Абылай ханның мемлекеттік қызметі 1 страница

Абылай хан мемлекет қ айраткері, саясаткер жә не дипломат. Абылай хан туралы кө птеген дастандар, аң ыз-ə ң гімелер, ө лең –жырлар, тарихи деректер мен зерттеулер бар. Абылай ханды еске алғ анда біз оны батыр, Орта жү здің сұ лтаны, сосын Орта жү з жə не де бү кіл қ азақ халқ ын біріктіріп, қ азақ хандығ ын біртұ тас мемлекет ретінде сақ тап қ алып, оның Ұ лы ханы болып, ө зіне қ азақ тың барлық хандары мен билерін– сұ лтандарын бағ ындыра алғ анын жə не де саяси қ айраткер, ақ ылды қ олбасшы, дарынды мə лімгер, кү йші екенін айтқ анымыз жө н. Абылай хан бү кіл ө мірін қ азақ халқ ы (қ азақ елінің) бостандығ ы, егемендігі ү шін арнады. Шоқ ан Уə лиханов «Қ азақ жерінде Абылайдың даң қ ы аса зор. Абылай заманы оларда қ азақ тың ерлік заманы болып саналады» деп жазғ ан еді. Абылайдың шын аты -Ə білмансұ р. 1711 жылы ə кесі Кө ркем Уə ли Тү ркістанғ а сұ лтан болып тұ рғ ан кезде дү ниеге келген. Бұ л кезең қ азақ халқ ы ү шін ө те қ ауіпті, ауыр кезең еді. Ү ш айдаһ ардың (Жоң ғ ар, Қ ытай, Ресей) ортасында қ азақ мемлекетінің жойылып кету қ аупі тө ніп тұ рды. Қ ытай мен Ресей жоң ғ арларды қ азақ жеріне айдап салып отырды. Ауыр «Ақ табан шұ бырынды, алқ акө л сұ лама» жылдары Абылай 12 жасында жауынгерлердің қ атарына қ осылады да, 22–де батыр, қ олбасшы ретінде танылады. XVІІІ ғ асырдың орта шенінде қ азақ елін жаулардан қ орғ ау ү шін Абылай Ресеймен жə не Қ ытаймен татулық, достық қ атынас сақ тап, олардың қ олдауы арқ асында жоң ғ ар басқ ыншылығ ын талқ андауды жө н кө рді. Ең ірі қ ауіп жоң ғ арлардың басқ ыншылығ ы екендігін тү сінді. 1740 жылғ ы шайқ аста Абылай қ азақ жауынгерлерінің тікелей қ олбасшысы болды. Қ азақ ə скері жоң ғ арларғ а қ атты соқ қ ы берді. Жоң ғ арлар кө п шығ ынғ а ұ шырап, кейін шегінуге мə жбү р болды. Абылай қ азақ ə скерлерін ұ йымдастырып, жауғ а қ арсы кө теріп, басын біріктіріп, негізгі ə скери кү шті жинап кө рші мемлекеттерге қ азақ хандығ ы біртұ тас ел екенін кө рсетті. Абылай сұ лтан бұ л кезде қ азақ тарды біртіндеп жоң ғ ар шабуылдарынан қ ұ тқ арып, елдің тыныштығ ын, халық тың тұ тастығ ын, мемлекеттің егемендігін, тə уелсіздігін сақ тап қ алуды мақ сат еткен. Бұ л мақ сатты іске асыру барысында ол Ресей империясының 1740 ж. Орынборда (тамыздың 28-і) сұ лтан Абылай «верным добрым и послушным … и подданным быть …» деп Ресей империясының ө кіметіне, кейін Қ ытай мемлекетінің бодандығ ын қ абылдауғ а мə жбү р болды. Тарихшы – ғ алым Н. Мұ хаметқ анұ лы «XҮ ІІІ ғ асырдағ ы Чин патшалығ ы мен қ азақ тардың қ арым-қ атынасы» атты мақ аласында былай деп жазады: «1755 ж. Орта жү з ханы Абылай Чин хандығ ының елшілерін кү тіп алғ ан кезде, оларғ а Чин хандығ ына бағ ынышты болу ниетін білдірді: «Ұ лы мə ртебелі патшаның орталық ойпатты билеп отырғ анын бұ рыннан естуші едім, арада асқ ар тау, алып ө зендер кө п, жер шалғ ай болғ андық тан тарту-таралғ ы апара алмадық. Міне, бү гін патшаның қ ұ діреті шалғ айды шарлап, Ілені сапырып, Лама дінін кө ркейтті. Қ азақ тар мен жоң ғ арларғ а тыныштық орнатылды деп қ уанып отыр. Мен шын ниетіммен мə ртебелі патшағ а қ араймын». Ал бұ л туралы А.