайды. Хандығ ының шекарасын кең ейте тү су саясатын мұ нда да батыл жү ргізіп бағ ады. Оғ ан жағ дай да кө мектесе тү седі. Себебі, бұ л кезде қ айтыс болғ ан Бә ки Мұ хаммед ханның орнына оның інісі Уә ли Мұ хаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұ хаммед баласы Иманқ ұ лы таласып жатқ ан еді. Осы қ ақ тығ ысты ө з пайдасына асыруда Есім хан ү лкен ептілік танытады. Ол ә уелі Уә ли Мұ хаммедке кө мектесемін деп уә де беріп, кейін Иманқ ұ лы жағ ына аунап тү седі. Соның нә тижесінде онымен бірігіп, Уә ли Мұ хаммедті ө лтірісіп, Иманқ ұ лымен одақ жасасады да, сол жылы Иманқ ұ лығ а қ арсы шығ ып, Самарқ антқ а ә скер жө нелтеді. Бұ л кезде Иманқ ұ лының Есіммен соғ ысарлық шамасы жоқ еді. Сондық тан онымен шартқ а отырып, Ташкент пен оның тө ң ірегінің тү гелдей қ азақ тардың иелігі екенін ресми тү рде мойындайды. Бұ дан кейін Есім хан Моғ олстан ханы Ә бдірахымның қ ызы Падшахқ а ү йленіп, ағ асы Кү шік сұ лтанның қ ызын Ә бдірахымғ а беріп, қ арсы қ ұ да болу арқ ылы оны ө зінің жақ тасы етіп, соның кө мегімен ө зіне опасыздық жасағ ан Тұ рсын ханды талқ андап, дара билікке қ ол жеткізеді. Есім ханның билігі тұ сында (1598-1645) халық жадында «Есім салғ ан ескі жол» деген атпен қ алғ ан ә дет-ғ ұ рып нормаларын қ алыптастырғ ан конституциялық қ ұ жат болғ аны белгілі. Мұ ны «Есімнің заң ы» деп ұ қ қ ан жө н. Бірақ оның кө ктен алынбағ анын, ө з заманының орайы мен талабына қ арай Есім хан мен оның кең есшілері ө ң деп, толық тырғ ан баяғ ы «Қ асым салғ ан қ асқ а жолдың» бір нұ сқ асы екенін де естен шығ армағ ан абзал. Тү тпет келгенде, «Есім салғ ан ескі жол» деген сө здің мә ні де Есім ханның тұ сында жасалғ ан даналық заң дарғ а байланысты айтылғ ан. Қ оныс-тұ рақ қ а, мал-мү лікке, адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынасқ а қ атысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.\ Мұ ның ө зі кейін Тә укенің ә йгілі «Жеті жарғ ысына» негіз болып, қ азақ халқ ының мә дени-рухани жә не салт-дә стү р қ алыптарының тө лтумалығ ын шың дай тү суге ық пал етті. Жалпы кө шпелілер мемлекетінің хандары сияқ ты, Есім хан да тақ ү сті мен ат ү стінде бірдей танылғ ан біртуар тұ лғ а. Оны халқ ының «Ең сегей бойлы Ер Есім» атанғ ан атақ ты ханның қ айтыс болғ ан жылы – 1645 жыл деген шындық қ а келетін сияқ ты. Есім хан дү ние салғ ан соң қ азақ хандығ ының тағ ына Жә ң гір хан (1645-1652) отырды. Халық оны ел ү шін жасағ ан ерлігіне орай «Салқ ам Жә ң гір» деп атанғ ан. Хан ордасын Тү ркістан қ аласында ұ стау Жә ң гір хан тұ сында басталды. Есім хан қ азақ тарихында «Ең сегей бойлы ер Есім» деген атпен ә йгілі болды, оғ ан бұ л атақ 1598-жылы ағ асы Тә уекел ханмен бірге Мауреннахрғ а жасағ ан жорық та ерекше кө зге тү скені ү шін берілген екен. Есім хан - Шығ ай ханның баласы, ол бұ рын қ азақ хандығ ының Тү ркістан қ аласындағ ы хан ордасында тұ рғ ан. Хан тағ ына отырғ ан соң Бұ харамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия қ алаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуғ а ұ мтылды. Қ азақ хандығ ын бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекет етіп қ ұ руды кө здеді. «Есім ханның ескі жолы» деп аталғ ан заң ды қ ұ растырды. Есім ханның қ азақ тарды бір орталық қ а бағ ындыру саясатына қ арсы болғ ан сұ лтандар қ азақ хандығ ын бө лшектеуге тырысты. Ташкент қ аласы қ азақ хандығ ына қ арағ ан соң оны Жә нібек ханның немересі, Жалым сұ лтанның баласы Тұ рсын Мұ хаммед сұ лтан басқ арғ ан еді.