Білхайыр хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті

ХV ғ асырдың 20-жылдарында Ақ Орданың ыдырауына байланысты Жошы ә улетінің арасында феодалдық қ ырқ ыс басталады. Қ азақ станның орталық, батыс жә не солтү стік-батыс аудандарында тә уелсіз иеліктер пайда болады. Осы тә уелсіз иеліктер тайпаларының билеушілерінен қ олдау тапқ ан Ә білқ айыр тартыста жеә іп шығ ып, 1428 жылы хан сайланады. Ә білқ айыр – Жошы ханның бесінші ұ лы Шайбани ханның ұ рпағ ы. Шайбани ұ лысы Орал тауының бө кутеріндегі Тобыл, Ырғ ыз, Жайық ө зендерінің аралығ ындағ ы кең байтақ жерлерді жайласа, ал қ ыста Арал тең ізі ө ң ірінде, Шу, Сарысу ө зендерінің бойында, Сырдарияның тө менгі ағ ысында қ ыстағ ан. Осы ұ лыстың билігі Ә білқ айырдың қ олына тигеннен бастап хандық тың саяси беделі кө теріледі. Тарихи жазба деректерде бұ л жаң а қ ұ рылғ ан хандық тың аты " Ө збек ұ лысы", " Ө збек хандығ ы" немесе " Шайбани ұ лысы", " Ә білқ айыр ұ лысы" деп аталады. Ә білқ айыр хандығ ы батысында – Жайық (Орал), шығ ысында – Балқ аш, оң тү стігінде – Арал тең ізі мен Сырдарияның тө менгі ағ ысы, солтү стігінде – Тобыл жә не Ертіс ө зендерінің орта саласы аралығ ын алып жатты. Хандық тың алғ ашқ ы кездегі халқ ының қ ұ рамы Батый ханның Шайбани ханғ а найман, бұ йрық жә не қ арлұ қ тайпаларын қ осып беруінен тү ркі тілдес болғ андығ ы байқ алады. Сондай-ақ Ә білқ айырды хан сайлағ анда жиырмадан астам тайпалардың ө кілдері қ атысқ ан. Олардың ішінде атақ ты қ ият, маң ғ ыт, ө кіреш, найман, ү йсін, қ оң ырат сияқ ты басқ а да кө птеген тү ркі тілдес тайпалар болғ ан. Ал " Тоқ сан екі баулы ө збек" деген шежіреге қ арағ анда, Ө збек ұ лысы немесе Ә білқ айыр хандығ ы 92 ру-тайпадан тұ рғ ан. Тарихшы Рузбиханның жазуы бойынша, бұ л хандық негізгі ү ш халық тан – шайбанилерден, қ арақ алпақ тардан, қ азақ тардан тұ рғ ан. Олардың ішіндегі ең кө бі жә не ержү ректері қ азақ тар еді дейді. Ә білқ айырды кө птеген ру-тайпалардың ө кілдері қ олдап, хан сайлағ анмен, оның қ ұ рғ ан хандығ ының ішінде ә лі де болса жер ү шін, ел ү шін, билік ү шін талас-тартыс кү шейіп тұ рды. Сондық тан ол алдымен ө зінің қ арсыластары Махмұ д-Қ ожа ханды, маң ғ ыт ә мірі Уақ ас биді жең іп ө зіне қ аратады. ХV ғ асырдың 40-жылдарында Балқ аш ө ң ірінің терісік батыс жағ ын ө з иелігіне қ осады. Ә білқ айыр хан кө п уақ ыты мен кү ш-жігерін жұ мсағ ан жер Ақ Орда жерінің оң тү стік аудандары – Сыр ө ң ірі мен Қ аратау аймақ тары болғ ан. Бұ л аймақ та Ұ рыс хан мен Барақ ханның ұ рпақ тары Жә нібек пен Керей сұ лтандардың биліктері берік болғ ан еді. Сұ лтандарды Тоқ а-Темір тұ қ ымдары да қ олдап отырғ ан. Сондық тан Ә білқ айыр хан бұ ларғ а қ арсы жорық қ а кө п ә скери кү ш жинап, жақ сы дайындалғ ан. Оның ә скерінің қ ұ рамына он бестен астам ірі ру-тайпалардың ә мірлері қ осылғ ан. Олардың ішінде қ оң ырат, ұ йғ ыр, ү йсін, ө кіреш наймандардың кө ргнекті ө кілдері болғ ан. 1431 жылы Тоқ а-Темір ұ рпақ тарына қ арсы шайқ ас Екіретү п деген жерде болып, Ә білқ айыр хан жең іске жетеді. Хан кө птеген дү ние-мү лік олжалайды. Одан кейін Батый ханның астанасы болғ ан Орда-базарды бағ ындырып, оны ө зінің орталығ ы етеді. Оғ ан дейін астана Тура қ аласында болғ ан. Ә білқ айыр хан 1446 жылы Атбасар маң ында Мұ стафа ханды тас-талқ ан етеді. Бұ л жең істен кейін Сырдария мен Қ аратау аймағ ындағ ы Сығ анақ, Аркө к, Созақ, Ақ қ орғ ан, Ү зкент сияқ ты экономикалық жағ ынан маң ызды қ алаларды басып алады. Бұ л жолы Сығ анақ қ аласын ө зінің орталығ ы етеді. Қ аланың орналасқ ан жері Орта Азия мен Дешті Қ ыпшақ арасындағ ы тоғ ыз жолдың торабы – саудағ а ың ғ айлы жер болғ ан.Ә білқ айыр ханның бұ дан кейінгі алдына қ ойғ ан мақ саты Орта Азияның атақ ты қ алаларын басып алу болса, одан соң Жетісу а ймағ ындағ ы Моғ ол хандығ ының жеріне шабуыл жасау еді. Ханның бұ л ойы 1446 жылы Самарқ анды алумен іске асырыла бастадйы. Алайда Ә білқ айыр хандық қ ұ рғ ан кезде оның халқ ының арасында ә леуметтік-экономикалық тең сіздік шиеленісе тү сті. Хандық біртіндеп ә лсірей бастады. Ә білқ айыр 1456-1457 жылдары Сығ анақ тү бінде Ү з-Темір тайшы бастағ ан ойраттармен соғ ыста жең іліп қ алады. Хан бұ л аймақ ты тастап, Дешті Қ ыпшақ жеріне кетуге мә жбү р болғ ан. Ә білқ айыр хан ө зінің жең ілісін ішкі алауыздық тар мен қ айшылық тардың шиеленісуінен кө ріп, мемлекеттің кү ш-қ уатын арттыруды қ арастырады. Ө зі кү мә нданғ ан щонжарларды жазалап, қ атаң заң орнатуғ а тырысады. Ө зіне бағ ынбай, Жетісу аймағ ына Моғ ол хандығ ының жеріне ауып кеткен Жә нібек пен Керей сұ лтандарды жазалауды ойластырады. Осы ойымен 1468 жылы Моғ ол хандығ ына қ арсы жорық қ а шығ ады. Жорық кезінде Ә білқ айыр хан Алматы маң ындағ ы Ақ қ ыстау деген жерде қ айтыс болады. Жорық нә тижесіз аяқ талып, хандық мү лде ә лсірейді. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуымен Ә білқ айыр ұ рпақ тары Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ жерінде билік жү ргізу қ ұ қ ығ ынан айырылады.