Левшин былай деп жазады: «Жауын сұ сымен де, кү шімен де сескендіре отыра, ол ө з қ алауымен біресе Ресейдің, біресе Қ ытайдың бодандығ ын қ абылдауғ а мə жбү р болғ аныменшынмə нінде ешкімге де бой ұ сынбағ ан тə уелсіз басшы болды». Екі ірі мемлекетпен дипломатиялық, сауда қ арым–қ атынастарын орнатып, кезінде жоң ғ арлар басып алғ ан Алтай, Тарбағ атай ө ң іріндегі қ азақ қ оныстарын қ айтарып алды. Қ азақ тар жаппай ата-мекендеріне орала бастады. Жоң ғ арлармен кү ресте халық тың басын біріктіруде ерекше рө л атқ арды. Абылай сұ лтан ө зінің шебер саясаткерлігінің арқ асында Ресей мен Қ ытай сияқ ты ірі империяларды ө з саясатымен санасуғ а мə жбү р ете отырып, іс жү зінде елдің дербестігін, жерінің тұ тастығ ын сақ тап қ алды. Абылай ө ткір ойлы, терең білімді шешен адам болғ ан. Бірнеше тү рік халық тарының жə не де парсы, қ ытай, орыс тілдерін жетік білген. 1741 жылы Абылай сұ лтан жоң ғ арлардың қ оршауында қ алып, тұ тқ ынғ а тү седі. Тұ тқ ында болғ ан екі жыл ішінде олардың тілі мен жазуын ү йреніп, жоң ғ ар хандығ ының ішкі саяси жағ дайын жіті бақ ылап, бұ л мемлекеттің кү штілігі – мық ты орталық танғ ан билікке бағ ынуында жə не де халық тың бірлігінде екенін тү сінеді. Абылай сұ лтан жə не де бірге болғ ан серіктері, барлығ ы отыз бес адам қ алмақ тұ тқ ынынан 1743 жылдың 5-і қ ыркү йегінде елге қ айтып оралады. Абылайдың тұ тқ ындағ ы екі жылдай уақ ыт ішінде ө зінің қ адыр–қ асиетін жоғ алтпай жоғ ары ұ стауы, сө з жү йесіндегі тапқ ырлығ ы мен батылдығ ы жауларын таң қ алдырғ ан. Қ алдан Церен Абылайдың даналағ ына бас иіп, оғ ан жоғ ары мə ртебелі сый–сыяпат кө рсеткен жə не де «ол (Абылай) заманынан жү з жыл бұ рын ерте туды, бү кіл ə лемді билеу қ олынан келеді» деп тегіннен–тегін айтпағ ан болар. Осы мə селеге байланысты орыс деректерінде былай жазылғ ан: «Он, Аблай, от зюнгарцев с великим награждением отпущен, а именно: дана ему палатка, шитая золотом шуба, крытая парчою золотою, палатка железная складная, панцырь и прочее». Жоң ғ арлардың қ онтайшысы Қ алдан – Церен «менің ұ лымды ө лтірген сен бе?» - дегенде Абылай былай жауап берген екен «… балаң ды ө лтірген мен емес, халық, менің қ олым халық тың бұ йрығ ын орындаушы ғ ана». Бұ л оқ иғ а туралы Ү мбетей жырау «Бө гембай ө лімін Абылай ханғ а естірту» атты жырында былай дейді: «Ө лтірем деп Қ алдан хан Орайына Шарыштың, Сө зіне қ арсы сө з айтып, Жауаптастың, қ арыстың. Қ апияда тұ тылдың, Қ алмақ қ а бітеу жұ тылдың, Шешендік жолын тұ тындың, Ү ш ауыз сө збен қ ұ тылдың …» ХҮ ІІІ ғ. 50-шы жылдары Жоң ғ ар мемлекеті саяси дағ дарысқ а ұ шырап, ə лсіреп, ыдырай бастады. Бірақ, Абылай хан ол елді қ ырып шапқ ан жоқ. Себебі Қ ытай империясымен Қ азақ елінің арасында буферлік рө л атқ арғ ан Жоң ғ ар хандығ ының мү лдем жойылуы неге ə келіп соғ атынын Абылай жақ сы тү сінген. Сондық тан да ол қ алмақ халқ ының Қ ытай басқ ыншыларына қ арсы ұ лт–азаттық кү ресін қ олдады. Бірақ, қ алмақ тар ауыз бірліктен айырылды, соның нə тижесінде 1756-1757 жылдары Цин империясы Жоң ғ ар мемлекетін жойып, халқ ын қ ырып тынды. XVІІІ ғ. орта кезінен бастап Абылай қ азақ елінің ерікті, іргелі біртұ тас ел болуын, ата қ онысына жайғ асып, бейбіт ең бек етуін қ алады. Ол елді отырық шылық қ а кө шіруді, Ү ш жү здің басын қ осуды, туғ ан Отанын жаудан қ орғ ауды