Ол кө п ұ замай тә уелсіз хан болуғ а ә рекет жасады. Тіпті ө з атынан ақ ша соқ тырып, «бажы жә не хараж» алым-салық тарын жинады. Сонымен, қ азақ хандығ ын екіге бө ліп, Тү ркістан қ аласын орталық еткен Есім хан, Ташкент қ аласын орталық еткен тұ рсын хан билеген еді. Бұ лардың арасында соғ ыс қ ақ тығ ыстары болды. Бұ л екі жақ ұ йғ ыр, қ ырғ ыз, қ арақ алпақ билеушілерінен ө здеріне одақ тас-жақ тастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандығ ына қ арсы болып Тұ рпанды билеген Ә бдірахим ханмен одақ тасты. Ал Тұ рсын Мұ хаммед хан жағ ы Яркент билеушісі Шажайдің Ахметтің жақ тасы болды. Бұ лармен одақ тасып отырғ ан Ә бдірахим мен Ахметтер де бір-бірімен жауласып отырғ ан билеушілер болатын. Есім хан ө зіне мық ты сү йеніш ету ү шін Яркент ханы Ә бдірахиммен қ ұ дандалық байланыс орнатты. «Бахыр ә л асырардың» авторы Махмұ д ибн Уә лидің айтуына қ арағ анда, Есім хан 1628-жылы қ айтыс болғ ан. Ал «Қ азақ совет энциклопедиясының» мә ліметіне қ арағ анда 1645-жылы қ айтыс болғ ан делінеді.

Қ азақ тардың ө зара саяси қ арым-қ атынасы

16 ғ асырда қ азақ хандығ ы солтү стікте қ ұ рылғ ан Сібір хандығ ымен (орталығ ы Тү мен) шектесті. 1563 жылы Шайбани ә улеті мен Тайбұ ғ ы руы арасындағ ы ұ зақ жылдар бойы жү ргізілген кү рестен кейін Сібір хандығ ы Шайбани ә улеті Кө шім ханның қ олына кө шті. Сібір хандығ ының халқ ы тү ркі тілдес қ ырық рудан қ ұ рылғ ан жә не угар тайпаларының жиынтығ ынан тұ рды. Хандық тың негізгі халқ ы тү ркі тілдес «Сібір татарлары» деген атпен белгілі болды. Сібір хандығ ы Қ азақ станмен саяси жә не сауда байланысын жасап тұ рды. 1552 ж. Ресей Қ азан қ аласын жаулап алғ аннан кейін, ол Сібір хандығ ымен кө рші болып шық ты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығ ы басталды. Кө шім хан жең ілгенмен, Ермак жең істі баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қ аза тапты. Бірақ Сібір хандығ ы да кө терілмеді. Сө йтіп ол 1598 жылы Ресей қ ұ рамына енді. 17 ғ. 2 ж. Қ азақ хандығ ының жағ дайы нашар болды. Ө зара қ ырқ ысты пайдаланғ ан жоң ғ арлар Жетісудың бір бө лігін басып алып осы аймақ та кө шіп жү рген қ азақ тар мен қ ырғ ыздарды бағ ындырды. Бұ қ ара ә скерлері Ташкентті алып, қ азақ тарды ығ ыстыра бастапан кезде, қ азақ хандарының бірі Жә ң гір Бұ қ ар ә міршісін жоң ғ арларғ а қ арсы кү ресу ү шін ә скери одақ жасауғ а кө ндірді. Жә ң гір жоң ғ арларғ а қ арсы жорық та 1652 ж. қ аза тапты. 17 ғ. 90-ж-да жоң ғ арлардың қ азақ жеріне шабуылы бә сең деді. Бұ л кезде қ азақ хандығ ының нығ аюы, қ ырғ ыздар мен қ азақ тар арасындағ ы одақ жә не оғ ан қ арақ алпақ тардың қ осылуы кү шті жү рді.