мақ сат етті. Абылай хандық қ ұ рғ ан кезде ханның жанында Кең ес болғ ан. Оғ ан барлық жү здердің ө кілдері қ атысып, маң ызды мə селелерді қ арайтын жə не де бү кілқ азақ тық Қ ұ рылтай шақ ырылып, соғ ыс пен бітім, қ оныс пен жайылым, дау мен дамай, басқ а халық тармен арадағ ы сауда мен дипломатиялық қ арым – қ атынас мə селелері қ арастырылып отырды. Ташкент, Ходжент, Сайрам, Шымкент, Созақ, Тү ркістан қ алалары азат болғ ан соң, яғ ни қ азақ хандығ ына қ айтадан қ арағ аннан кейін, Ү ш жү здің бірлігінің кө рінісі ретінде ежелгі Тү ркістан қ аласы қ азақ мемлекетінің астанасы болып белгіленді. Мемлекеттің тə уелсіздігін сақ тау ү шін, басқ ыншылардан елін қ орғ ай алатын жауынгерлік қ абілеті бар ə скери кү ш жинап, оларды басқ аратын тапқ ыр ə скер басшыларын ө зінің қ асына жинай білген жə не де ө зінің жоғ ары дə режедегі қ олбасшылық қ асиеті бар кенін кө рсете алғ ан. Орыс казактары салып жатқ ан бекініс, қ амал–қ алалардың маң ындағ ы жайылымды жерлерден айырылып қ алмау ү шін, орыс мұ жық тарынан қ азақ тарғ а егіншілікті ү йретуге ə рекет етті. Ал сауда–саттық жү ргізу ісіне кө п кө ң іл бө лгені де орынды еді. Бұ рын айырбас сауда тек Орынборда ғ ана жү ргізілсе, енді 1760-шы жылдары Троицкіде, Семейде, Қ ызылжарда жү ргізілетін болды. Ертіс ө зенінің сол жағ ын бойлай шығ ысқ а – Қ ытайғ а қ арай «Абылай жолы» атты сауда жолы салынды. Қ азақ хандығ ы мен Қ ытай арасындағ ы сауда–саттық биік дə режеге кө терілді. Тарбағ атай мен Қ ұ лжада жə рмең келер ашылып, олар қ азақ тарғ а малын, қ олө нер бұ йымдарын Қ ытай тауарларымен айырбастауғ а мү мкіншілік тудырды жə не Ресей мен Орта Азия мемлекеттеріне де Қ ытаймен сауда қ арым–қ атынасын орнатуғ а жол ашты. 1771 жылы ү ш жү здің ө кілдері жиналып Абылайды бү кіл қ азақ тың ханы етіп сайлайды. Оның хан атағ ын Қ ытай императоры да, орыстың ақ патшасы да бекітеді. Ресей патшасы Екатерина ІІ Абылайды хандық қ а бекіту, ə йтпесе, оғ ан ə лдебір нұ сқ аулар беру ү шін оны талай рет Петербургке, не Орынборғ а арнайы шақ ыртады, алайда Абылай хан ол шақ ыртуларғ а: «Мені ү ш жү зге хан қ ылып халқ ым сайлады, ендеше бұ ғ ан қ оса айрық ша бір куə лік алудың қ ажеті жоқ», - деп жауап берген. Шын мə нінде де Абылай ханның тұ сында қ азақ мемлекеті ө зінің ішкі, сыртқ ы саясатын ешкімге жалтақ тамай дербес жү ргізді. Ол ө з мемлекетінің дербестігін бə рінен де жоғ ары санады. Сондық тан, Цин империясы Жоң ғ ар мемлекетін қ ырып-жойып, шауып тастағ аннан бастап Абылай бірнеше елшілер жіберіп, Қ ытай мемлекетімен бейбіт саяси қ атынас орнатуғ а тырысты. Қ ытай империясы бірнеше қ айтара шапқ ыншылық жасап, қ азақ жерін жаулап алмақ шы болды. Қ ытай мемлекетін жең у оң ай емес екенін тү сінген Абылай хан онымен бейбіт келісімге келіп, сауда–саттық а жол ашып, оны Ресей империясына қ арсы қ олданғ ан. Қ ытаймен бейбіт қ арым–қ атынасты ө рбіте отырып, Абылай Ресеймен де қ алыптасқ ан саяси жə не экономикалық қ атынасты ү збеген. Ресей империясы қ азақ жерінің шекарасына бекіністер, қ амал–қ алалар салып, оларды орыс казактарымен толық жайғ астырып жатқ анда жə не де Жайық тың, Ертістің тағ ы басқ а ө зендердің жағ асына қ азақ тар малын жаюына тиім салу жө ніндегі жарлық тарын шығ арғ анда Ресеймен жағ дайды шиеленістіруге бармай, мə селені дипломатиялық жолмен шешуге тырысты. Ресей патшалығ ының отаршыл, басып алу саясатының қ ұ рбаны болу қ аупі тұ рғ анын сезді. XVІІІ ғ. 70-шы жылдары Тү ркістан аймағ ында тұ ратын қ азақ тарды қ ырғ ыздар шауып, мал-жандарын айдап ə кетіп отырады. Қ азақ тар Абылайдан ө здерін қ орлық тан қ ұ тқ арып, қ орғ ауды талап етеді. 1779 жылы Абылай ə скерлері қ ырғ ыздарды талқ андап, басшысы – Садырбаланы тұ тқ ынғ а алады. Қ ырғ ыздар келісімге келіп, бітім жасауды ө тінеді. Сосын, Тү ркістан, Сайрам, Шымкент, Созақ қ алалары босатылады, ал 1781 жылы Ташкентті бағ ындырады, оны алым–салық тө леп тұ руғ а міндетті етеді. Абылай хан «… ө зі ə улет басы ретінде рубасыларының ғ ұ рпы бойынша ө мір сү ру ү шін Тү ркістанда қ алды. Сонда 1781 жылы дү ние салып, мү рдесі Қ ожахмет Яссауидің мешіті алаң ына жерленді», - дейді Ш. Уə лиханов. Абылай хан мемлекеттің, қ азақ халқ ының жағ дайын шұ ғ ыл тү зеді. Абылай кезең і тарихта ең бір елеулі кезең болды. Жау қ уылды, халық ө з жерінде емін – еркін тұ рмыс қ ұ рды, бірлікке, ұ йымшылдық қ а негізделген хандық билігі қ ұ рылды. Солай бола тұ рса да Абылай хан кө зі тірісінде Қ азақ елінің мемлекетінің тұ рақ ты болуының тарихи жағ дайын жасап ү лгермеді. 1781 жылы Абылай хан дү ние салғ аннан кейін еліміздің тұ тастығ ы ыдырап, Қ азақ стан тə уелсіздігінен айырыла бастады. Абылай хан – XVІІІ ғ асырдағ ы тарихымыздың аса ірі тұ лғ асы. Ол туралы орыс ғ алымы А. Левшин былай дейді: «Абылай тə жірибесі, ақ ыл – айласы жағ ынан болсын, қ ол астындағ ы халқ ының саны, кү ші жағ ынан болсын, сондай-ақ ө зінің Ресей патшалығ ымен, Қ ытайдың боғ да ханымен жү ргізген тапқ ыр, шебер қ атынастары жағ ынан болсын ө з тұ сындағ ылардың бə рінен де басым еді. Ол ұ стамды, досына мінə йім мінезді, жауына қ атал, қ аһ арлы кісі еді. Сондық тан жұ ртты ө зіне тарта, ерте білетін еді». Бұ л жерде Абылай ханның XVІІІ ғ асырдан кү йі жеткен санаулы кү йшілеріміздің бірі екенін айта кеткен жө н болар. Себебі қ азақ қ оғ амында кү йдің алар орны айрық ша, ең мол дерек кө зі кү й тілінде жə не кү й аң ыздары тү рінде сақ талғ ан. Абылай ханның кү йлерінің тақ ырыбы нақ тылы ө мір қ ұ былыстарына арналғ ан жə не де ел қ амы мен халық тағ дыры жө нінде толғ анғ ан ойларын сипаттайды. Абылай ханның кү йлері туралы Ш. Уə лиханов, А. Затаевич сияқ ты ғ алым–зерттеушілер кезінде жазғ ан. Олар: «Ақ толқ ын», «Бұ лан жігіт», «Дү ние қ алды», «Қ айран елім», «Қ оржын қ ақ пай», «Жетім торы» т.б. «Бұ л кү йлердің бə рі кү ні осы уақ ытқ а дейін Абылай ұ рпақ тарына сонау бір даң қ ты кезең дерді елестетеді» дейді Ш.Уə лиханов. Абылай ханның алғ а ұ стағ ан саясаты, мақ саты – қ азақ халқ ының бостандығ ы мен бірлігі, мемлекеттігі мен тə уелсіздігі еді. Алайда ол дү ние салғ аннан кейін қ азақ мемлекеті қ айта бө лшектеніп ыдырай бастады. Ресей империясы қ азақ жерін отарлауды қ ызу қ олғ а алды. Оны іске асыру ə р тү рлі жолдармен іске асты, яғ ни ə скери шеп бекіністер салу, қ азақ жерін тартып алу, хандық билікті жою, рухани отарлау жə не т.б. Абылай кезінде қ азақ хандығ ының саяси жə не экономикалық жағ дайы жақ сарды. Қ азақ халқ ы бірлікке, тə уелсіздікке, бейбіт ө мірге ұ мтылды.

34. С.Датұ лы бастағ ан Кіші жү з қ азақ тарының ұ лт – азаттық қ озғ алысы. 18 ғ. 30-ж. Кіші Жү з Ресейге қ осылғ аннан кейін бекіністер салына бастады. 1744 ж. Орынбор салынды. Ор ө зені бойында Орск салынды. Орал қ аласынан Ө скеменге дейінгі 3, 5 мың шақ ырым қ ашық тық тағ ы Жайық, Ертіс ө зендері жағ алауларында ірі ә скери бекіністер салынды. Оларғ а орыс-казактар қ оныстандырылды.Патша ү кіметі қ азақ тарды ішкі жақ қ а Жайық сыртына ө ткізбей оғ ан тыйым салды. Кіші жү з ханы Нұ ралының да қ ысымы кө п болды.Кө теріліс басында Кіші жү здің Байбақ ты руынан шық қ ан Сырым батыр (1742-1802) тұ рды. 1783 ж. кө ктемінде қ азақ тардың Орал бекінісіне шабуылы басталды. Ағ амандар Тасболат пен Ерболат бастағ ан қ азақ жасақ тары Гирьяль бекінісіне шабуыл жасады. Орынбор коменданты Ладыменский далағ а орынборлық казактардан қ ұ ралғ ан жазалау отрядтары мен жү збасы С.харитонов басқ арғ ан башқ ұ рттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қ азақ жасақ тары харитонов басқ арғ ан башқ ұ рттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қ азақ жасақ тары харитоновтың отрядына қ арсылық кө рсетті, бірақ олар жең ілді.1784 ж. мамырда Сырым оралдық казактармен ұ рыс жү ргізді. Қ азақ жасақ тары Нижневральск желісі ауданында, Орск бекінісі маң ында ә рекет жасады. Қ араша айында Сырым жасағ ында 1000 адам болды. 1785 ж. кө ктемде қ аза даласына жазалаушылар келе жатқ анын естіген Сырым 2700 адам жасақ жинады. Оғ ан 3, 5 мың адамы бар Барақ пен Тіленші ә скері қ осылады. Оларды шекеара бойына қ алдырып Сырым бес жү з жігітімен Сахарный бекінісіне шабуыл жасады. Бірақ Сырым бекіністі ала алмады. 1785 ж. жазында тағ ы да адамдар қ осылады. Осы тұ ста Тама руының старшыны Қ адыр, Садыр деген батырлардың бастауымен Нарын қ ұ мының жІгіттері Сырымды қ олдап, орыс ә скерлеріне қ арсы кү реседі.1785 жылы Орынбордан патша генералы Смирнов, Орал қ аласынан Жайық атамандары Колпаков пен Пономарев бастапан ә скер шоғ ырлары шығ ып, Сырым жасақ тарын қ ұ ртпақ шы, кө терілісті баспақ шы болады. Сырым жасағ ы оларғ а партизандық соғ ыс жасайды.Ресей ү кіметі жағ дайды ө зінше шешпекші болады. Бұ л хандық тә ртіпті жою шарасы болды. Сырым мұ нымен келіседі. 1786 ж. Хандық жойылып, Нұ ралы хан Жайық бойындағ ы орыс бекіністерін паналады. Сырым он екі ата Байұ лының ағ а старшыны болды. Оның билігі халық қ а жақ сы болды. Ұ зақ жылдар бойы сү йеніш болып келген хандық билікті бекер жойғ анын ү кімет тү сінді. Сө йтіп, хандық билікті қ алпына келтіруге кірісті. 1790 ж. Нұ ралы ө лгеннен кейін осы оқ иғ аны желеу етіп, інісі Ералыны хан етті.Ералы халық ты ойламады. Жер тарылды. Тағ ыда халық Сырым тө ң ірегіне топтасты. 1791 жылдың наурызында жазалаушылардан сақ тау ү шін, табын, кердері руларын шығ ысқ а Мұ ғ алжар тауларына ойысуды ұ сынды. Бұ л саясат кейін ө зін ақ тады. 1792 ж. Cырымның қ арулы кү шінде мың нан астам жасақ болды. Патша ү кіметі Сырым Бұ хара, Хиуа хандығ ымен байланысады деп қ ауіптенді. Ө йткені Сырым олармен келісім жасағ ан болатын.Патша ү кіметі бірқ атар жең ілдіктер жасауғ а мә жбү р болды. Жайық ө зенінің оң жағ ында мал жаюғ а, Жайық пен Еділ арасындағ ы Ү лкен жә не Кіші ө зендердің (Қ ара ө зен, Сары ө зен) бойындағ ы жайылымдарды пайдалануғ а рұ қ сат етті. Одан халық жағ дайы жақ сармады. 1795-1796 жж. жұ т халық ты қ ажытты.1794 жылы Ералы хан ө ліп, 1795 ж. Есім хан болды. Ұ лт-азаттық кө теріліс қ айтадан ө ршіді. Сырымғ а енді Ерсалы, Қ айсарлы деген батырлар қ осылды. 1797 ж. 26-27 наурызда Есім хан ө лтірілді. Кө терілісшілерді жазалау ү шін 1797 ж. кү зінде полковник Скворкин Сырымды қ удалауды ұ йымдастырды. Алайда Сырым жасақ тары Ойыл ө зені бойына кө шіп кетті. Жазалау сә тсіз аяқ талды.Есім хан ө лгеннен кейін Кіші жү з сұ лтандарының бір бө лігі Нұ ралының ұ лдарының бірі – Қ аратайды хан етіп сайлауды қ алады. Сырым батыр да бұ л мә селеден сырт қ алмады. Ол халық тың пікірімен санасуды айтты. Хан сайлау тө ң ірегіндегі тартыс Кіші жү з сұ лтан, старшындарын екіге бө лді. Орынбор генерал-губернаторы Игельстром хан сайлауын тоқ татуды айтты. Жү зді басқ аруды хандық кең еске беруді ұ сынды. Кең естің тө рағ асы болып Айшуақ тағ айындалды. Кең ес мү шелігіне 4 адам кірді. Оғ ан Сырым да, Нұ ралы хан туыстары да енгізілмеді. Хан кең есі жиналғ ан кезде Нұ ралығ а жақ ын феодалдар оның баласы Қ аратайды хан деп жариялады. Бұ л Нұ ралығ а қ арсы топтың Сырымғ а жақ ындасуын кү шейтті. Патша ү кіметі 1797 ж. кү зде хандық билікті қ алпына келтіруге тырысты. Осыдан кейін Сырымғ а қ арсы қ уғ ын кү шейді. Оғ ан 800 адамммен Қ аратай сұ лтан қ осылды. Сырым Хиуа жеріне ө тіп кетті. 1802 ж. Ү ргеніште Нұ ралы тұ қ ымдары ө лтірді.

35. XIX ғ. қ азақ халқ ының материалдық жә не рухани мә дениеті.Рухани мә дениеті: XІX ғ асырда қ азақ ә дебиеті ұ лттық дарынды тұ лғ алардың кө птігімен де, бір-біріне ұ қ самайтын дара туындылардың сан қ ырлы сипатымен де ерекшеленді. Бұ л дә уірде айтыс ө нері дамып, даң қ ты ақ ындар Жанақ, Шө же, Орынбай, Тү бек, Сү йінбай, Шернияз, Біржан, Бақ тыбай, Жамбыл сияқ ты ә йгілі ақ ындар қ атары Сара, Ырысжан, Ұ лбике, Тә рбие, Ақ бала жә не басқ алар сияқ ты ақ ын қ ыздардың есімдерімен толық ты деуге болады. Тү рі мен мазмұ ны жағ ынан айтыстар бір-біріне ұ қ самайды. Олардың кейбіреулерінің негізгі мазмұ нында халық тың ө мірі, оның шаруашылық -тұ рмыстық проблемалары, рулық қ оғ амдастық тың ерекшеліктері сө з болса, Біржан мен Сара айтысында қ азақ ә йелдеріне жеке бостандық беру мә селесі кө теріледі. Мұ ндай айтыстармен қ атар бірін-бірі қ алжың мен қ ағ ыту, танысу, амандасу, кө ң іл кө теретін ә зіл-оспақ қ а қ ұ рылғ ан айтыс тү рлері де аз кездеспейді.Осы кезең нің музыкалық мә дениетінде Махамбет Ө темісұ лы (1804-1846) ө зіндік даралығ ымен кө рінді. Ол 1836-1838 жылдардағ ы Исатай Тайманұ лы бастағ ан шаруалар кө терілісінің белсенді қ атысушысы ғ ана емес, кө терілістің “жаны” мен “жылнамашысы” болды. Оның “Исатай кө терілісі”, “Исатайдың ө лердегі сө зі” сияқ ты шығ армалары кө терілісті жан-жақ ты сипаттады.Сол сияқ ты Шернияз Жарылғ апұ лы (1817-1881) Кіші жү з қ азақ тарының отаршылдық қ а қ арсы ұ лт-азаттық кү ресінің жыршысы жә не ту кө терушісі болды. Жалынды жырларымен халық ты кү реске ү ндеді.Шығ армалары қ айшылық қ а толы, кү рделі тұ лғ а саналғ ан зар-заман ақ ындары да қ азақ ә дебиетінде ө зіндік орын алады. Зар-заман ақ ындарының кө рнекті ө кілдері - Дулат Бабатайұ лы (1802-1874), Шортанбай Қ анайұ лы (1818-1881), Мұ рат Мө ң кеұ лы (1843-1909). Олар қ азақ халқ ының ө мірін ақ иқ атпен жырлағ ан ақ ындар болды. Ахмет Байтұ рсыновтың “Ақ ындық жалғ ыз ө з кө ң ілінің кү йін толғ ай білуде емес, басқ алардың да халін танып, кү йіне салып толғ ай алуында” деп тұ жырымдағ аны сияқ ты, бұ л ақ ындар да қ ара басын кү йттеген ақ ын емес, халқ ының ү німен елдің мұ ң ын жеткізуші болды. Зар-заман ақ ындары ө мір сү рген кезең патшаның отаршылдық саясаты дә уірлеп, қ азақ жерінің нағ ыз талауғ а тү скен кезі еді. Мә селен, Мұ рат Мө ң кеұ лы “Ү ш қ иян”, “Сарыарқ а”, “Ә ттең, бір қ атты дү ние-ай” сияқ ты толғ ау-дастандары арқ ылы қ азақ жерін отарлаушыларды батыл ә шкерелеп, озбыр саясатқ а қ арсы тұ рса, Дулат Бабатайұ лы “Бейшара менің қ азағ ым”, “О, Сарыарқ а, Сарыарқ а” ө лең дері арқ ылы қ азақ тың ауыр тұ рмысын бейнелейді.ХVІІІ-ХІХ ғ асырларда ақ ын-жыраулық поэзиямен қ атар шығ ыстық ақ ындық дә стү р ү лкен орын алды. Қ азақ тың дастандары араб-парсы ә дебиетімен, фольклорымен байланыста болды. Абай қ азақ тың классикалық ә дебиетіне дастандар алып келді. (“Ескендір”, “Масқ ұ т”, “Ә зімнің ә ң гімесі”). Абай (Ибраhим) Қ ұ нанбайұ лы (1845-1904) ө зі туғ ан ортадан шоқ тығ ы биік тұ рды. Оның пікірінше, ә рбір ойлы адам қ оршағ ан ө мір шындығ ына ө зінің саналы кө зқ арасын қ алыптастыруғ а тиіс. Абайдың бү кіл шығ армашылығ ы ә рекетсіздік пен жалғ ан ұ ятқ а деген ымырасыздық идеяларына толы. Ол ел ішінде бірлік пен татулық болғ анда ғ ана қ оғ амның негізгі кү штері - ғ ылым, алдың ғ ы қ атарлы идеялар, мә дениет толық кө лемде дами алады жә не бү кілхалық тық игілік ә келеді деп санады. Қ оғ амды алғ а дамыту жолдарын ү немі іздестіріп отырды. Яғ ни, бұ л даму егіншілікті, қ олө нерді, сауданы дамытумен тығ ыз байланыстырылды. Ұ лы ақ ын:

Егіннің ебін,

Сауданың тегін

Ү йреніп, ойлап, мал ізде”

деген болатын. Сол сияқ ты ақ ын орыс ә дебиеті мен мә дениетімен таныс болды. М.Ю. Лермонтов, А.С.Пушкин, Н.Крылов шығ армаларын аударумен шұ ғ ылданды. Орыс ә дебиеті ү лгілерін қ азақ халқ ы арасына тұ ң ғ ыш таныстырушы болып, олардың ө скелең идеяларын насихаттады.Осы кезең нің дара тұ лғ аларының бірі ретінде Ш.Уә лихановты (1835-1865) атаймыз. 1856 жылы Ш.Уә лиханов екі экспедицияғ а қ атысады. Біреуі Орталық Тянь-Шань арқ ылы Алакө лден Ыстық кө лге дейінгі, екіншісі - дипломатиялық тапсырма бойынша Қ ұ лжағ а сапар. 1857 жылы Уә лиханов Алатау қ ырғ ыздарына тағ ы да сапар шегіп, қ ырғ ыз халқ ының энциклопедиялық дастаны “Манасты” кө шіріп алды. Ыстық кө лге экспедиция кезінде Ш.Уә лиханов тарихи деректермен қ атар кө ненің кө зі - ерте заман бұ йымдарының қ ұ нды ү лгілерін жинады. “Ыстық кө лге барғ ан сапардың кү нделігі”, “Қ ытай империясының батыс провинциясы жә не Қ ұ лжа қ аласы”, “Қ ырғ ыздар туралы жазбалар” деген тарихи-этнографиялық туындылары жоғ арыда аталғ ан сапарларының нә тижесі болатын. Ш.Уә лихановтың ғ ылыми қ ызметі Орыс географиялық қ оғ амының назарын аудартып, 1857 жылдың ақ панында ол қ оғ амның толық мү шелігіне қ абылданады. Оның ғ ылыми мұ расы Қ азақ станның жә не кө п ұ лтты Ресейдің, басқ а да халық тардың проблемаларының ө зекті тұ старын қ амтиды. Шоқ ан Орта Азия мен оғ ан іргелес жатқ ан аймақ тар халқ ының географиясын, этнографиясы мен фольклорын зерттеуге де ү лкен ү лес қ осты.А.Қ ұ нанбаев пен Ш.Уә лиханов XІX ғ асырдағ ы екі ү лкен білім жү йесінің ө кілдері болды: діни (мұ сылмандық) жә не зайырлы (орыстық). Мектеп пен медреселерде діни білім беріліп, молдалар мен мұ ғ алімдер даярланды. Медреселерде теологиялық діни білім философия, тарих, ә дебиет, астрономия, медицина, математика, лингвистика пә ндерін оқ ытса, зайырлы оқ у орындары қ азақ тарды Ресейге қ ызмет ету мен орыс мә дениетіне қ ызығ ушылық жолдарына салды. Олар отарлау аппараттарына шенеуніктер, аудармашылар, оқ ытушылар, ә скерилер, дә рігерлер даярлады.Орынбордағ ы зайырлы оқ у орындарының бірін 1857 жылы танымал жаң ашыл-педагог, ағ артушы Ы.Алтынсарин аяқ тайды. Ы.Алтынсарин (1841-1889) бастамасымен жә не тікелей қ атысуымен Қ азақ станда халық тық азаматтық мектептер желісінің қ ұ рылуына қ ол жеткізілді. Ол, ә сіресе, қ олө нер жә не ауылшаруашылығ ы училищелерін ашуғ а кө п кү ш-жігер жұ мсап, байырғ ы халық арасынан Қ азақ станның экономикалық дамуы ү шін қ ажетті мамандар даярлауғ а ерекше мә н берді. Ы.Алтынсарин орыс-қ азақ мектептерінің оқ ушыларына арнап “Қ ырғ ыз (қ азақ) хрестоматиясы” жә не “Қ ырғ ыздарғ а (қ азақ тарғ а) орыс тілін ү йретуге алғ ашқ ы басшылық ” атты оқ у қ ұ ралдарын жазды. Орыс кластарына қ азақ тілінен сабақ беріп, ол ұ лттық ә дебиет пен мә дениетті дамыту, қ азақ ә деби тілін қ алыптастыру жолында жемісті ең бек етті.XІX екінші жартысында Қ азақ стандағ ы музыка ө нерінің дамуына Қ ұ рманғ азы Сағ ырбайұ лы, Дә улеткерей Шығ айұ лы, Тә ттімбет Қ азанғ апұ лы, Ық ылас Дү кенұ лы сияқ ты композитор-музыканттар ү лкен ү лес қ осты. Домбыра, қ обыз, сыбызғ ы сияқ ты музыкалық аспаптар арқ ылы тү рлі эпостарды, тарихи дастандарды, аң ыз-ә ң гіме мен жырларды орындап отырды. Аталғ ан композиторлардың дү ниетанымы тарихи тұ рғ ыда шектеулі бола тұ рса да, олардың шығ армаларында ә леуметтік қ айшылық тар бейнеленді. Біржан Қ ожақ ұ лы, Мұ хит Мералиев, Ақ ансері Қ орамсаұ лы, Жаяу Мұ са Байжанұ лы, Қ ұ лтума Сармұ ратұ лы сияқ ты жә не тағ ы басқ а кө птеген ақ ын, ә нші, композиторлардың шығ армашылық жә не орындаушылық шеберлігі арқ асында қ азақ ә н мә дениетінің классикалық ү лгілері дамып, жоғ ары дә режеге кө терілді.